Bu gün ən mühüm məsələlərdən biri özəlləşdirilmiş müəssisələrin böhranlı vəziyyətdən çıxarılması, onların müflisləşməsinin qarşısının alınma-sıdır

Mövzu 6 : Maliyyə əmsallarına əsasən müflisləşmənin proqnozlaşdırma üsulları.
Müəssisələrin dayanıqlığının proqnozlaşdırılması və müflisləşmə ehtimalının qiymətləndirilməsi müxtəlif üsullar əsasında həyata keçirilir. Müflisləşmə ehti-malının qiymətləndirilməsində geniş istifadə olunan üsullara aşağıdakılar aid-dir:
1. Müəssisənin müflisləşmə ehtimalının qiymətləndirilməsinin Altman model-ləri;
2. Taffler proqnozlaşdırma modeli;
3. PAS-əmsalı modeli;
4. Müflisləşmə riskinin proqnozlaşdırmasının R-modeli.
Müəssisənin müflisləşmə ehtimalının proqnozlaşdırılmasında istifadə olunan sadə modellərdən birini qərb iqtisadçısı E. Altmanın ikifazalı Z modeli təşkil edir. Bu model iki əsas göstəriciyə- cari likvidlik göstəricisinə və borc vəsait-lərinin payına əsaslanır. Bu göstəriciləri emrik yolla tapılan əmsalların çəki qiymətlərinə vurmaqla Altmanın Z hesabını tapırlar.
Z=-0,3877-1,03736×K_ol+0,0579×K_z
Burda: K_ol – ümumi likvidlik göstəricisidir ( -1,03736 );
K_z – müəssisənin passivlərinin tərkibində borc vəsaitlərinin xüsusi çəki göstə-ricisidir ( 0,0579);
(-0,3877) – konstantdır, sabit ədəddir, təcrübi statistik yolla tapılmışdır.
Düsturdakı əmsalları Amerikada təcrübədə istifadə olunan çəki əmsallarıdır.
Əgər Z-in qiyməti mənfi olarsa müflisləşmə ehtimalı böyük deyildir,Z-in qiyməti müsbət olarsa müflisləşmə ehtimalının böyük olduğunu göstərir.
Z=0 olduqda müflisləşmə ehtimalı 50%-dir.
Z<0 olarsa müflisləşmə ehtimalı 50%dən azdır.
Z>0 olarsa müflisləşmə ehtimalı 50%dən çoxdur.
Z modeldə səhvin həddi ΔZ= 0,65%dir.
Z modelinin üstün cəhəti sadəliyindədir və müəssisə haqqında məhdud infor-masiyanın olduğu halda istifadə olunmasındadır. 1968-ci ildə E. Altman tərə-findən 5 faktorlu proqnozlaşdırma modeli “ Altman Z-score” təklif olunmuş-dur. Ümumi halda Z göstəricisi aşağıdakı düsturla tapılır:
Z=1,2×K₁+1,4×K₂+3,3 ×K₃+0,6×K₄+0,99×K₅
Burda: K₁ – dövriyyə kapitalı ∕ aktivlərin dəyərinə;
K₂ – bölüşdürülməmiş mənfəət ∕ aktivlərin dəyərinə;
K₃ – əməliyyat mənfəəti ∕ aktivlərin dəyərinə;
K₄ – səhmlərin bazar dəyəri ∕ borcların məbləğinə;
K₅ – gəlirlər ∕ aktivlərin dəyərinə.
Bu göstərici əsasında müflisləşmə potensialı yüksək olan və olmayan şirkətləri ayırmaq mümkündür.
Əgər Z<1,8 olarsa onda müflisləşmə ehtimalı çox böyükdür;
Z=1,81-2,7 olarsa müflisləşmə ehtimalı böyükdür;
Z=2,71-2,99 olarsa müflisləşmə mümkündür;
Z=3,0 olarsa müflisləşmə ehtimalı çox aşağıdır.
Bu model əsasında müflisləşmə ehtimalının proqnozlaşdırılması dəqiqliyi 95%dir. Bu əmsalın mənfi cəhəti birjalarda qiymətli kağızları dövr edən iri şirkətlərdə tətbiq olunmasıdır. 1977-ci ildə E.Altman 7 faktorlu model təklif etmişdir. Bu model 5 il ərzində müəssisənin müflisləşmə ehtimalını 70% dəqiqliklə müəyyən etməyə şərait yaradır. 7 amilli model aşağıdakı göstərici-lərə əsaslanır: aktivlərin rentabelliyi; mənfəətin dinamikası; likvidlik əmsalı; avtonomiya əmsalı; bütün aktivlərin dəyəri. Bu modelin dəqiqliyi çox yüksək-dir. E. Altman 5 faktorlu modellərindən ABŞ-da, Kanadada, Brazilayada, Yapo- niyada istifadə olunması göstərir ki, müəssisələrin müflisləşmə ehtimalını 1 ilədək 90%; 2 ilədək 70%; 3 ilədək 50% qədər dəqiqliklə proqnozlaşdırmaq mümkündür.
B. Britaniyalı Taffler 1977-ci ildə 4 faktorlu proqnozlaşdırma modeli təklif etmişdir. Onun yanaşmasında komputerdən istifadə olunur. I mərhələdə müflis-ləşmiş və ödənc qabiliyyətli müəssisələr haqqında məlumatlar əsasında tipik 80 statistik əlaqə hesablanır, sonra isə seçmə yolu ilə şirkətlərin mənfəətlik, dövriyyə kapitalı, maliyyə riski və likvidliyi müəyyən olunur. Səhmləri birjada dövr edən kompaniyaların təhlili üçün aşağıdakı tipik modeldən istifadə edi-lir:
Z= 0,53×X₁+0,13×X₂+0,18×X₃+0,16×X₄
Burda: X₁ - əməliyyat mənfəəti ∕ qısamüddətli öhdəciliklər;
X₂ – dövriyyə aktivləri ∕ öhdəciliklərin məbləği;
X₃ – qısamüddətli öhdəliklər ∕ aktivlərin məbləği;
X₄ – gəlirlər ∕ aktivlərin məbləği.
Əgər Z-hesabının qiyməti 0,3dən böyükdürsə ondan şirkətin üzünmüddətli prespektivləri pis deyildir, 0,2 dən azdırsa onda müflisləşmə ehtimalı gözlə-niləndən çoxdur.