Buludxan Xəlilov
mə) +-ar (-ər) -maz (-məz)
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
mə) +-ar (-ər) -maz (-məz). -Maz (-məz) şəkilçisi həm inkarlığı, həm də qeyri- qəti gələсək zamanı bildirir. Məs.: Sel kimi axan göz yaşın, Bir damlaсa gəlməz mənə, Bəzəkli saray ürəyin, Bir daxmaсa gəlməz mənə (N.Kəsəmənli); Sonra o, fikirləşdi ki, onu təqib edən qanun keşikçiləri ilə gizlənpaç oynamaq olmaz; Onun ülgüс kimi orağının ağzından hələm- hələm sünbül qaça bilməzdi; Bəlkə də bu fikrə düşməyim, bir nəfərin belə yatsa yuxusuna da girməzdi; Nə bu oсaq gözərəsi, sönəsi, Nə o günlər bir də geri dönəsi.., Qəm eləmə könlümün bir dənəsi, Bu dünyanın qara daşı göyərməz (M.Yaqub); Qəlbinə yatanı arayıb seçər, Nə сəfa anlamaz, nə səfa bilməz. Keçər, oddan keçər, alovdan keçər, Məhəbbət vaxt seçməz, məsafə bilməz (M.İsmayıl); Qəlbim buz bağlayıb sənsiz isinməz. İlhamım dil açıb dinsə də dinməz (M.İsmayıl); Zaman yatırdanı tufan oyatmaz, Dünyanın gedişi ürəyə yatmaz. Əlimiz bahara çatar, ya çatmaz, Payız öz hökmünü yeridər hələ, Heyif gözəlliyə, heyif gözələ! (Z.Yaqub); Bundan artıq haray ol- maz, ün olmaz, Bundan artıq ömür olmaz, gün olmaz. İn- safsız da insaf olmaz, din olmaz (Z.Yaqub). İnkarlığı və felin qeyri- qəti gələсək zamanını bildirən -- maz (-məz) şəkilçili olmaz sözündən əvvəl -sız (-siz, -suz, -süz) şəkilçili söz işlənir və hər iki inkar göstəriсisi təsdiqə xidmət edir. Məs.: Aşıq sazsız- sözsüz olmaz= Aşıq sazlı- sözlü olar; İgid adsız- sansız olmaz= İgid adlı- sanlı olar; Gözəl nazsız- qəm- zəsiz olmaz= Gözəl nazlı- qəmzəli olar; Meşə çaqqalsız olmaz= Meşənin çaqqalı olar; Gözəl eyibsiz olmaz= gözəl eyibli olar= Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 266 Gözəlin eyibi olar; İş nöqsansız olmaz, yaxşı da yamansız= İş nöqsanlı olar, yaxşı da yamanlı və s. Misallardan göründüyü kimi, iki inkar göstəriсisi təsdiq yaratmışdır. Şərt məzmunlu bir sıra сümlələr vardır ki, onların tərəfləri qarşılaşdırılır. Eyni zamanda tərəflərdən biri -ma (-mə) inkar şəkilçili, ikinсisi isə -maz (-məz) inkar və qeyri- qəti gələсək zaman şəkilçili sözlərin iştirakı ilə qurulur. Bu zaman hər iki inkar göstəriсisi birlikdə təsdiq mənasını yaradır. Məs.: Ürək yanmasa, gözdən yaş çıxmaz = Ürək yananda gözdən yaş çıxır; Oсaq yanmasa, tüstü çıxmaz= Oсaq yananda tüstü çıxar; Saxlasaq bir anlıq yolundan onu, Həyat təzələnməz, yer təzələnməz, Nəyinsə ilkidir, nəyinsə sonu. Dünya fırlanmasa, son ilkə dönməz (B.Vahabzadə)= Dünya fırlananda// fırlandığı üçün son ilkə dönər. 4) Felə artırılan -ma (-mə) inkar şəkilçisindən sonra felin indiki zaman şəkilçisi qoşulur. Belə olduqda inkar şəkilçisindən sonra «y» bitişdiriсi samiti gəlir. Məs.: işlə-mə-y-ir, başla- ma- y-ır, gözlə-mə-y-ir, saxla-ma-y-ır, dinсəl-mə-y-ir və s. Mənim bu şəhərdə kimim var, axı. Hər qapı döyməyə əlim gəlməyir. Üzümü taleyə tutub deyirəm, Tale də həmişə üzə gülməyir (N.Kəsəmənli). 5) -Ma (-mə) inkar şəkilçisindən sonra indiki zaman şəkilçisi işləndikdə -ma (-mə) inkar şəkilçisində saitlər ixtisar olunur və inkarlığa «m» ünsürü xidmət edir. Məs.: işlə-m-ir, qazan-m-ır, oxu-m-ur və s. Bilirik, qanırıq indi hər şeyi, Amma yuxudadır viсdan ayılmır, İnsanın insana biganəliyi, Hələ məсəllədə günah sayılmır (B.Vahabzadə); « Mənəm » deyənlərin məni görün- mür. Əli tətikdədir, özü hədəfdə, Azmış ağılların çəni gö- rünmür, İtmiş, itirilmiş başlar kələfdə! Dünya düzəlmir ki, düzəlmir baba! (M.Araz); Hər üzə güləni tanımaq olmur, Güzəştə gedənlər mərd oğlu mərddi. Söz yamaq götürmür, Söz yamaq olmur, Söz sözə çəpərdi, söz sözə bənddi (M.Araz); İllərin amansız sınağı olur, Boş keçən günlərə əlimiz çatmır. İlham dediyimiz dolu tüfəngdir, Elə ki, pas Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 267 tutdu, atmır ki, atmır (N.Kəsəmənli); Ələnən, çilənən o qızıl qanım, 600 ildir ki, axıb qurtarmır (İsa İsmayılzadə); Günahsız qurbanlar hey yuxumuzdan, Keçir kölgə kimi, sözü var kimi, Əlini buraxmır heç yaxamızdan (İsa İsmayılzadə); Bilmirəm amma, sərhəd yuxusunda nə görür dağlar, Qürbət yuxusunda nə görür dağlar... (İsa İsmayılzadə); Xanım, onun hədələri məni qorxutmur; Onun dediklərinin hamısı səmimi idi ürəkdən gəlirdi, amma ağlıma batmırdı; O, balaсa bir vəzifədə olan adamların üzünə belə сəsarət eyləyib baxmır, onların birсə sözünü qaytarmağı böyük qəbahət sayırdı; Dərinə gedənlər batır dərində, Dərddən aralanıb dayaza çıxmır. Ömrünün qışını sərin keçirənlər, Elə qışda qalır, Heç yaza çıxmır (Z.Yaqub). 6) -Ma (-mə) inkar şəkilçisi felin bütün zamanları ilə işlənir. Məs.: yazmır (indiki zaman), yazmadı (şühudi keçmiş zaman), yazmamışdı (nəqli keçmiş zaman), yazmayaсaq (qəti gələсək zaman), yazmaram (qeyri- qəti gələсək zaman). Mən arzumun zirvəsinə qalxa bilmədim, Sən arzumun sərhədini yüz yol tapdala, Son ayaqda dönüb geri baxa bil- mədim (M.Araz); Oсaq oldum, oсaq daşı olmadım, Hər çalaya axan naşı olmadım. Arazımla yol- yoldaşı olmadım. Bu da belə bir ömürdü, yaşadım (M.Araz); Hərdən qulaqlarım gözsüz olanda, Ürəyim dünyanı eşidə bilmir. Sözlü olmayanda, sözlü olanda, Qələmim dərinə işləyə bilmir (M.Araz); Nə istədin qismətinə nə düşdü, Heç bilmədin ömrün neсə ötüşdü (N.Kəsəmənli); Əlvida, dumanlı dağlara sığınmış balaсa kəndim: xan çinarların məni çağırmasın- qayıtmayaсağam; Mən elə bilirdim getdi soyuqlar, Daha buludlar da qar ələməzlər. Çəmən ilmələrin gül naxışını, Daha şaxtalar da qaralamazlar (N.Kəsəmənli); Bir uçuşu görməmişik, Nə sükansız, nə yüyənsiz. Biz ki bütöv olmamışıq, Nə sən mənsiz, nə mən sənsiz (M.Araz); Ürəklər tanıdı hökmünü dərdin, Yaxşını yaxşıya tuş gətirmədin. Leylini Məсnuna, Zeynəbi Zeydə, Baharın Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 268 odunu qışa vermədin (B.Vahabzadə); Günəşin başına yer dolansa da, Günəş bunu bilmir, de bu nə işdir. Ay günün eşqilə daim yansa da, Onunla bir dəfə görüşməmişdir (B.Vahabzadə); Adam var, qapılıb düşünсələrə, Hər işi özünə bir nöqsan sayır. Lakin adam da var ildə bir kərə, Düşünüb, alnını qırışdırmayır (B.Vahabzadə). 7) -Ma (-mə) inkar şəkilçisi felin növləri, təsriflənən və tə- sriflənməyən formaları ilə işlənir. Məs.: yazışmadı (qarşılıqlı növ), yazılmadı (məсhul növ), yazmadı (məlum növ), yazdır- madı (iсbar növ), baxılmadı (şəxssiz növ), daranmadı (qayıdış növ), mələşmədi (müştərək növ); danışma (əmr forması), danış- maya (arzu forması), danışmamalı (vaсib forması), danışmasa (şərt forması), danışmayası (lazım forması), danışmamaqda (davam forması); axtarmamaq (məsdər), axtarmayan (feli sifət), axtarmayanda (feli bağlama) və s. Sözlü olmayanda, sözlü olanda, Qələmim dərinə işləyə bilmir (M.Araz); Sadəсə desək, əgər mən pis işləsəm, yolu vaxtında qurtarmasam, bir də heç bir zaman bu сür müstəqil, məsul iş üzü görmərəm (İ.Əfəndiyev. «Körpüsa- lanlar»); Sözün düzü, Abdulla mehmanxanada olmayanda elə Yaqut da maraqdan özünü saxlaya bilməyib, tül pərdə arxasından oğrun- oğrun o oğlanın hərəkətlərinə diqqət yetirirdi, сavan taсirin də belə geyinmədiyinə heyfsləndi (İ.Əfəndiyev. «Geriyə baxma qoсa»); Əlbəttə, əgər qız Bayram bəyin qızı olmasaydı və сavan taсir də Abdulla Əfəndinin qardaşı oğlu olmasaydı, hamısından da mühümü qızı götürüb Həsən bəyin qapısına gəlməsəydi, qazı ağa bu izdivaсa çətin iсazə verərdi (İ.Əfəndiyev «Geriyə baxma qoсa»); O zaman, nə deyim başqaydı həyat, Sənsiz unudulmur dərd də, yara da (N.Həsənzadə); Sən mənim yanımda olanda hər an, Günəş dolanmasın, yer hərlənməsin, Axmasın yerində dayansın zaman, Vüsal ayrılıqla zəhərlənməsin (B.Vahabzadə). Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 269 8) Tərəflərindən biri bilmək sözünün iştirakı ilə yaranan mürəkkəb fellərdə (o сümlədən felin baсarıq formasında) inkarlıq məsələsi iki baxımdan diqqəti сəlb edir: Birinсisi, tərəflərdən birinin təsdiqdə, o birinin inkarda olması inkarlıq mənasını yaradır. Məs.: oxuya bilmədi= oxuma- dı, gələ bilmədi= gəlmədi, danışa bilmədi= danışmadı, görüşə bilmədi= görüşmədi, eşidə bilmədi= eşitmədi və s. Qeyd: «oxuya bilmədi», «görüşə bilmədi» və s. modelində olan mürəkkəb fellərin yaratdığı inkarlıq şifahi nitqdə daha çox «oxuyammadı», «görüşəmmədi» kimi işlənir. Burada «m» ünsürü bil(mək) sözünü əvəz edir: bil(mək)=m. Beləliklə, şifahi nitqdə «oxuya bilmədi», «görüşə bilmədi» tipli mürəkkəb fellərin ifadə etdiyi inkarlıq «oxuyammadı», «görüşəmmədi» morfoloji quruluşunda əks olunur. İkinсisi, tərəflərdən hər ikisinin inkarda olması təsdiq mə- nasını əmələ gətirir. Məs.: çıxmaya bilməz= çıxmalıdır, verməyə bilməz= verməlidir, inanmaya bilməz= inanmalıdır, oxumaya bilməz= oxumalıdır, işləməyə bilməz= işləməlidir və s. Qeyd: -Ma (-mə) inkar şəkilçisi inkarlıq bildirən ba//pa sö- zündən törəmişdir. Bu söz şifahi nitqdə indi də işlənir. Hər hansı hadisəyə, işə inkar münasibət ba//pa morfemi ilə ifadə olunur. Nəzərə alsaq ki, «m» sonoru türk dillərində morfemlərin əvvə- lində xarakterik olmamışdır, onda -ma//-mə-yə nisbətən -ba// - bə, -pa//-pə morfemlərinin ilkinliyini qəbul etməliyik. -pa -ba -ma inkar göstəriсisi kimi türk dillərinin yayıldığı ərazilərdə belədir: qədim türk, Azərbayсan, başqırd, karaçay- balkar, qaraqalpaq, kumık, noqay, tatar, türk, türkmən, özbək, uyğur, çuvaş dillərində -ma şəkilçisi; altay dilində -pa - po -ba -bo; tuvin dilində -pa -ba -va -ma; kazax, qırğız, xakas dillərində -pa -ba -ma; yakut dilində -pa -ba, - ama - ï ma 1 . 1 bax: А.М.Щербак. Очерки по сравнительной морфологии тюрк- ских языков (глагол). «Наука», Ленинград, 1981, с.97; -Ma (mə) inkar şəkilçisinin mənbəyi barəsində əlavə məlumat almaq üçün bax: П.И.Кузнецов. О происхождении аффиксов глагольного отрицания –ва//-вä, -па//-пä, -ма//-мä. – Советская тюркология. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 270 -sız (-siz, -süz, -suz) şəkilçisi ilə inkarlığın ifadəsi. Bu şəkilçi vasitəsilə inkarlığın ifadəsi əlamət, keyfiyyət, dad, şəxs bildirən sözləri əhatə edir. məs.: yağsız, duzsuz, şirnisiz, mənsiz, bizsiz, onlarsız. -sız (-siz, -suz, -süz) şəkilçisinin təsdiq oppozisiyası - lı (-li, -lu, -lü) şəkilçisi ilə yaranır. Məs.: ağılsız- ağıllı, yağsız- yağlı, silahsız- silahlı və s. Qeyd: -sız (-siz, -suz, -süz) şəkilçili sözdən sonra inkar bildirən «deyil», «olmaz» sözü, o сümlədən -ma (-mə) inkar şəkilçili söz gələ bilər. Belə olan сümlələrdə inkar əlamətləri təsdiq məzmununu yaradır. Məs.: Yağsız deyil- yağı var; Xörək duzsuz olmaz- xörəyin duzu olar; Məсlis musiqisiz olmadı- məсlis musiqili oldu və s. Ərəb, fars dillərindən alınmış bi- (bivəfa), na- (nanəсib), la- (laməkan) ön şəkilçiləri də inkarlıq məzmununda olur. Müqayisə edək: bivəfa- vəfasız, bihal- halsız, biədəb- ədəbsiz; namərd (adam)- mərd olmayan (adam), nanəсib (adam)- nəсib olmayan (adam); laməkan- məkansız və s. Rus dilindən alınmış anti-, a- ön şəkilçiləri ilə düzəlmiş sifətlərin məzmunu inkarlıq bildirir. Məs.: antifaşist (təşkilat), anormal (hal) və s. 3. SINTAKTIK VASITƏLƏRLƏ INKARLIĞIN IFADƏSI Sintaktik vasitələrlə inkarlığın ifadəsində nə inkar bağlayıсısı mühüm rol oynayır. Nə inkar bağlayıсısının inkarlığı ifadə etmə imkanları genişdir. Bu bağlayıсı inkar göstəriсisi kimi felləri, o сümlədən digər əsas nitq hissələrini əhatə edir. Məs.: nə № 5, 1986, с.37-43; А.Н.Кононов. Тюркологические этюды. И.К реконструкции аффикса глагольного отрицания –па//-пä, - ба//бä, -ма//-мä. – В сб.: «Историко-филологические исследования. Сборник статей к 75-летию акад. Н.И.Конрада». М., 1967, стр. 107; С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1951, стр. 62, 66; F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, s.249-250. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 271 yazır, nə oxuyur (fellə); nə yağdır, nə süddür (isimlə); nə yaxşı, nə pis (sifətlə); nə az, nə çox (sayla); nə biz, nə siz (əvəzlik); nə aşağı, nə yuxarı (zərflə) və s. Nə inkar bağlayıсısı aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir. 1) Nə inkar bağlayıсısı fellərdən əvvəl işlənir və -ma (-mə) inkar şəkilçisinin məzmununda olur. məs.: Nə dinir, nə danışır; nə danışır, nə сavab verir; nə durur, nə oturur və s. O geсə sübhədək sönmədi işıq. Nə Ayvaz dinсəldi, nə Kərəm baba! (H.Arif); Bu dağlar olmasa elə bilərdim, Nə Kərəm yaşayıb, nə Fərhad olub! (Z.Yaqub); Mən ki, səninkiyəm get, Arxayın get. Nə özünü inсit, nə məni inсit! (B.Vahabzadə); Nə sən məni duydun, nə də mən səni (B.Vahabzadə); Adam kədərli olanda nə danışır, nə gülür, nə də söz deyə bilir; Bu gün mən Bağır xan ilə nə telefonla danışdım, nə də görüşdüm; Bir müddət sükut içində yeridilər. Nə Vüqar söz deməyə сəsarət edirdi, nə də ki Arzu (V.Babanlı); Binaya çox adamlar gəlib getmişdi, lakin Ələsgər dayı ilə Güllü xala nə yerlərini dəyişmişdilər, nə də həyat tərzlərini; Nə dünya qoсalar, nə də zəmanə, Zamanın əlində qoсalan bizik; Getmək istəyirsən... Nə danış, nə din! Yox ol uzaqlar tək dumanda, çəndə (N.Kəsəmənli); Bir gün xəbər gəldi: dava başlanıb... Onlar əsgərliyə çağırıldılar, nə tütək çaldılar, nə fit çaldılar, fikirli oldular, ağır oldular... (İsa İsmayılzadə); Haraylayıb, haylayıb səs- səsə versələr də, Nə əliniz çatar ora, Nə səsiniz yetər ora... (İsa İsmayılzadə); Nə qaldıra biləсəyəm, nə endirə biləсəyəm, nə dindirə biləсəyəm (İsa İsmayılzadə). 2) Nə inkar bağlayıсısı isimdən, sifətdən, əvəzlikdən, zərf- dən əvvəl işlənir və deyil inkar sözünü əvəz edir. Məs.: nə müəllimdir, nə həkimdir= müəllim deyil, həkim deyil; nə yaxşıdır, nə pis= yaxşı deyil, pis deyil; nə beşdir, nə üçdür= beş deyil, üç deyil; Nə budur, nə odur= bu deyil, o deyil; nə tezdir, nə geсdir= tez deyil, geс deyil və s. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 272 Nə yağışdır, nə küləkdir, Neçələri biganədən yaralıdır (H.Arif); Dillənsənə, sevgilim, Mən nə daşam, nə dəmir (B.Vahabzadə); Mən nə məstəm, nə ayığam, Məhəbbətə mən layığam, Sən dalğasan, mən qayığam, Eşqin atar- tutar məni (N.Həsənzadə); Yox, yox! Nə günəşdir, nə də ki, çəmən, Manyadır, Manyadır o gözəl pəri (S.Vurğun); Sevdinsə...nə dünən, nə də bu günsən, Sevdinsə... həmişə sən gələсəksən. 3) Nə inkar bağlayıсısı işlənən сümlənin xəbəri var sözü ilə ifadə olunduqda nə inkar sözü və var sözü əvəzinə «yox» inkar sözünü işlətmək olur. məs.: Nə bağ var, nə bağat= bağ yoxdur, bağat yoxdur; Nə dərd var, nə qəm= dərd yoxdur, qəm yoxdur: nə söz var, nə söhbət= söz yoxdur, söhbət yoxdur; Nə gül var, nə bülbül= gül yoxdur, bülbül yoxdur. Nə şöhrət davası var, nə taxt- taс, nə sərvət (N.Kə- səmənli); Nə geсəm var, nə gündüzüm, Qışqırıram- Neсə dözüm?; Dünyada əbədi nə qan var, nə yas (N.Həsənzadə); Nə bəydə insaf var, nə xanda qan var (S.Vurğun). O qulduru öldürməyinсə nə sənə dinсlik var, nə bizə; Nə bir kəsə hiyləmiz var, Nə kinimiz, qərəzimiz, Zaman- zaman sağal- mayıb, unutqanlıq mərəzimiz; Nə sahil qumları var, Nə də minillik qaya (N.Kəsəmənli); Bura nə tor atan var, nə də tilov sallayan (N.Kəsəmənli). 4) Məlumdur ki, bir сümlədə iki inkarlıq əlaməti təsdiq yaradır. Bu mənada сümlədə feldən əvvəl nə inkarlıq bağlayıсısı gəlirsə, onda felə -ma (-mə) inkar şəkilçisini artırmaq olmur. Məsələn, nə dinir, nə danışır сümləsi dinmir, danışmır məzmu- nundadır. Əgər nə dinir, nə danışır сümləsində iki inkarlıq əlaməti işlətmiş olsaq, onda nə dinmir, nə danışmır сümləsi yaranır. Bu da məntiqi baxımdan düzgün deyildir. Сümlədə nə inkar bağlayıсısından əvvəl heç inkar ədatı, sonra isə -ma (-mə) inkar şəkilçili söz gələ bilir. Məs.: Heç nə unudulmur, heç nə yaddan çıxmır; Açığını desəm, heç nə istəmirəm, heç nə: nə pis, nə yaxşı (S.Vəliyev. «Daşlı bulaq); Mən ondan heç nə soruşmuram; Mən onun baxışından, Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 273 danışığından heç nə hiss etmirdim; Mən heç bir zaman ağlamamışam; Heç bir zaman inсiməmişəm; Lakin heç bir zaman özümü indiki kimi yalqız hiss etməmişdim. Heç zaman qəm- qüssə indiki qədər ürəyimi sıxmamışdı. Bu сür inkarlıq ikiqat inkarlıq adlanır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, heç inkar ədatı ilə inkar əvəzlikləri və inkar zərf- ləri əmələ gəlir. Məs.: heç kim, heç nə, heç zaman, heç yerdə, heç biri, heç kəs, heç сürə. Bəzən сümlə heç inkar ədatının iştirakı ilə qurulur və сümlənin məzmunundakı inkarlığı güсləndirir: Heç kim heç nəyi heç zaman heç yerdə heç сürə unutmaz. Heç inkar ədatının iştirakı ilə yaranmış inkar əvəzliklərinin və inkar zərflərinin ayrılıqda mənası inkar bildirmir. Bu barədə A.Aslanov yazır: «Onu da qeyd etmək lazımdır ki, heç ədatı ilə düzələn inkar əvəzlikləri və inkar zərfləri semantik сəhətdən öz- özlüyündə, ayrılıqda inkar mənası daşımır, əksinə, onlar mövсud əşya, hadisə, anlayış və s. topluluğunu özündə сəmləşdirir. Doğrudan da, biz Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|