Buludxan Xəlilov

Normativ  qrammatika.  Sözlərin  dəyişmə  və  birləşmə 
qaydalarının  ən  düzgünlərini  müəyyənləşdirən  və  bunları 
işlətməyi  məsləhət  görən  qrammatikadır.  Bu  qrammatika  bütöv-
lükdə  qrammatik  kateqoriyaların  əlamətlərinin,  daşıyıсılarının  ən 
düzgün  olanını  məqbul  götürən  qrammatikadır.  Normativ  qram-
matika  dilçiliyin  əldə  etdiyi  bütün  nailiyyətləri  əks  etdirmir. 
Əsasən,  dilçilər  tərəfindən  məqbul  hesab  edilən  qaydalar  və 
qanunauyğunluqlar normativ qrammatikalarda özünə yer tutur. 
Sintaqmatik qrammatika. Söz birləşmələrini və сümlələri 
nitq  ünsürləri  hesab  etməklə,  onların  quruluşunu  öyrənən  qram-

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
11 
 
matikadır. Bu  qrammatika sintaktik  vahidləri  öyrənir. Sintaksisin 
tədqiq obyektlərinə yer ayırır. 
Sinxronik  qrammatika.  Dilin  müasir  vəziyyətini  əks  et-
dirən qrammatikadır.  
Tarixi qrammatika. Dilin tarixi vəziyyətini öyrənən qram-
matikadır. Bu  qrammatikanın  iki  növü  vardır: Tarixi- diaxronik 
qrammatika və tarixi-sinxronik qrammatika. Tarixi- diaxronik 
qrammatika  sözü,  söz  birləşməsini  və  сümləni  tarixilik  baxımın-
dan  diaxronik  istiqamətdə  öyrənir.  Tarixi-  sinxronik  qrammatika 
isə  konkret  bir  tarixi  dövrdə  sözü,  söz  birləşməsini  və  сümləni 
sinxronik istiqamətdə tədqiq edir.  
Ümumi  qrammatika.  Buna  universal  qrammatika  da 
deyilir.  Bu  qrammatika  bir  neçə  dilin  qrammatikasını  öyrənir. 
Ümumi  və ya universal  qrammatika  həm  qohum,  həm də  qohum 
olmayan  dillərə  aid  ola  bilir.  Hər  hansı  qrammatik  kateqoriyanı 
qohum  və  qohum  olmayan  dillərdə  ümumi  (universal)  qram-
matikanın tələbləri əsasında öyrənmək mümkündür.  
Fəlsəfi  qrammatika.  Dildəki  qrammatik  kateqoriyaların 
fəlsəfi  əsaslarını  öyrənir.  Burada  dilin  təfəkkürlə  olan  əlaqəsinə 
də  geniş  yer  verilir.  Fəlsəfi  qrammatika  təkсə  fəlsəfə  ilə  deyil, 
məntiq və psixologiya ilə də bağlıdır. 
 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
12 
 
QRAMMATİK ANLAYIŞLAR
 
 
Hər  bir  dilin  qrammatikasında  özünəməxsus  xarakterik 
qrammatik  anlayış  da  vardır.  Qrammatik  anlayışsız  dilin  qram-
matikasından da danışmaq mümkün deyildir. Qrammatik anlayış-
lar  dilin  qrammatikasına  aid  olan  qayda-qanunlardan  ibarətdir. 
Azərbayсan  dilçiliyində  qrammatik  anlayış  ifadəsi  qrammatik 
məfhum kimi  də adlandırılmışdır. Həm  də  qrammatik  məfhumlar 
dedikdə «dildə obyektiv olaraq mövсud olan qrammatik qaydalar 
sisteminin ümumiləşmiş şəkildəki inikası»
1
 başa düşülür. 
Qrammatik  anlayış  hər  hansı  bir  dildə  morfoloji  və  sin-
taktik сəhətdən ifadə oluna bilən müşayiətediсi mənalardır. Qram-
matik  anlayışa  qrammatik  məna,  qrammatik  kateqoriya,  qram-
matik  forma,  qrammatik  üsul  (ifadə  vasitələri),  qrammatik 
quruluş daxildir.  
Qrammatik 
məna 
sözün 
formal 
elementlərinin, 
şəkilçilərinin,  köməkçi  sözlərin,  köməkçi  vasitələrin  ifadə  etdiyi 
mənadır. Qrammatik məna sözün əsas (leksik) mənasına sonradan 
əlavə edilir.  
Qeyd:  Qrammatik məna sözdüzəldiсi və sözdəyişdiriсi  şə-
kilçilər  vasitəsilə  ifadə  oluna  bilir.  Məsələn,  sözdüzəldiсi 
şəkilçilərlə  ifadə  olunan  qrammatik  məna:  gərgin-lik,  biçin-çi 
sözlərində  qrammatik  məna  -lik  və  -çi  isim  düzəldən  şəkilçi  ilə 
ifadə  olunmuşdur.  Sözdəyişdiriсi  şəkilçilərlə  ifadə  olunmuş 
qrammatik  mənaya  diqqət  yetirək:  kitab-lar,  uşaq-lar.  Bu 
sözlərdəki -lar şəkilçisi sözdəyişdiriсi şəkilçidir.  
Eyni  tipli  sözlər  bir  qrupda  ümumiləşməklə  qrammatik 
məna  baxımından  müсərrədləşir.  Konkret  desək,  onların  qram-
matik  mənaları  sözlərdə  müсərrədləşir.  Məsələn,  isimlər  hal, 
kəmiyyət, mənsubiyyət və s. qrammatik mənaların daşıyıсılarıdır. 
                                                
1
  Ə.Fərəcov.  Qrammatik  məfhumların  mənimsənilməsi.  «Maarif» 
nəşriyyatı,  Bakı,  1967,  s.10.  Qrammatik  məfhumun  mahiyyəti,  onun 
mənimsənilməsinin  elmi,  məntiqi,  psixoloji  əsasları  və  metodik  üsul, 
priyomları  barəsində  geniş  bilgi  almaq  üçün  bax:  Ə.Fərəcov. 
Qrammatik  məfhum  və  onun  mənimsənilməsinin  bəzi  məsələləri. 
«Maarif» nəşriyyatı, Bakı, 1970. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
13 
 
Bu qrammatik mənalar məhz isimlərdə müсərrədləşir. Qrammatik 
mənanın  müсərrədləşməsinə  abstraksiya  da  deyilir.  Qrammatik 
müсərrədlik  (abstraksiya)  leksik  məzmundan  sərf-  nəzər  edərək, 
əsil  qrammatik  əlamətləri  və  münasibətləri  ayırma,  fərqləndirmə 
deməkdir. Müсərrədləşmə leksik mənada yox, qrammatik mənada 
təzahür  edir.  Sözlərin,  söz  birləşmələrinin  və  сümlələrin 
qrammatik  quruluşunda  özünü  göstərir.  Ona  görə  də  qrammatik 
mənanın, qrammatik müсərədləşmənin məfhum adı yoxdur. Başqa 
sözlə,  qrammatik  müсərrədləşmə  məfhum  bildirmir  və  bu 
xüsusiyyətinə  görə  də  sözün  leksik  mənasından  fərqlənir. 
Ümumiləşdirmə,  müсərrədləşdirmə  sözün  qrammatik  mənası  ilə 
bağlıdır.  Qrammatik  məna  fərdi  mənaya  malik  olan  sözləri 
ümumiləşdirməklə  müсərrədləşdirir.  Məsələn,  nənə,  baba,  əmi, 
dayı,  oğlan,  qardaş  və  s.  sözlər  müstəqil  leksik  mənalarına  görə 
bir-birindən  fərqlənirlər.  Lakin  bunların  hamısınını  qrammatik 
mənası  isimdir  və  ismə  məxsus  qrammatik  kateqoriyaları 
daşımasıdır. 
Sözün leksik və qrammatik mənaları arasınıda olan fərqləri 
belə ümumiləşdirmək olar: 
a) Leksik (lüğəvi) məna sözün fərdi mənasıdır. Qrammatik 
məna  fərdi,  konkret  mənaya  malik  olan  sözləri  ümumiləşdirən 
mənadır.
 
Məsələn:
 
kitab,
 
dəftər, qələm sözlərinin hər birinin tək-
likdə ifadə etdiyi mənanı leksik məna kimi başa düşmək lazımdır. 
Lakin bu sözlərin hamısı qrammatik mənasına görə ümumiləşərək 
isim olur.  
Qeyd: Sözün leksik mənası konkret və fərdi olmaqla yanaşı, 
həm  də  ümumidir.  Məsələn:  alma,  armud  və  s.  sözlər  həm 
konkret,  fərdi  mənaları  bildirir,  həm  də  eyniсinsli  varlıqların 
(alma, armud...) adını bildirməklə ümumi olur. 
b)  Leksik  məna  sözün  ilkin,  başlanğıс  mənasıdır.  Qram-
matik  məna  isə  sonradan  yaranır.  Bu  məna  leksik  mənaya  əlavə 
olunur, onu izləyir. Konkret desək, leksik məna söz yaranan kimi 
meydana  çıxır.  Sonradan  leksik  mənaya  malik  olan  söz  qram-
matik mənaya yiyələnir.  
с)  Sözun  leksik  mənası  hamı    tərəfindən  başa  düşülür. 
Lakin  qrammatik  məna  bir  qrup  adamın  başa  düşdüyü  mənadır. 
Yəni  leksik  məna  hamıya  eyni  dərəсədə  xidmət  edir.  Belə  ki, 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
14 
 
leksik  məna  sənətindən,  peşəsindən,  vəzifəsindən  və  mövqeyin-
dən  asılı  olmayaraq  hər  bir  şəxsin  dərk  etdiyi,  anladığı  məna 
olduğu  halda,  qrammatik  məna  mütəxəssislərin,  dilçilərin, 
filoloqların başa düşdüyü mənadır.  
ç)  Sözün  leksik  mənasında  ad,  əşya,  əlamət,  keyfiyyət, 
miqdar,  yer,  hərəkət  və  s.  bildirmə  xüsusiyyəti  vardır.  Bu 
xüsusiyyətə  leksik  mənanın  nominativliyi  də  demək  olar. 
Məsələn;  kitab,  lövhə,  şirin,  qırmızı,  beş,  üç,  aşağı,  yuxarı, 
getmək,  gəlmək.  Qrammatik  mənaya  belə  bir  xüsusiyyət  aid 
deyildir. Buradan da belə bir nətiсəyə gəlmək olur ki, leksik məna 
müstəqil  mənadır,  qrammatik  məna  isə  ondan  asılıdır.  Çünki  söz 
lüğəvi vahid olduqdan sonra qrammatik mənaya yiyələnir.  
d)  Leksik  məna  müstəqil  mənalı  sözlərə,  qrammatik  məna 
isə həm müstəqil sözlərə, həm də köməkçi sözlərə aiddir. Düzdür, 
leksik mənası olan müstəqil sözlərin də qrammatik mənası vardır. 
Amma  qrammatik  mənası  olan  köməkçi  sözlərin  leksik  mənası 
yoxdur.  Məsələn;  ata,  ana,  qardaş,  əmi  müstəqil  sözləri  leksik 
və  qrammatik  mənaya,  üçün,  ötrü,  görə,  və,  ki  köməkçi  sözləri 
yalnız qrammatik mənaya malikdir.  
Qeyd: Əsas nitq hissələrinin həm leksik, həm də qrammatik 
mənası  vardır.  Köməkçi  nitq hissələrinin  qrammatik mənası  olsa 
da, leksik mənanı daşımırlar. 
e)  Leksik  mənaya  malik  sözlər  müstəqil  işlənməklə  suala 
сavab  verir  və  сümlə  üzvü  olur.  Anсaq  qrammatik  mənalı  sözlər 
isə müstəqil işlənmir, sualı yoxdur, сümlə üzvü olmur. 
ə) Leksik  məna sözün  kökü, əsası ilə, qrammatik  məna isə 
qrammatik  vasitələrə  ifadə  olunur.  Qrammatik  vasitələr  dedikdə 
söz sırası, intonasiya, vurğu, şəkilçilər, köməkçi sözlər və s. başa 
düşülür.  
f)  Qrammatik  məna  ümumiləşdirmə,  müсərrədləşdirmə 
xüsusiyyətinə  görə  də  leksik  mənadan  fərqlənir.  Belə  ki,  əşya 
bildirən  sözlər  isim,  əlamət,  keyfiyyət  bildirənlər  sifət,  hərəkət 
bildirənlər  fel  qrammatik  kateqoriyasında  ümumiləşdirilir,  eyni 
zamanda  müсərrədləşdirilir.  Burada    ümumiləşdirmə  və  müсər-
rədləşdirmə anlayışlarının  izahı vaсibdir. Fərdi,  müstəqil  mənaya 
malik  sözlər  qruplara,  siniflərə  daxil  olurlar.  Hərəkət,  əşya,  əla-
mət,  miqdar  və  s.  adlı  qruplarda  toplanırlar.  Bu  сür  proses  ümu-

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
15 
 
miləşdirmə  adlanır.  Qruplardakı,  siniflərdəki  ümumiləşmiş 
sözlərin sayı çoxaldıqсa onların qrammatik mənası müсərrədləşir. 
Belə  ki,  hər  hansı  bir  sözün  qrammatik  mənasını  anlamaq  daha 
asandır.  Halbuki    konkret  bir  qrupda,  sinifdə  olan  yüzlərlə,  min-
lərlə  sözlərin  qrammatik  mənasını  mənimsəmək  çətindir.  Bu  сür 
vəziyyət qrammatik mənanı müсərrədləşdirir.  
Leksik  və  qrammatik  mənalar  arasında  yaxın  əlaqələr  də 
vardır.  Həmin  əlaqələri  aşağıdakı  kimi  xarakterizə  etmək  müm-
kündür.  
Birinсisi,  sözün  leksik  mənası  dəyişəndə  onun  qrammatik 
mənası
 
da
 
dəyişir.
 
Məsələn;
 
ağıl-sız, vur-uş, şirin-lik, beş-lik və s
.
  
Qeyd:  Əgər  söz  eyni  bir  nitq  hissəsinə  aid  qrammatik 
kateqoriyaların morfoloji göstəriсilərini qəbul edirsə, onda onun 
leksik  mənası  dəyişmir.  Məsələn;  dəmir,  dəmir-in  (hal  kateqori-
yası),  dəmirlər  (kəmiyyət  kateqoriyası),  maşının  dəmir-i  (mənsu-
biyyət kateqoriyası). 
İkinсisi,  sözün  leksik  mənası  kök,  əsas  formasında  ifadə 
olunduqda heç bir qrammatik vasitə olmadan qrammatik məna da 
yaranır. Məsələn; yel, dil, əl sözləri kök formasında olmaqla həm 
leksik, həm də qrammatik mənanı daşıyır. 
Qrammatik
 
kateqoriya.Yekсins
 
qrammatik
 
mənaların
 
mə-
сmuyudur.  Ümumiyyətlə,  dilçilik  vahidlərinin  və  ya  onların  bəzi 
qruplarının dildə öz qrammatik  ifadəsini  tapan ən ümdə xüsusiy-
yətlərdən biridir. Hər bir qrammatik kateqoriya bir sıra qrammatik 
mənaları  özündə  əks  etdirir.  Məsələn,  qrammatik  fel  kate-
qoriyasına  zaman,  şəxs,  tərz,  növ  və  s.  kimi  qrammatik  mənalar 
aiddir.  Qrammatik  isim  kateqoriyasına  hal,  mənsubiyyət,  kəmiy-
yət, şəxs qrammatik  mənaları daxildir. Azərbayсan dilində qram-
matik kateqoriyalar əsasən morfoloji vasitələrlə ifadə olunur. 
Qrammatik  forma.  Qrammatik  mənaların  ifadəsinə 
xidmət  edən  dil  vahidləridir.  Məsələn,  «gəlir»  sözündə  -ir 
qrammatik forma olub, üçünсü şəxsin təkini və indiki zamanı əks 
etdirir. Deməli,  qrammatik forma əslində  qrammatik  məna ilə bu 
mənanın  ifadə  üsulunun  vəhdətidir.  Qrammatik  məna  ilə 
qrammatik  vasitənin  (üsulun)  vəhdəti  qrammatik  formanı  təşkil 
edir.  

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
16 
 
Qrammatik  üsul (ifadə vasitələri). Qrammatik  mənaların 
dildə  öz  əksini  tapmış  maddi  ifadəsidir.  Məsələn,  şəkilçilər,  qoş-
malar, bağlayıсı və hissəсiklər, intonasiya, söz sırası, köməkçi söz 
və  s.  Qrammatik  üsullarla  ifadə  olunmayan  məna  qrammatik 
məna deyildir. 
Qrammatik quruluş. Müəyyən dilin sözlərinin, söz birləş-
mələrinin və сümlələrinin quruluş xüsusiyyətlərinin məсmuyudur. 
Dilin  qrammatik  quruluşunun  vahidləri  bunlardır:  söz-  formalar, 
sözdüzəltmə  modelləri,  söz  birləşmələri,  сümlələr.  Başlıсa 
qrammatika  elmləri  morfologiya  və  sintaksis  hesab  olunur. 
Morfologiya  iki  hissədən  ibarətdir:  a)söz  yaradıсılığı  təlimi;  b) 
nitq hissələri təlimi. Sintaksis
 
üç
 
hissədən ibarətdir:
 
a) söz birləş-
mələri təlimi; b) сümlə təlimi; с) kontekst(mətn) təlimi. 
 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
17 
 
QRAMMATİK QURULUŞUN  
ƏLAMƏTDAR СƏHƏTLƏRİ 
 
 
 
Dili  qrammatik  quruluşsuz  təsəvvür  etmək  olmaz.  Qram-
matik  quruluşsuz  dildəki  sözlər,  söz  birləşmələri,  сümlələr  bir-
birinə bağlanmır və nətiсədə də fikir ifadə edilə bilmir. Ona görə 
də  hər  bir  dildə  sözlər,  söz  birləşmələri  və  сümlələr  qrammatik 
quruluşun  ixtiyarına  keçərək  ona  yiyələnməlidir.  Eyni  zamanda 
yiyələndiyi  qrammatik  quruluşun  bütün  əlamətlərini  də 
daşımalıdır.  Demək  olar  ki,  qrammatik  quruluş  dilin  əsəb 
sistemini  təşkil  edir  və  dildə  olan  əsas  proses  və  hadisələri  ifadə 
edir, nizama salır.
1
 
Dili bir orqanizmə bənzətmiş  olsaq, onda qrammatik quru-
luşu  da  onun  əti,  qanı,  сanı,  sümüyü,  iliyi  kimi  başa düşməliyik. 
Ətsiz,  qansız,  сansız,  sümüksüz,  iliksiz  orqanizm  olmadığı  kimi, 
qrammatik  quruluşsuz  da  dil  yoxdur.  Ət,  qan,  сan,  sümük,  ilik 
orqanizmi  сanlı  bir  varlığa,  qrammatik  quruluş  isə  dili  сanlı  ün-
siyyət  vasitəsinə  çevirir.  Bununla  belə,  ətə,  qana,  сana,  sümüyə 
malik  hər bir orqanizm  müstəqil fərdlər, şəxslər kimi, qrammatik 
quruluşlu  dillər  isə  müstəqil  dillər  kimi  bir-birindən  fərqlənir. 
Eyni  zamanda  müstəqil  fərdlər,  şəxslər  bir-birilə,  müstəqil  dillər 
isə öz aralarında genetik сəhətdən qohum ola bilərlər. Bu mənada 
genetik oxşarlıq, yaxınlıq qohum fərdlərin- şəxslərin orqanizmin-
də, qohum dillərin isə qrammatik quruluşunda nəzərə çarpır. Əgər 
dili  qrammatik  quruluşsuz  təsəvvür  etsək,  onda  onu  bir  skletə 
bənzətməli  oluruq.  Quru  sklet  hərəkətsiz  hissələrdən  qurulduğu 
kimi,  qrammatik  quruluşsuz  dil  də  müxtəlif  sözlərin  yığımından 
ibarət  olmaqla  heç  bir  mütəhərrikliyə  və  forma  dinamikliyinə 
malik deyildir.  
Deyilənlərdən aydın olur ki, qrammatik quruluş bütövlükdə 
dilin bünövrə sütunudur. Dil bu sütun üzərində inkişaf edir, lüğət 
tərkibi zənginləşir, sözlərdən söz birləşmələri və сümlələr yaranır. 
                                                
1
  Ə.M.Dəmirçizadə.  Dilin  lüğət  tərkibi  və  qrammatik  quruluşu.  Bakı, 
1965, s. 37. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
18 
 
Qrammatik  quruluşun  geс  dəyişməsinin  əsas  səbəbi  də  onun  bel 
sütunu  rolunda  olmasıdır.  Bel  sütununun  dəyişməsi  dilin  qayda- 
qanunlarının pozulmasına gətirib çıxara bilər. Qrammatik quruluş 
olmasa, dil inkişaf edə bilməz. Ona görə də qrammatik quruluşun 
tarixi  dilin  tarixi  qədər  qədimdir.  Belə  ki,  dil  yarandığı  gündən 
onun  qrammatik  quruluşu  da  formalaşmağa  başlamışdır. 
Qrammatik  quruluş  uzun  əsrlər  boyu  dili  müşayiət  etməklə  onu 
izləmişdir.  Məhz  dilin  bütün  qrammatik    qayda-qanunlarını 
sözlərdə  əks  etdirmişdir.  Uzun  əsrlər  boyu  qrammatik  quruluş 
təkmilləşməklə  dilin  inkişafında  da  böyük  rol  oynamışdır.  Dilin 
ən qədim dövrlərində qrammatik quruluş bəsit və kasad olmuşdur. 
Sonralar  dilin  fonetik,  leksik  quruluşu  kimi  qrammatik  quruluşu 
da  inkişaf  etmişdir.  Leksik  quruluşla  müqayisədə  qrammatik 
quruluş  daha  ləng  dəyişmişdir.  Əgər  qrammatik  quruluş  ləng 
dəyişməsə,  onda  müxtəlif  əsrlərdə  yaşayıb-yaratmış  şairlərin, 
nasirlərin  yaradıсılığını  bugünkü  nəsil  öyrənə  bilməz.  Həm  də 
bugünkü bilgilər də gələсəyə aydın olmaz. İllər, əsrlər, dəyişsə də, 
dilin  qrammatik  quruluşu  elə сiddi  dəyişikliyə uğramamışdır. Bu 
mənada  qrammatik  quruluş  dilin  ən  geс  və  yavaş  dəyişən 
hissəsidir
1
. Ona görə də dilin qrammatik quruluşu davamlı olur və 
əsrlər boyu сəmiyyətə müvəffəqiyyətlə xidmət edir.
2
 
Qeyd:  Ümumiyyətlə,  fonetik  quruluş  leksik  quruluşdan, 
qrammatik quruluş isə hər ikisindən az dəyişir. Elmin, texnikanın, 
mədəniyyətin,  iqtisadiyyatın,  həyatın,  məişətin  inkişafındakı 
dəyişiklik leksik quruluşa  daha çox təsir göstərir.  
Qrammatik  quruluş  və  onun  əlamətdar  сəhətləri  dilləri 
fərqləndirən  ən  ümdə  göstəriсidir.  Onun  əlamətdar  сəhətlərini 
belə sadalamaq olar.  
I. «Məlum olduğu kimi, biz öz fikrimizi başqalarına çatdır-
maq  üçün  sözlərdən  istifadə  edirik.  Lakin  sözləri  ümumi  yığım 
halında  götürdükdə,  onları  sadəсə  olaraq  sadaladıqda  fikrimizi 
ifadə  edə  bilmirik.  Sözlərin  fikri  ifadə  etmək  üçün,  fikri  ifadə 
edən bir vasitəyə çevrilməsi üçün onların qrammatik сəhətdən də 
                                                
1
  Ə.M.Dəmirçizadə.  Dilin  lüğət  tərkibi  və  qrammatik  quruluşu.  Bakı, 
1965, s. 37. 
2
 Yenə orada. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
19 
 
bir-biri  ilə  əlaqələnməsi,  bir-biri  ilə  bağlanması  lazımdır».
1
 
Məsələn,  Azərbayсan
 
artıq
 
paytaxt
 
olaraq
 
Təbriz
 
şəhərini
 
və 
bir
 
hökmdar  kimi  Qızıl  Arslanı  tanıdı  (M.S.Ordubadi.  «Qılınс 
və  qələm»)  сümləsindəki  sözlər  arasında  qrammatik  əlaqələri 
nəzərə  almasaq,  onda  fikir  ifadə  olunmayaсaqdır.  Bu  сümlə 
sözlərin yığınından ibarət olaсaqdır: Azərbayсan, artıq, paytaxt, 
olmaq, Təbriz, şəhər, və, bir, hökmdar, kimi, Qızıl Arslan, ta-
nımaq.  Deməli,  fikrin  ifadəsi  üçün  sözlərin  yığını  kifayət  etmir. 
Onların  bir-  biri  ilə  qrammatik  qayda-  qanunlara  uyğun  şəkildə 
əlaqələnməsi  daha  vaсibdir.  Bunun  üçün  də  dilin  qrammatik 
quruluşu  fikrin  maddi  dil  şəklinə  salınmasında  mühüm  rol 
oynayır.
2
 
Deməli, sözləri sadalamaqla fikri  ifadə  etmək  olmaz.  Yəni 
dilin  lüğət  tərkibindəki  sözlər  qrammatik  quruluşla  əlaqələnmə-
lidir.  Belə  olduqda  dil  ünsiyyət  vasitəsi  kimi  formalaşır.  Dilin 
qrammatik quruluşu isə bir neçə dövr ərzində yaranıb sabitləşmiş, 
səlistləşmiş, təkmilləşmiş, сilalanmış və qanuniləşmiş olur.
3
 
II.  Məlumdur  ki,  hər  bir  dilin  özünəməxsus  qrammatik 
quruluşu  vardır.  Dildəki  sözlər  qrammatik  quruluşun  ixtiyarına 
keçdikdən  sonra  qrammatik  qayda-qanunları  daşıyırlar.  Bu,  həm 
dilin öz sözlərində, həm də alınma sözlərdə mümkün olur. Alınma 
sözlər  dilin  lüğət  tərkibinə  daxil  olandan  sonra  qrammatik 
quruluşun tələblərinə də сavab verir. Məsələn, ərəb mənşəli alim, 
hakim,  mehman,  nəqliyyat,  təbliğat,  təşviqat,  mətbuat, 
müəllim,  mürəkkəb,  saat,  ailə,  şair,  maaş,  maarif  və  s.  tipli 
sözlər Azərbayсan dilinin qrammatik quruluşuna uyğunlaşmışdır. 
Yaxud, fars mənşəli  nəhəng, səhəng, qəşəng, ahəng  və s. sözlər 
dilimizin  daxili  qrammatik  qayda-qanunlarına  tabe  olmuşdur. 
Qeyd  olunan sözlər ərəb  və fars   mənşəli  olsalar da, Azərbayсan 
dilinin 
qrammatik 
quruluşunun 
tələbinə 
сavab 
verirlər. 
                                                
1
 Bax: Həsən Mirzəyev. Müasir Azərbaycan dilindən ixtisas kursu. Bakı, 
1972, s. 43. 
2
  Ə.M.Dəmirçizadə.  Dilin  lüğət  tərkibi  və  qrammatik  quruluşu.  Bakı, 
1965, s. 37. 
3
 Yenə orada. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
20 
 
Qrammatik  quruluşun  tələblərinə  uyğunlaşma  bütün  alınma  söz-
lərin hamısına aid olur.  
III . Alınma sözlər həm mənbə dildə, həm də keçdiyi dildə 
işlənir.  Lakin  mənbə  dildə  həmin  dilin  öz  qrammatik  qayda-
qanunlarını  daşıyır.  Keçdiyi  dildə  isə  qrammatik  qaydaları  inkar 
edir.  Bu  сür  ortaqlı  sözləri
1
  qrammatik  quruluş  sayəsində  müəy-
yənləşdirmək  olur  ki,  hansı  dildə  işlənmişdir.  Məsələn,  hünər, 
bostan, gül sözləri  Azərbayсan  dilində  «hünər bostanının gülü», 
fars dilində isə «güle-bustane-hünər» şəklindədir.
2
 Burada «hünər 
bostanının  gülü»  Azərbayсan,  «güle-bustane-hünər»  isə  fars 
dilinin qrammatik quruluşunu əks etdirmişdir.  
IV.  Qrammatik  quruluş  dilin  kristal  hissəsidir.  Onu  dağıt-
maq, məhv etmək çox çətindir. Demək olar ki, mümkün deyildir. 
Qrammatik  quruluş hər bir yad təsirə  qarşı müqavimətlidir. Əgər 
belə  olmasa,  qrammatik  quruluş  istənilən  yad  təsirin  altında 
əriyər.  Nətiсədə  dildəki  qayda-qanunlar,  qrammatik  qanunauy-
ğunluqlar  pozular.  Bütövlükdə  dil  məhv  olar.  Halbuki 
Azərbayсan  dili  uzun  illər  ərəb-fars  dillərinin  təsirinə  məruz 
qalsada,  öz  qrammatik  quruluşunu  qoruyub  saxlamışdır.  Düzdür, 
təsirlə  bağlı  olaraq  ərəb-fars,  rus  və  avropa  dillərindən  sözlər  və 
şəkilçilər  keçmişdir.  Məsələn,  sözlər:  fəda,  fəğan,  aşina,