Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

3. BUXGALTERIYA HISOBINI TASHKIL QILISH SHAKLLARI 
Buxgalteriya hisobini tashkil qilish deganda korxonalar xo’jalik faoliyatida 
sodir bo’ladigan iqtisodiy operatsiyalar haqida mukammal, ishonchli, aniq 
axborotlar olish va ishlab chiqarish resurslaridan maqsadli foydalanishni nazorat 
qilish bo’yicha korxonada yaratilgan sharoitlar tizimi tushuniladi. 
Hisob ishlarini tashkil qilishda ma’lum bir qoidalarga rioya qilinadi. Xorij 
adabiyotlarida hisob ishini tashkil qilishning quyidagi qoidalari mavjudligi 
ko’rsatib o’tilgan
31
: 
1. Mehnatning taqsimlanishi «Oddiy ish bajaruvchi» faoliyati. Bunda hisob 
va hisobot ishlari ma’lumotlarni yig’ish va guruhlashga yo’naltiriladi; 
2. Ma’lumotlarni qamrab olish, hamma ish tezkor hisobni olib boruvchiga 
biriktiriladi. Ular hisob registrlarida xo’jalik jarayonlari to’g’risidagi 
ma’lumotlarni yozib boradilar; 
31
. Соколов Ю.В.Очерки по истории бухгалтерского учета.- М.: Финанси и статистика, 1991 

---

43 
3. Nazoratdagi raqobat, bu hisob-kitob kaliti hisoblanadi. Unda 
ko’rsatkichlar solishtirilganda ular bir-birlariga mos kelishi kerak yoki buni 
manfaatlar to’qnashuvi, deb atash ham mumkin; 
4. Haqiqiy buxgalteriya, ro’yxatga olish bilan shug’ullanuvchi buxgalter 
jarayonlarni ro’yxatga olish jurnalini to’ldiradi va buxgalteriya yozuvini 
(pravodka) tuzadi; 
5. Uslubiy mustaqillik, har bir firma va korxona buxgalteriya hisobini tashkil 
qilish uslubini o’z faoliyati xususiyatlarini inobatga olgan holda, o’zi 
belgilaydi. Qancha firma, korxona bo’lsa, shuncha hisobni tashkil qilish 
uslublari mavjud. Har bir xizmatchi yoki rahbar o’ziga mahqo’l hisob 
tizimini kiritish huquqiga ega; 
6. Psixologik iqlim, rahbarning xodimiga ishonmasligi.
Hisobning asosiy vazifasi ishchilar o’z manfaatlarini korxona 
manfaatidan ustun qo’yishining oldini olish bo’lib hisoblanadi. Buxgalterlar 
amaldagi hisob tizimiga korxona rahbarining roziligisiz hisob ishlarini tashkil 
qilishning boshqa usulni kiritish yoki amaldagi usulni o’zgartirish huquqiga 
ega emas.
Korxonada buxgalteriya hisobini halqaro andozalariga moslashtirish 
rahbar monidan mahqo’llangan tamoyil va qoidalarga asoslanadi. 
Buxgalteriya hisobini yuritish qoidalari O’zbekiston Respublikasida 
“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonun, Moliya vazirligi tomonidan 
ishlab chiqilgan va tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya 
Hisobi Milliy Standartlari, shu jumladan kichik va xususiy tadbirkorlik 
subektlari uchun soddalashtirilgan buxgalteriya hisobini yuritish andozasi 
bilan belgilanadi. 
O’zbekistonda buxgalteriya hisobini yuritish, tashkil qilish, moliyaviy 
hisobotlarni tuzish metodologiyasini hamda buxgalteriya hisobi milliy 
standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash bo’yicha rahbarlik O’zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligining buxgalteriya hisobi va hisoboti 
departamenti zimmasiga yuklatilgan.

---

44 
Departamentning asosiy vazifalari quyidagilardir: 
1. Buxgalteriya uchyotini yuritishning yagona metodologiyasini ishlab 
chiqish; 
2. Buxgalteriya uchyotini yuritish va uni takomillashtirish bo’yicha tadbirlar 
ishlab chiqish; 
3. Buxgalteriya uchyotini yuritishni ilg’or shakllarini ishlab chiqish, ularni 
amaliyotga tadbiq etish bo’yicha qilingan ishlarni nazorat qilish; 
4. Buxgalteriya uchyotini yuritish bo’yicha tegishli davlat idoralari bilan 
kelishilgan holda ishlab chiqilgan nizomlar, yo’riq xatlari va ko’rsatmalarni 
amaliyotga tadbiq qilinishi yuzasidan nazorat o’rnatish; 
5. Korxonalarning joriy va yillik buxgalteriya hisobotlarining shakllarini 
ishlab chiqish, ularni tuzish va to’g’riligini tekshirish to’g’risidagi 
ko’rsatmalarni ishlab chiqish. 
O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteri hisobi to’g’risida”gi qonunning 
11 - moddasiga muvofiq Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishni 
buxgalteriya hisobi subektining rahbari (korxona rahbari) amalga oshiradi. 
Buxgalteriya hisobi subektining rahbari quyidagi huquqlarga ega: 
1. Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida buxgalteriya hisobi 
xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter xizmatidan 
foydalanish; 
2. Buxgalteriya hisobini yuritishni ixtisoslashti-rilgan tashkilotga (auditorlik 
tashkilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida buxgalteriya hisobini 
yuritish bo’yicha xizmat ko’rsatish nazarda tutilgan boshqa tashkilotlar) shartnoma 
asosida yuklash; 
3. Buxgalteriya hisobini mustaqil yuritish. 
Buxgalteriya hisobi subektining rahbariquyidagilarni tahminlashi shart: 
1. Hisob siyosati, ichki hisob va hisobot tizimi ishlab chiqilishini; 
2. Ichki nazorat tartibini; 
3. Buxgalteriya hisobi to’liq va ishonchli yuritilishini; 
4. Hisob hujjatlarining but saqlanishini; 

---

45 
5. Moliyaviy hisobotning tayyorlanishini; 
6. Soliq hisobotining tayyorlanishini; 
7. Hisob-kitoblar o’z vaqtida amalga oshirilishini; 
8. “Buxgalteri hisobi to’g’risida”gi qonunning 12-moddasi talablariga 
rioya etilishini tahminlashi. 
O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteri hisobi to’g’risida”gi 
qonunning 12 - moddasiga muvofiq buxgalteri hisobi ishlarini olib borish 
buxgalteriya hisobi xizmati rahbarigayuklatiladi. 
Bosh buxgalter yoki buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish 
vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa mansabdor shaxs buxgalteriya hisobi 
xizmatining rahbari bo’lib hisoblanadi va bevosita buxgalteriya hisobi 
subektining rahbariga bo’ysunadi. 
Buxgalteriya hisobi xizmati rahbarining xo’jalik operatsiyalarini 
hujjatlar asosida rasmiylashtirish va ularni buxgalteriya hisobi xizmatiga 
taqdim etish bo’yicha talablari buxgalteriya hisobi subektining barcha 
xodimlari uchun majburiydir. 
Majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tishi lozim bo’lgan buxgalteriya 
hisobi subektining buxgalteriya hisobi xizmati rahbari quyidagi talablarga 
javob berishi kerak: 
1. Iqtisodiyoliy ma’lumotga ega bo’lish; 
2. Oxirgi besh kalendar yildan kamida uch yilibuxgalteriya hisobini 
yuritish yoki moliyaviy hisobotni tuzish yoxud auditorlik faoliyati bilan 
bog’liq ish stajiga ega bo’lish; 
3. Noiqtisodiy oliy ma’lumotga ega bo’lgan taqdirda oxirgi o’n 
kalendar yildan kamida yetti yili buxgalteriya hisobini yuritish yoki 
moliyaviy hisobotni tuzish yoxud auditorlik faoliyati bilan bog’liq ish stajiga 
ega bo’lish. 
Majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tishi lozim bo’lgan buxgalteriya 
hisobi subektining rahbari buxgalteriya hisobi xizmati rahbarining har yili 
malaka oshirishdan o’tishini tahminlashi shart. 

---

46 
Belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomalaga layoqati 
cheklangan deb topilgan, shuningdek qasddan sodir etilgan jinoyat uchun 
sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan shaxs 
buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari bo’lishi mumkin emas. 
Quyidagilar buxgalteriya hisobini tashkil qilishni unsurlari bo’lib xizmat 
qiladi: 
1. Korxonaning buxgalteriya hisobi siyosatini ishlab chiqish va tadbiq
etish; 
2. Xo’jalik muomalalarini hujjatlashtirish ishlarini tashkillash; 
3. Hujjatlar aylanishini yo’lga qo’yish; 
4. Yo’qlama qilishni to’g’ri yo’lga qo’yish. 
Yirik korxonalarda (aksiyadorlik jamiyatlarida, trestlarda, konsenernlarda, 
xoldinglarda, kompaniyalarda va boshqa shu turkumga kiradigan korxonalarda) 
buxgalteriya hisobi markazlashgan va markazsizlashtirilgan shakllarda tashkil 
qilinishi mumkin. 
Markazlashgan buxgalteriya sharoitida sintetik va analitik uchyotishlarini 
olib borish korxonaning bosh buxgalteriyasida, bo’limlar, tsexlar taqdim etadigan 
birlamchi (jamlovchi) hujjatlar yoki ularga ilova qilingan ichki hisobot 
ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi.
Markazsizlashtirilgan buxgalteriya sharoitida hisob ishlari, birlamchi 
hujjatlarni to’ldirishdan balans tuzgunga qadar, korxonaning bo’linmalarda, 
tsexlarda tashkil qilingan buxgalteriyalarda olib boriladi. Markaziy buxgalteriya, 
tsex, bo’lim balanslari va hisobotlari umumlashtirib korxonaning yig’ma balansi va 
hisobotini tuzadi hamda tsexlarda, bo’limlarda hisob ishlarini tashkil qilishga 
nazorat o’rnatadi.
Buxgalteriya apparatini tashkil qilishda uning tarkibini to’g’ri aniqlash hisob 
ishlarini samarali olib borishga asos bo’ladi. Buxgalteriya apparati tarkibi ishlab 
chiqarish texnologiyasi va uni tashkil qilish xususiyatlariga, hisob ishlari hajmiga 
va hisobning texnik vositalariga bog’liq. Korxona bosh buxgalteri buxgalteriya 
apparati xodimlarining xizmat lavozimi vazifalarini ishlab chiqadi. Ishlab chiqarish 

---

47 
korxonalari buxgalteriya apparati xodimlarining taxminiy xizmat lavozimi 
vazifalari qo’ydagi jadvalda keltirilgan.