Buxoro davlat universiteti matlab tilavova texnologiya va uni o

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 
1.Plastillinning xususiyatilari haqida nimalarni bilasiz?
2. Plastillinning tarkibi haqida nimalarni bilasiz?
3.Plastillindan qachon, qayerda va nima maqsadda foydalaniladi?
4. Plastillin ishlatish usullari haqida ma’lumot bering. 
5.Loy qanday xususiyatlarga ega?
 
24-MAVZU. GAZLAMA BILAN ISHLASH DARSLARINI 
TASHKIL ETISH METODIKASI 
Reja: 
 
1.Gazlama va ip turlari.
2.Gazlamaning xususiyatlari.
3.Gazlamaning sanoatda ishlab chiqarilishi.
4.Gazlama bilan ishlash metodikasi.
5.Gazlamaga ishlov berish (o‘lchash, andoza olish va qirqish) 
metodikasi.
6.Gazlama bilan ishlashda ish joyini to‘g‘ri tashkil qilish talablari. 
Mavzuga oid tayanch tushunchalar 
Gazlama va ip turlari, gazlamaning xususiyatlari, gazlamaga 
ishlov berish metodikasi, andoza olish, o`lchash va qirqish, gazlama 
ishlab chiqarish. 
Bolalar birinchi sinfga o’qishga kelgunga qadar qanday 
gazlamalar va iplar bo`lishi, ulardan inson qayerda va qanday 
foydalanishi, ular qanday foyda keltirishi to`g`risida ba‘zi 
tasavvurlarga ega bo`ladilar. Ulardagi bu tasavvurlar aniq va to’liq 
bo’lmaydi, shu sababli ham bir tizimga solinmagan bo`ladi. Qizlar va 
o`g`illarda bu tasavvurlar hajmi, to`liqligi va sifati bo`yicha turlicha 
bo`ladi. Gazlamalar va trikotaj mahsulotlardan foydalanishda bolalar 
ko`pincha ongsiz, noto`g`ri ish tutadilar, natijada matqriallarning 
buzilishiga yoki xizmat muddatlarining qisqarishiga olib keladi. 

---

276 
Birinchi sinfdagi gazlama va tolali materiallar bilan ishlash 
bo’limi, asosan suhbatlar va chok tikish ilk mashklari o’tkaziladi. 
Gazlama va tolali materiallarning tayyorlanishi; Paxta kanop tolalari, 
junning qayerlarda yetishtirilishi; Dehqonlar va chorvadorlar mehnati 
haqida tushuncha beriladi. Paxtani qanday etishtirish toladan tashqari 
hayotga kerakli yana qanday narsalar olishni tushuntiriladi.
Gazlamaning 
turlari 
haqida 
gapirib 
gazlamalar 
namunalari 
ko’rsatiladi. 
Birinchi sinf mehnat darslarida o’quvchilarga mato turlari, 
iplarning turlari, kelib chgiqishi, tabiiy va kimyoviy tolalar haqida 
rasmlar va ko’rgazmali vositalar yordamida to’liq ma’lumot berish 
lozim. 
Birinchi sinfda kashta tikish turlari bilan tanishtirilgandan 
boshlab, milliy maktab kiyimi uchun yoqa, manjet tikish, nonushta 
xaltachasi tishkish, kiyim kechaklarni tartibga solish mavzularida ish 
olib boradilar. Biz birinchi sinfda gazlamaning turlari xossasi, 
ishlatish o’rnini suhbat asosida o’quvchiga tushuntirar ekanmiz, xom-
ashyo, gazlama bo’lib kelgunga qadar mehnatkashlarning qo’lidan 
o’tishi, ularning ko’p mehnati singanligi, shuning uchun 
gazlamlardan bo’lgan kiyim-kechagimizni asrab avaylashimiz, 
qadrlashimiz, bu bilan ota-onalarimiz mehnatini ham qadrlagan 
bo’lishimizni uqtiramiz. Ikkinchi sinfda esa birinchi sinfdagi mehnat 
malakasi davom ettiriladi. O’qituvchi ip gazlama bilan tanishtirish, 
gazlama turlarini tanlash, shakl uchun yoqa va manjet tikish,
gazlama bilan ishlashda asboblardan foydalanish ko’nikmasini hosil 
qilish, oddiy chok va operatsiyalarni qo’llab tikishning asosiy usullari, 
oralatib tikish, bahya chok kabilar bilan tanishtirish, nonushta 
xaltachasi tikish, kashta bilan bezashni, kiyimlarni yamash, 
tugmalarni qadashni o’rgatadi.
Uchinchi sinfda asosan uchinchi chorakda gazlama va tolali 
matolar bilan ishlash darslari o’tiladi. Bunda to’r tukish, ro’molcha 
solinadigan xaltacha tayyorlash, fartuk tikish, ularni naqshli kashtalar 
bilan bezash mavzulari o’tiladi. Endi o’quvchilarni tikish malakalari 
ancha rivojlangan, bemalol igna bilan ishlay oladilar. To’rtinchi 
sinfda endi birinchi chorakning boshidanoq ish fartuklari, salfektkalar 
tikish, sanitar sumkachasi tikish, to’r xalta tikish ishlarini bajaradilar. 
Endi o’qituvchi o’quvchilardan bu mehnatni o’zlari mustakil

---

277 
bajarishlarini talab qilishi kerak. O’quvchi bu harakatlarni o’zi
bajarishi unda o’lchov bo’yicha bichish,"andoza"ga qarab, 
gazlamalarni rejalash, qismlarini bir biriga choklab birlashtirib olish, 
tepchima choklar bilan tikish, ayri choklar bilan bezash, gazlamlar 
ipini so’gurish usullarini bilish, chizmaga qarab mustaqil rejalash,
aplikatsiya usuli bilan chetlarini merjka choki bilan bezash
malakalarini hosil qilgan bo’ladilar. To’rtinchi sinf o'quvchilarini 
mahalliy seleksionerlar mehnat faoliyati bilan tanishtirish, kichik 
ekskursiyalar uyushtirish maqsadga muvofiq. Gazlama- arqoq va 
tanda iplarining o’rilishidan hosil bo’ladigan pardozlangan va 
ishlatishga tayyor mato. O’lchab – gazlab sotilgani uchun shunday 
nomlangan. Gazlama qadimda daraxt po’stloqlaridan qo’lda, 
keyinchalik tolalardan yog’och dastgohlarda, to’quv dastgohlarida 
to’qilgan, hozirda avtomat stanoklarda to’qiladi. IV sinf Texnologiya 
darsligida “Gazlamadan gul pannosi yasash” mavzusi o’tiladi.
Gazlamalar va tolali materiallar bilan ishlash darslarini 
samaradorligini oshirish uchun quyidagilarga e`tibor berishli lozim 
buladi: 
1. 
Gazlama va tolali materiallar haqida o’quvchilarga 
unumli tushuncha berish, ularning turlaridan namunalar ko’rsatish;
2. 
Gazlamalarning 
asosan 
nimalarga 
muljallanganligini 
o’quvchilar bilishi va u bilan ularni tanishtirish, kiyim-kechak,
turmushda buyumlardan namunalar ko’rsatish; 
3. Buyumlarni tayyorlashda, bajarishda foydalaniladigan
asbob uskunalardan qanday foydalanish kerakligini o’quvchilarga 
amaliy ko’rsatish bilan birga texnika xavfsizligiga rioya qilishni 
tushuntirish; 

---

278 
4. Tayyor mahsulotni andozalar yordamida bichish, kiyib 
olish va tikish usullarini o’qtirish; 
5. Tayyor bichilgan qismlarni tikib biriktirish, chok usullarini 
amaliy ko’rsatish; 
6. O’quvchilar gazlamlar bilan ishlash , bichish, tikish tartib 
va uslublarini puxta o’rganganlaridan so’gina amaliy bajarishga 
o’tish. 
Mehnat ta`limi darslarida sanchiluvchi, qirkuvchi asbob-
uskuna borligini, hisobga olib, albatta, mehnat xaltasi tashkil qilishi 
kerakligini unutmaslik kerak. Chunki, birinchidan, mehnat xaltasiga 
maxsus cho’ntakchalarni, ignadonni, qaychidonni, turli iplar, 
gazlamalarni solib qo’yish imkoniyati bo’ladi. Ikkinchidan, mehnat
darsiga kerak bo’ladigan narsalar har joga sochilmay , bir joyda, 
o’qituvchi shkafida saqlanadi. Uchinchidan, o’quvchi mehnat
darsiga to’la qatnashish imkoniga ega bo’ladi. Ba`zilari ko’tarib 
kelishgandan chuchibmi, unutib qoldirishi mumkin bo’lgan holatlarni 
oldini oladi.
Ma’lumki, birinchi sinf o`quvchilari o`qituvchi rahbarligida 
o`z hayot tajribalarini ishga solib, gazlamalardan ichki kiyim, 
ko`ylaklar, palto va kostyumlar, turli bosh kiyimlari, dasturxon va 
yostiqlar, pardalar, sochiqlar va dastro`mollar, parashyutlar, divan, 
stullar uchun qoplamalar, poyabzal astarlari, bayroqlar, sumkalar 
tikilishini aniqlaydilar. 
Boshlang’ich sinf o’quvchilari o`qituvchining eng oddiy tajriba 
ishlaridan 
asta-sekin 
ravishda 
to`qimachilik 
tolalari, 
undan 
tayyorlanuvchi iplar va gazlamalar, turli gazlamalarning tayyorlanish 
xususiyatlari to`g`risida ko`p yangi va foydali ma‘lumotlarni 
o’rganadilar. Shu tariqa o’quvchilarda to`qimachilik materiallari, 
ularning asosiy xususiyatlari va ishlov berish usullari to`g`risidagi 
bilimlar sayqal topa boshlaydi. Bular o’z navbatida esa bolalarda 
materiallarni bir-biridan farqlash, ulardan to`g`ri foydalanish va ishlov 
berish malakalari shakllanib boradi. 
II sinfning dastlabki texnologiya darslaridan e’tiboran bolalarda 
gazlamalarning 
tuzilishi 
va 
tayyorlash 
usullari 
bo`yicha 
ma’lumotlarga asta-sekin ega bo’lib boorish ehtiyojlari sezila 
boshlanadi. Eng oddiy mahsulotlarda gazlamalar va iplardan 
foydalanishning elementar masalalarni amaliy hal etishdayoq 

---

279 
to`qimachilik tolalari va gazlamalar, ularning texnika, ishlab chiqarish 
va ayniqsa turmushda, kundalik hayotda qo`llanishi to`g`risida 
bo`lgan bilimlarni aniqlash va umumlashtirish zarurati paydo bo`ladi. 
O`quv dasturi o’quvchilarning xotirasini ikkinchi darajali 
ma‘lumotlar bilan to`ldirish emas, balki, ularga tolali materiallardan 
tayyorlangan 
gazlamalar 
to`g`risidagi 
bilimni 
to`ldirish 
va 
tizimlashtirish ishlarini amalga oshirib borish kerak. Bunda 
to`qimachilik materiallari (tolalar, iplar, gazlamalar va trikotaj), 
ulardan foydalanish to`g`risidagi ba‘zi ma‘lumotlarni, o`quvchilar 
uyda olishini hisobga olish va esda tutish kerak. Qiz bolalar 
boshlang’ich ta’limdan keyingi sinflarda ham to`qimachilik 
materiallari bilan nazariy va amaliy tanishuvni davom ettirishi, 
o`g`illar esa bu materiallar bilan ishlashni III sinfda tugatishni aytish 
o’rinlidir.
O’quvchilar to`qimachilik materiallari namunalarini ko`rib, 
ularning sifat xususiyatlari va ishlov berish hamda pardozlashning 
o`ziga xosligini aniqlashi muhim. Shuning uchun ham oddiy 
kuzatishlar va tajribalarni tashkil etilish maqsadli bo’ladi. Qaysiki 
bunday kuzatishlar va tajribalar o`quvchilarni bu materiallarni qog`oz, 
karton, fanera, metallik folga, plastmassa plyonkalar bilan 
taqqoslashga yo`naltirish uchun foydali bo’ladi. O`quvchilar e`tiborini 
u yoki bu materiallar va ulardan tayyorlangan mahsulotlarning 
qo`llanish sohasi va sharoitlariga qaratish lozim.Birinchi sinf 
o`quvchilariga kiyim tayyorlash uchun materiallarni tanlash misolida 
gazlamalarning alohida xususiyatlariga asosiy talablardagi farqlarni 
ko`rsatish mumkin. Bu kiyimlarning, mavsumiy (yozgi, qishki va 
mavsumaro), uy kiyimi, ustki va ichki, sport kiyimi va hokazo 
bo`lishi, har bir gazlamalarni issiqlik himoyalash xususiyatlari, 
qalinligi, mustahkamligi, rangi va, albatta, narxi bo`yicha tanlay olish 
kerakligi o’quvchilarga tushuntirilishi lozim. Yozgi ko`ylak uchun 
engil mato, qishki palto uchun qalin va mustahkam mato talab etilishi, 
ichki kiyim uchun esa yengil va arzon oq ip-gazlama mato, ko’cha, 
ish, to’y-tomoshalar, bayramlarga kiyiladigan kiyimlar uchun ancha 
qimmat va chiroyli, ipak yoki jun mato olishi kerakligi aytilishi 
lozim.Tikish bo`yicha amaliy ishlarni boshlashda o`qituvchi 
o`quvchilar bilan ip, gazlama, trikotaj, to`qilgan mahsulotlarning 
tayyorlanishida foydalaniladigan tolali materiallar to`g`risida qisqacha 

---

280 
suhbat o`tkazadi. Bolalarga tipik, yaxshi tanish bo`lgan narsalarni 
ko`rsatib, ularning bu mahsulotlar o`rtasidagi umumiy, ularni 
birlashtiruvchi narsani tushunishlariga harakat qiladi: ularning 
hammasi tolalardan tuzilgan, tolali tuzilishga ega materiallardan 
tayyorlangan, deb aytadi.
Materiallarning tolalardan tuzilganligini: kir osadigan arqonni 
ochib ko’rsatish, gazlama bo`lagidan tortib chiqarilgan ipni yoki eski 
qo`lqopdan tortib chiqarilgan ipni yoki g’altakda o’ralgan tikuvchilik 
ipini misol tariqasida bolalarga ko`rsatish mumkin. O`quvchilarga bu 
tolalar turli narsalardan olinishi mumkinligini ko`rsatish ham muhim. 
II-sinf o’quvchilariga to`qimachilik tolalari haqida to’liq 
ma’lumot berish, ularning tabiiy, sun`iy, sintetik va mineral turlarga 
ajratilishini ko`rsatishning hojati yo`q. II-sinfda tikuvchilik bo`yicha 
o`z amaliy ishlarida o`simlikdan olinuvchi tolali gazlamalardan 
foydalanishlarini aytish kifoya. 
O`simlikdan olinuvchi eng ko`p tarqalgan tolali materiallar – 
paxta (hech bo`lmaganda oddiy momiq), zig`irtola, paklyani 
o’quvchilarga ko’rsatish darkor. O’qituvchi paxta yoki paklya 
bo`lagidan yakka tolalarni qanday tortib olishni, bu tolalarni oddiy 
o`rganilishini – ko`rish, ushlab ko`rish, uzunligini, egiluvchanligini, 
mustahkamligini, rangini qanday aniqlashni ko`rsatib berishi 
maqsadga muvofiq.