Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Respublikası yaranmı şdı artı q... Bu, bayaq dediyimiz kimi, hadisələrin qabaqlanması ydı , yüzillərdi erməninin milli əxlaqı na calanmı ş, köçürülmüş, ağrı sı na hopdurulmuş, tərbiyəsinə yeridilmiş proqramı n həyata keçməsiydi. -Varjaped, beşinci sağlı ğı i demədin, - Aped belə deyib badəni ona tərəf uzatdı . Varjaped gözləini açdı , badələr onu araya almı şdı , gülümsəyib badəsini qaldı rdı : -Beşinci, erməni tarixi yolunda ölmək! Hec bir erməninin haqqı yoxdu ki, heç nə eləmədən elə-belə ö lüb getsin. Tarixçilərimizin yazdı ğı , müəllimlərimizin dediyi kimi erməniliyin uğrunda yaşayı b, erməni proqramı uğrunda ölmək! Badələr “Azambur” kababxanası nı cingiltilərlə doldurdu, yan-yörədə oturanlar da onlara qoşulmuşdu. Yumruqları nı bir-birinin çiyninə qoyub sı raya düzüldülər: He-eey, he-eey! Hayastan, Hay, hay! Hayastan... Bu səslər “Azambur” kababxanası nı n qapı - bacası ndan şimşək kimi çı xdı , bir anı n icində yan- yörə təmizləndi, yəni gələnlər qayı tdı , malağan rusu, kürd ayaq saxladı , türk gözə görünmədi, kim hardaydı sa ordan döndü. “Azambur”da səs var,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
vəssalam...Rus burnunun altı nda deyinir, yəqin ki, nə deyirsə, tək ermənilərə yox, bütün Qafqaza deyir, yəni, bu “qara.....” niyə dəf olub itib getmir bir yana... Rədd olsun gürcüsü də, ermənisi də, illah da bu, basurmanlar, üstəlik də, türk basurmanı . Doğrudan da, I Pyotr zamanı ndan bu günə rusun proqramı na görə bütün bunlar yox olmalı dı , səssizcə, su kimi başqa içlərə-başqa millət içinə hopmalı dı lar. Üzləri- gözləri, görünüşləri qala bilər, özləri yox. Əlləri, ayaqları , üzləri, gözləri buyruğa lazı m olar. Basurmanları sa məhv eləmək, elə bunları n özlərinin əliylə. Ona görə də kürdlər heç nədən xəbərləri yox- muş kimi yaxı nlaşı rlar ki, görsünlər nə baş verib. Azərbaycanlı larsa yanpörtü aralanı rlar, yəni, elə gedirlər ki, qaçmağa oxşaması n...Əslində, qaçmaq elə belə olur, daha doğrusu, qaçmaq belə başlayı r. ...İ ndi mən bütün bunları 1970-ci illərin sonları nda papaqçı Apedin erməni tarxini vərəqlərə köçürüb asdı ğı ağaca söykənib fikirləşirəm... Hər halda, düşünülmüş proqramlar öz işini görməkdədi; türk icması nı n dirəkləri götürüldü, bu, birinci iş...vəzifələrdə olan, varlı -hallı adamları mı z yoxdu artı q, qaçmağa oxşatmaya-oxşatmaya qaçı b gediblər, qaça bilməyənlər su kimi səmt axtarı rlar, ya harasa hopmalı dı lar, ya da öz qabları ndaca yox
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
olmalı dı rlar, çünki açı q-açı ğı na qaçmağı n yolu bağlı dı , indi gəl oxu, aşı q Ayvaz, sazı nı köynəyindən çı xart görək... Ody eyy, “Azamburda”kı hayküyü eşidib bilmirsən sazı harana soxasan. Erməni bilir sənin əlindəki nədi, bilir ki, tarixdi əlindəki, alı b təpənə çı rpacaqlar. Bizə yaratdı qları mı zı qorumağı ö yrətməyiblər.Bu da ona görədi ki, yaradan ancaq ya- radı cı olduğu üçün yaratdı qları nı qorumaz...onu biz qorumalı yı q. “Azambur” kababxanası nı n qapı sı na çatan geri qayı dı r. Bizimkilər bir yanı qaldı rı lmı ş su kimi süzülüb gedirlər, sı pqarı lı rlar. Bir-birindən xəbəri yoxmuş kimi, bir-birini görmürmüş kimi yaşayan azərbaycanlı ları özlərindən ası lı olmadan qorxu, narahatçı lı q yaxı nlaşdı rı b yı ğnaldı r...Budu, yı ğnalı blar, aşı q Ayvaz arvadları n arası nda oturub, papağı yla sazı yoxdu, hardasa pal-paltarı n arası ndadı , üstünü örtüb gizlədiblər. Ermənilərin də, əslində, axtardı ğı elə odu. O boyda papaq olar? Nolsun Ayvazı n özü bilmir, nolsun bilmir ki, niyə o uzunluqda züllə papaq geyı nı r. Varjaped Ulubabyan bilir amma, bilir ki, şişpapaq saklardan qalmadı . Hələ Aped də bilir bunu, məktəb yoldaşları da bilir, bildiklərinə görə də hücuma hazı rdı lar. Aşı q Ayvazı n da, o boyda camaatı n da mat-məətəl www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
qalmağı bütün bunları bilmədiyinə görədi. “...nə düşüb bu gic erməni sazı n üstünə, bir qı rı q taxta parçası nı n üstünə, gör heç papağı uzun olduğuna görə də adamı öldürərlərmi...” Bir-birinə baxan yoxdu, hərə bir səmtə baxı r, bir- birinə baxmaq üçün arada nəsə olmalı dı , misalçün, aşı q Ayvazı n papağı kimi, sazı kimi....şeylər olmalı dı arada, gördün ki, bir andaca yı ğı şı b gizlətdilər. İ ndi arada olan nədi, hələ bir bax, Dəmir kişinin bir neçə baş çanaq pendiridi, onun-bunun bazara gətirdiyi qoyun-quzudu, göy-göyərtidi, toyuq- cücədi, hamı da hirsindən malı na, qoyununa tüpürür, elə bil bütün bu işlərin günahkarı göy-göyərtidi, mal- qoyundu: -Tfu sənə ki, mən bu günlərdəyəm! Ona görə də bir-birini görmürlər, bazardan qaytardı qları mal-qoyunları dı , yağ-pendirdi, toyuq- cücədi, bir küncə yı ğı b gözlərini də dikiblər ona, bir- birilərini görmədikləri də ona görədi. Avtobus vağzalı na bir neçə adam gəldi, Ulubabyan kimi şlyapalı bir kişidi, erməni dilində bərkdən söylənə-söylənə malları yla, qoyun-quzusuyla, göy-göyərtisiylə bölünüb-ayrı lı b, hərəsi bir səmtə baxan azərbaycanlı lara yaxı nlaşdı : www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Niyə bazarı atı b çı xmı sı z? - gülümsəmək istədi alı nmadı . - Mənə göyərti lazı mdı , yerli toyuq lazı mdı , pendir lazı mdı ... - dedi, dönüb vağzala göz gəzdirdi. Elə bil şlyapalı ermənini görən yox idi, heç kəs dinmədi. - Ay camaat, ay musurmanlar, ay türklər, eşitmirsiz?! Çek lı sum? 38
Yenə heç kəs başı nı qaldı rmadı . Şlyapalı erməninin yanı yla gələn gənc ermənilər hərəsi bir bağlamanı n yanı nı kəsdirmişdi, əvvəlcə ayaqları yla qurdalamağa başladı lar. -Ay arvad, eşitmirsən? - Şlyapalı erməni arvadı n kəlağayı sı ndan tutub dartdı . “Telək oyunu”nda Qarakəlləoğluna kömək edən yekəpər arvad idi, başı nı qaldı rı b: -Mən heç nə satmı ram, -dedi. - Bir şey almaq istiyirsən, get bazara. -Nədi bəs bu? - şlyapalı erməni kisənin ağzı ndan tutub çəkdi, göyərti dəstələri yan-yörəyə səpələndi. Gənc ermənilər elə bunu gözləyirdikər, hərəsi bir kisənin, qabı n-qacağı n qulpundan tutub vağzalı n meydanı na dağı tdı kar. Toyuq-cücə qanad açı b göydə oynayı rdı , qoyun- quzu mələşirdi, baş verənlər tülkü, canavar qorxusundan da vahiməliydi.
38 Eşitmirsiz? (ermənicə) www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Aşı q Ayvazdan başqa, vağzalı n künc-bucağı na doluşmuş beş-altı türk kişisi ölməyin qorxusunu eyni vaxtda hiss etdi, elə o anda da hamı sı nı n tükləri biz- biz oldu, daş kimi bozarı b lala- kara oxşadı lar. Əldən çı xmı ş qoyun-quzu doğrudan da yiyəsizmiş kimi, orda-burda mələşirdi. Şlyapalı erməni qapı nı n ağzı na yaxı n bir təkərin üstə çı xı b gənc ermənilərə əmrlər verirdi: -Götürün hər nə var, alı n əllərindən, bunları n hamı sı sizindi, sizin dağları n, yaylaqları n məhsuludu! Rədd olsun türklər! Türklərə ölüm! - Təkərin üstündən bir dağ başı ndan atdanı rmı ş kimi atdanı b, əlini malı nı n, məhsulunun yanı nı kəsdirmiş arvadlara doğru uzatdı . Gənc ermənilər çı ğı rı şı b təzədən hücuma keçdilər...Aşı q Ayvaz uzun, hunsifət, sazdan ayrı dinib-danı şmayan, orta yaşları nda bir adamdı , bayaqdan başı nı qaldı rmayı b. Şlyapalı erməninin belə deməyindən sonra, doğrudan da burnuna qan iyi gəldi. Ayağa durub heç nə fikirləşmədən şlyapalı erməniyə sarı getdı , bir neçə addı m atmı şdı ki, gənc erməninin daşı düz alnı ndan dəydi, elə o andaca ü züaşağı qan sı zdı , bu darayaqda sazı nı xatı rlayı b gülümsədi... Yekəpər arvad yerindən dəli kimi qalxdı , www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
qı şqı rtı sı vağzalı aşı b yaxı n təpəliklərdə əks- səda verdi: -Aşı ğı vurdular, ay qardaşlar, ay bacı lar! - əyilib yerdən daş götürdü. - Buna bir bax, qudurmuş erməni! - Yan-yörədən arvadlar, kişilər ona doğru yüyürdülər, yerə dağı lan malları nı n üstündən keçib gənc erməniləri vağzalı n qapı sı na sı xı şdı rdı lar. Bizimki də malı n-pulun üstündən aşanacandı , kimin əlinə nə keçirdisə, başları na yağdı rı rdı , biri bağlaması nı , biri göyərtiqarı şı q kisəni, biri pendir ç anağı nı : -Al, ye, ac, qaxdağan 39 erməni, ye qarnı n doysun! Aşı q Ayvaz üzü-gözü qanlı -qanlı ermənilərə tərəf gedirdi: -Mən bu daşı çox görmüşəm, erməni! - Bu söz də sazı nı xatı rladı ğı na görə ağlı na gəlmişdi. - Amma sən hələ daş görməmisən, qana çalxanı rsan. Şlyapalı yla bir yerdə gənc ermənilər aşı ğı n daha ç ox qanlı -qanlı gülməyindən, bir də heç nəyi saya almadan üstlərinə yeriməyindən qorxdular. - Mən bu daşı çox görmüşəm, - bir də dedi. Ağrı hiss eləmirdi, heç bir qorxusu yox idi artı q, çünki Ayvazı n aşı qlı ğı tutmuşdu, aşı qlı ğı tutanda özündən şeirlər deyirdi,
39
Yersiz, yurdsuz (sözün mənşəyi araşdı rı lmalı dı )
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
yəni bədahətən, indi də beləydi, belə də olmalı ydı ... Sazı yla papağı da avtobus vağzalı nı n bir küncündə balaca kurqan kimi basdı rı lmı şdı . Avtobus vağzalı ndan müxtəlif səmtlərə ayrı lan yollarsa get-gedə böyüyüb qaralı r, bütün türk obaları nı -oymaqları nı bürüyəcək fəlakətləri ulayı rdı ... “Azambur” kababxanası ndasa bir az əvvəl yumruqları nı bir-birinin çiyinlərinə qoyub “Hay, hay, Hayastan...” oxuyan ermənilər indi başları nı bir- birinin çiyinlərinə söykəyib, yı rğalana-yı rğalana zümzümə eləyirdilər, heç nə anlaşı lmı rdı . Aped yumruqları nı stolun üstünə qoyub başı nı da varjaped Ulubabyana sarı uzatmı şdı , səsi ağlamaqla doluydu, içməkdəndi, yəqin: -Yox, hinger varjaped, tarix onları n yaratdı qları dı , bizim yazdı qları mı z deyil. Tarix yaşanı rsa tarixdi, yazı lanlar yaşanmı rsa, tarix deyil. Yazı lanlar tarixin yalanı dı ...Hər şeyə bunnar ad qoyub, hinger varjaped, biz özümüzü alladı rı q, yüz ildi yer adları nı dəyişirik, yenə necə var, eləcədi. Papağı quzu eləyən türkü gördünmü, varjaped? Əslində, tarix bu deyilmi?! Bəs bu yediklərimiz nədi? Niyə biz yoxuq arada?-Varjapedin yatdı ğı ndan Apedin xəbəri yox idi. Kababçı yanı qlı səsiylə “Tut ağacı boyunca” www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Azərbaycan xalq mahnı sı nı oxuyurdu. Aped bir-iki kərə içini çəkib başı nı qolları nı n üstünə qoydu, bir anlı ğa araya sakitlik çökdü, kababçı nı n səsi Apedin canı na hava, su kimi hopurdu. Tut ağacı boyunca Tut yemədim doyunca. Yarı xəlvətdə gördüm, Ö pəmmədim doyunca... “Azambur” restoranı nı n qapı sı -bacası düzənlik kimi hamı nı n üzünə açı qdı , bu yanı ndan gir, o yanı ndan çı x, içəridəkilərin heç biri harda olduğunu xatı rlamı r, içkinin təsirindən elə yerdədilər ki, orda nə erməni var, nə türk, nə rus var, nə kürd. Qohum
qraba da yoxdu, ailə də yoxdu heç. Tarix var amma, çə mən-çayı r kimi hiss olunmadan bitib cücərən tarix... Aped başı nı qaldı rı b əlinin ikisini də kababçı ya doğru uzatdı : -Bəs, buna nə deyirsən, varjaped?- Qalxı b kababçı nı n boynuna sarı ldı , çiyni qalxa-qalxa hönkürdü. - Karocan, aşı q Ayvazı tap gətir, gör hardadı . Oxu, başı na dönüm, bir-iki ağı z da Koroğludan oxu...! - Özü də nəsə oxumaq istədi, alı nmadı , gözünün yaşı nı silə-silə süfrəyə yaxı nlaşdı , badəni qaldı rı b qı şqı rdı . - İ çək, böyük www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Ermənistanı n sağlı ğı na! - Nə fikirləşdisə, dişlərini qı caya-qı caya bir qapı ya sarı qaçdı , bir pəncərəyə, qayı dı b badəsini təzədən götürdü, bu dəfə başı nı n ü stə yox, pəncərəyə uzatdı . -Yaşası n, dənizdən- dənizə erməni xalqı ! Başları nı bir-birinin çiyninə qoyub zümzümə eləyən ermənilər də ayağa durub badələrini qaldı rdı lı ar: -Hay, hay, hayastan... Varjaped bu çağı rı şı yarı yuxulu, yarı oyaq eşitdi, əvvəl bilmədi hardadı , harda olmağı nı n nə fərqi var ki, əlini badəqarı şı q, bayraq kimi hiss etdi, başı nı n üstə qaldı rı b onu gözləyən tələbələrinə baxdı , pı çı ldadı : -Hayastan...! - Varjaped elə bil çiçək qoxylayı rdı , doğrudan da, hardansa burnuna çiçək qoxusu gəldi... Varjaped məmnundu, hələ də yarı yumulu gözlərindən üzüaşağı sevinmək duyğusu axı rdı ...Tələbələrin bayrağa oxşatdı qları əlləri badəqarı şı q, lap ucalarda başları nı n üstündəydi, orda badələrini bir də vurdular...
Auditoriya azadlı ğı ... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
“...Ömür boyu daşı dı ğı n yükü çiyinlərindən atdı ğı n andan azadlı q anlayı şı başlayı r...Qəddini düzəldirsən, ilk öncə öz boyunu hiss edirsən, bu vaxtacan daşı dı ğı n yükün sənin olmadı ğı nı anlayı rsan, nə etmək lazı m olduğunu, nə edəcəyini fikirləşirsən... Eşit! Bir xalqı n millət olmağı sənin bu anı ndan başlayı r. Düşün, xalq hələ millət deyil...Tayfalara, qəbilələrə, obalara, oymaqlara bölünmək xalqa aiddi...” Kimdisə qabaq sı ralarda ayaq üstə qalı b, dediklərimi eşidib hələ oturmur, yarı bükülü halda ardı nı gözləyir ki, görsün sonra nə deyəcəm, tələbəyə də oxşamı r, yaşlı adamdı ... “...Alman milləti həm də xalqdı ...” ara verəndən sonra çı xı şı ma elə belə də başladı m, bir anlı ğa duruxub tələbəyə oxşamayan yaşlı adamı n başı ü stündən auditoriyanı n alaqaranlı q künclərinəcən göz gəzdirdim, gəlmişdilər, gözlədiklərimin çoxu burdadı ...Qapı nı n bir tayı açı qdı , hələ də gəlirlər, tələsə- tələsə, daha doğrusu, boylana-boylana keçib əyləşirlər; kim gəlib, kim gəlməyib... Nə haqda çı xı ş edəcəyimdən xəbərləri var, bunu gəlib yan-yörəsinə baxa-baxa yerini rahatlayan, davalı kino gözləyən kənd camaatı kimi auditoriyanı n yuxarı başı na baxan adamları n hərəkətlərindən bilmək www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
olur...Bununla yanaşı yer tutub əyləşənlərin də, gəlməkdə olanları n da qorxduqları hiss edilir, qabaq sı ralarda yer tutmuş dostlar üşüyürlər elə bil, əllərini əllərinə sürtür, ayaqları nı n birini qoyub birini götü- rürlər, ona görə də aşağı lardan sürtülmə, eşələnmə səsi eşidilir, narahatçı lı ğı gizlətmək mümkün deyil, künc-bucaqlar dolub qaynamaqdadı ... Bura Azərbayzan Dövlət Univerisitetinin az qala unudulmuş sinif otaqları ndan biridi, tələyə düşmək üşün yerdi, bəlkə də. Bu haqda bir-iki gün sonra fikirləşəcəm. İ ndisə, “alman milləti həm də xalqdı ...” cümləsini deyib susmuşam. Qoy gəlsinlər, əsas rus sektornun azərbaycan dilini bilən tələbələridi, istə- yirəm daha çox onlar eşitsinlər. -Ehtiyatlı ol, - dedi, dostum, bir-iki gün qabaq,- onnarı n çoxu dəniz qı rağı na işləyir... Hə, bu fikir yadı mnan çı xmı r, ağlabatandı ...erməni, rus ola, sənin ziyanı na işləməyə. Nə isə, işləsin, hər şeyi, - tutulmağacan, ö lməyəcən hətta, - gözümün altı na almı şam... Narahatlı q ayağı mı yerdən üzsə də qorxunu çox dərinliyinəcən anlamı ram. Göz gəzdirirəm, rus sektorunun uşaqları qabaq sı ralardadı , hazı rca oturublar, yəni, elə bil əllərində daş tutublar, indicə atacaqlar...özüm özümə göz qoyuram...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bir dəstə qı z gəzməyə çı xmı ş kimi naz-qəmzə içində gəldilər, bir andaca auditoriyanı n işı ğı artdı elə bil, heç kəsə guya məhəl qoymadan, əslində bir baxmaqla hər şeyi sonunacan görən rus sektorunun qı zları gəlməkləriylə otağı n mənzərəsini dəyişdirdilər. Bir-birindən seçilmir, azərbaycanlı , erməni, rus, yəhudi bir-birinə qarı şı b, daha doğrusu millətlər qarı şı b bir-birinə... Min illərdi, sağdan qarı şı r, soldan qarı şı r, qatı b çalxayı rlar. Düzdü, bu cür çalxanmanı n sonda yağı yağ olmalı dı , ayranı ayran. Biz, azərbaycanlı lar, daha çox ayranlı q oluruq, ona görə ki, öz yağı mı zı içdən-içdən özümüz yeyirik, indi boynumuza alaq ki, biz nehrədən ayran kimi çı xı rı q, yağ kimi yox... Belə deyim, millətlərin bir- birindən seçilməməsi sosializm reallı ğı sayı lsa da ekaloji fəlakətdi, bütün hallarda... Xallı qı z da rus sektorunun qı zları arası ndaydı . Saçları ağlı -qaralı olduğuna görə belə deyirik... Alnı nda bir dəstə ağ tükü var, onsuz da ağ- appaq olan yaraşı qlı üzünə işı q salı r elə bil. Çox vaxt onları n diliiylə desək “patok” halı nda, yəni, birləşib dərs keçirik, ayda bir neçə kərə rus dilində mühazirələr oxunanda bir yerdə oluruq. Xallı qı z Balacahunlunun yanı nda məni müdafiə eləyib, rus sektorunun uşaqları da ona qoşulub. O gün bizim öz www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
qı zları mı z nə qədər əl çaldı lar...Dərs qurtarandan sonra da başladı lar sataşmağa. “Torbada pişik varmı ş, ay sevənlər, siz bunun seçdiyi qı za baxı n”. Məndən daha çox Xallı qı za eşitdirirlər. Amma kim nə deyir, desin Xallı qı zı oğrun- oğrun izləmək mənə ləzzət eləyir. Mən indi içi Xallı qı z qarı şı q tələbələrə baxa- baxa bir neçə gün əvvəli xatı rlayı ram; tənəffüsdü, dayanı b Xallı gilin sinif otaqları na baxı ram, Xallı qapı dan çı xan kimi məni görür: -Gəl bura!- Əllərini də rəqs edəcəkmiş kimi qabağa uzadı b. Bu cür çağı rmağı na pərt olsam da yaxı nlaşdı m, yanı nda da biri var, bayaq dediyim kimi bilmək olmaz rusdu, azərbaycanlı dı , yəhudidi. -Müəllimsən?- dedim, çatan kimi. Xallı bunu gözləmədiyindən duruxdu: -Yox, nədi ki? -Heç nə, müəllim kimi çağı rı rsan adamı , məni bir də elə çağı rma,- dedim.-Gəlməyə bilərəm. -Sən müəllimsən ki? Yersiz hikkəm doğrudan da yersiz oldu, başı mı qaldı rı b peşmançı lı ğı mı bildirə-bildirə gülümsədim: -Eşidirəm, buyurun!-dedim. O da gülümsədi, gözlərini üzümdən çəkmir, bütün hərəkətlərindən sual yağı r: |