Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
başlamı şdı , damcı -damcı qurumaqdaydı ... Qarakəlləoğlu, gözlərini yumub füşkürəkdə hələ də qoyun sazı çalı rdı ...”Gəl heeey, gəl su iç, gəəl, gözləri qumral qoyun...” Bu sazı n altı nda su var, gen sinəli yaylaqlar var, bu sazı n altı nda həm də quzu var, quzuu... Parça- parça olub batmı ş səslə mələdi. Soğulmaqda olan məməsinin ucu sı zı ldayı rdı , qumral qoyunun döşlərinə təzədən süd gəlirdi. Ayağa durub divar boyu düzülmüş ermənilərin yanı ndan ötüb özünü Qarakəlləoğlunun üstünə saldı . Ç atan kimi qoyunu yenə tutub fı rladı lar, Qarakəlləoğlu: -Quzuluğuna duz vur, - dedi, qoyunun ətəyini qaldı rdı , oğlanlardan biri duzlu su olan qabı qoyunun quzuluğuna çı rpdı . -Köz yağdı rı n! Kababçı lar yuxarı dan aşağı kül qarı şı q od ələdilər. Qumral qoyun Qarakəlləoğlunu odun altı nda gördü, üzünü əllərinə sürtdü, Qarakəlləoğlu bayaqdan əlində saxladı ğı gülöyşə narı əzib qoyunun gözlərinə çəkdi, hər yan qı p-qı rmı zı qana boyandı , quzuluğu təzədən alı şı b yanmağa başladı ...Həə, doğurmuş qumral qoyun, ətəyinin altı , yəni quzuluğu od içindədi, doğuşun ləzzətli ağrı sı bütün canı na yayı ldı , gücənmə gəldi... Qarakəlləoğlunun əli
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
saçaqlı papaq qarı şı q qoyunun quyruğunun al- tı ndadı , doğuzdurur onu. Qumral qoyun dizlərini qatlayı b gücəndi... Hardansa içinin iyi gəldi, budu, Qarakəlləoğlu əlində gətirir, süd iylənir, öz südüdü, imrənib qalxdı , məmələrindən südün damcı ladı ğı nı özü də hiss elədi, ö zündən ası lı olmadan dönüb Qarakəlləoğlunun əlindəki “papaq quzunu” yalamağa başladı . Qarakəlləoğlu papağı qoyunun təninə, - quzuluğuna sürtüb qoyunun qabağı na qaoymuşdu... “Papaq quzu” indi mayalanmalı dı , anası nı n südünü əmməlidi, nuiyə əmmir bəs? Qarakəlləoğlu bunu duydu da quzu papağı qoyunun altı na tutub üstünə süd sağdı ... Qoyunun içi gülürdü, burnunun ucyndan ətəyinəcən damarları nı sı ğallayı rdı lar, çəkdiyi ağrı lar damarları boyu sağı lı b, axı b gedirdi... Qara- kəlləoğlu qoyunun əmcəyi boşalanacan sağdı , sonra papaq quzunu götürüb ayağa durdu...Hər yana sakitlik çö kmüşdü, bayaq ayaqları nı n ucuna qalxı b qanad açmı ş kimi görünən bazar əhli səfərdən qayı tmı şa oxşayı rdı . Qarakəlləoğlu, “papaq quzu” da əlində, ermənilərə tərəf getdi, qoyun da ardı nca dabanbasa- raq gəlirdi, quzusunu istəyirdi. Çox dərin, insanı n da anlamadı ğı , yalnı z yaradana aid olan bir hisslə bilirdi ki, içindən çixan nədisə, o deyil, ona görə də papaq www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
balası na daha çox bağlı ydı . Papaq balası ndan başqa heç nə görünmürdü, bayaq tapdayı b üstündən keçməyə hazı r olan bazar əhli də yoxdu, yalnı z onun içinin iyini gəzdirən bir əl var, Qarakəlləoğlunun əli...başqa şey yoxdu: -Bunu daha çox istəyəcək, quzudan da çox, - Qarakəlləoğlu belə deyib, doğrudan da quzuymuş kimi, papağı ehmalca düz varjaped Ulubabyanı n qarşı sı nda yerə qoydu...-Amma gərək qoyunu həmişə sağasan, balası papaqdı , papaq əmmir axı . - dedi, varjapedə baxı b gülümsədi. Qoyun, “doğduğunu” əlindən alacaqlarmı ş kimi, narahatçı lı q içində papağı n başı na dolanı rdı . Qarakəlləoğlu əldən düşdüyünü birdən-birə hiss etdi, daha doğrusu, bütün gücü getmişdi, əlləri, ayaqları boşalı b yanı na düşmüşdü. əyilib qoyunun yanı ndakı daşı n üstündə oturdu, başı nı qaldı rı b ermənilərə: -Bağı şlayı n, - dedi, başı açı qdı , çallaşmı ş, qaralı -ağlı başı ndan buğ qalxı rdı . Ermənilər hələ özlərinə gəlməmişdilər...Adicə oyun hesab etdiklərinin gəlib belə gerçəyə çı xması mümkün olan şey deyil, axı . Heç kəs dinib danı şmı r, varjapeddən də heç nə soruşmurlar. Varjapedin şlyapası hələ də əlindədi, başı na qoymaq heç yadı na da düşmür, damar-damar olmuş bozumtul sifəti min www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
illərin o yanı ndan boylanı rmı ş kimidi. İ çi məmnunluqla doludu amma, Apedə də ona görə baxdı ki, razı lı ğı nı bildirsin. Ermənilərdən biri əyilib “quzupapağı ” götürüb bazarı n çı xacağı na doğru getdi, qoyun ara vermədən mələyə-mələyə onun ardı nca qaçdı , qarnı ndan nə çı xı b, fərqi yoxdu, balası nı istəyirdi. Erməni bazar qapı sı nı n ağzı ndan qayı tdı , “papaq quzunu” yenə həmin yerə qoyub, qumral qoyunun gözlərindən öpdü, alanla satanı bir- birinə qarı şmı ş bazar əhli gurultulu alqı şlarla əl ç aldı . Varjaped canlanmı şdı , Qarakəlləoğlunun yerinə kimisə bağrı na bası b öpmək istəyirdi. Gülümsəyib yuxarı dan aşağı əlini Qarakəlləoğluna uzatdı : -Şad şnoraqaltyun, şaman, 34 - ermənicə dedi, tez də türkcəyə keçdi, Osmanlı türkcəsinə. - Lütfən teşekkürümü kabul ediniz, pək məmnunum! Qarakəlləoğlu qalxı b varjapedı n əlini sı xdı , amma bir şey anlaya bilmədiyindən dönüb Apedə baxdı . Aped: -Varjaped çox sağ ol, deyir, sənə, razı lı q eləyir. Qarakəlləoğlu yüngülcə baş əyib:
34 Bu nədi, a kişi? Kimin qoynudu bu? (ermənicə) www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Sənin müəllimin qonağı m olsun, -dedi. - Hamı nı z qonağı msı nı z. Varjaped bayaqdan saçaqlı papağı yalayan qoyuna baxı rdı ... “Papağa ruh hopdurdu bu tərəkəmə, içini çölə tökdü qoyun, ruha gəldi... Acaryan buna bənzər çox şeylər deyirdi... bunları n haqqı nda.” -Çox sağ ol, şaman, sən bunu mənə göstərdin. Ö lmədim, bunu da gördüm... Aped onun sözünü kəsdi: -Hinger varjaped, es mardi anunı şaman çe,... 35
36 ...Şaman bunları n islam dininə qədərki peyğəmbərləridi. Belə şeyləri ancaq şamanlar yapa bilirdi. Yenə heç kəs heç nə başa düşə bilmədi. Aped varjapedə sarı əyilib: -Qarakəlləoğlu qonaqlı q vermək istəyir,-dedi. -Aped, amod çi, kez hamar, vor poğ çunes? 37 -
yan- yörəsindəkilərə baxdı .- Bu boyda erməninin
35 Yoldaş, müəllim, (usdad) bu adamı n adı şaman deyil. (ermənicə) 36 Mən bilirəm, bu adamı n adı nədi. (ermənicə) 37 Aped, sənin üçün ayı b deyil, pulun yoxdu? (ermənicə) www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
birinin pulu yoxdu ki, bu şaman türkə biz qonaqlı q verək?! -Var,- dedi Aped,- niyə yoxdu? Qarakəlləoğlu varjapedin qolundan tutdu: -Yox demə, ustad, mən sizə qoç kəsmək istəyirəm. -O qoçu yaylaqda yeyərik, sən yaylaqda daha gözəl olursan! - Varjaped belə deyib başı buludlarda olan yaylaqları göstərdi. -Ancaq burda qorxdum sənnən. Sən papağa can verdin, gözümüzün qabağı nda quzu elədin papağı . Müəllimimiz Acaryan deyirdi, biz inanmı rdı q. Sağ ol, şnoraqalutyun, təşəkkürlər... İ ndi gedək, sən bizim qonağı mı z ol. Mənim tələbələrim bizə qonaqlı q vermək istəyirlər. -Sağ ol, hörmətli ustad, - dönüb yanı ndakı lara baxdı .-Öyrətdiklərı n də sağ olsun. Amma siz mənim çö rəyimi yemək istəmədiniz. -Yox, Şaman, elə demə, sənin çörəyini gəlib yaylaqda yeyəcəyik, indi bizim qonağı mı z ol. -Yaxşı , orda gözləyəcəm sizi. Nə vaxt istəsəniz gələrsiniz, gözüm üstə. Ü zünü dağlara tutdu, hamı dönüb o səmtə baxdı ... Dağları n başı görünmürdü, çən-çiskin içindəydi. Sağı n vaxtı ydı , sürülər arxacdadı yəqin,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qarakəlləoğlu oraları xatı rladı ğı na görə içindən gülümsəyirdi. Varjaped yenə göz qoyurdu, ürəyində dolaşan fikirlərin ağı rlı ğı üz-gözünə çı xmaqdaydı ...” Gör dağlara necə baxı r, elə bil atası dı ...” Varjaped düz düşünürdü; ermənilər elə bil dağlara yox, çoxmərtəbəli binaya baxı rdı lar, elə bil biri daşı nı daşı mı şdı , biri tikmişdi, Aped də torpaq töküb otunu, çiçəyini əkib səpmişdi. İ ndi burda, bu ucqar dağ rayonunun bazarı ağzı nda belə bir mən- zərə vardı . Qarakəlləoğlu əyilib “papaq quzunu” götürdü, sağollaşı b arxası na baxmadan bazarı n qapı sı ndan çı xdı . Gənc ermənilər qoyunu tutub saxlamaq istədilər, amma daha qumral qoyunu saxlamaq olmazdı , saçaqlı papaqdan qoyunun içinin ətri gəlir... Qumral qoyun da içinin ardı ncadı .
“Azanbur” kababxanası nda...
Heç kəs gözləmirdi, yağı ş birdən başladı . Dağları n başı nı bürümüş çən, duman artı q rayona enmişdi, nəmlə dolu ətəyiylə, kim hardaydı -orda, üz- gözünü yalaya-yalaya keçib gedirdi. Gedəcəkdi, çünki bazar əhlinin çoxu havanı n açı lacağı nı bayaqdan
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
bilirdi. Yağsatan Dəmir kişi başı nı daxı lı n dalı ndan çı xardı b demişdi: -Çoban alladandı , işinizdə olun. Səhərin gözü açı lmamı ş bazarda olan bazar əhli islanı b suya dönsə də, Dəmir kişiyə inanı rdı ...İ ndi günortadan yağı ş yağsa da iş dayanmamı şdı , yəni bazar tərpənmişdi, artı q öz hərəkətlərini eləyirdi. Bazar adamları iki-bir, üç-bir olub “telək” oyunundan danı şı rdı . Bu səslərin alt qatı nda rus, erməni, ara- sı ra kürd dillərində danı şı qlar eşidilsə, də üst qatda, yəni daxı llardan yuxarı bazar dili Azərbaycan tükcəsindədi. Heç kəs bunun fəqində deyil, heç kəs ağlı na gətirmir ki, göyərtinin, kartofun, pendirin qiymətini azərbaycanca yox, ermənicə, rusca soruşsun: -Hinger varjaped... Apedgil bazarı n qapı sı ağzı nda dayanmı şdı lar, dinib-danı şmadan Varjapedi gözləyirdilər, Varjaped artı q öz işinə, alverlnə başlamı ş bazarı n səsinə ayaq saxlamı şdı , üz- gözü qı rı ş içində, qulağı nı bazara yön tutub dinləyirdi...Bazarkom Civanı n ara-sı ra səslənən bir az kobud, bir az da tör-töküntülü türkcəsi elə bil alver atmacaları nı , mal-məhsul təriflərini-ba- zar şerlərini kökləmək, nizama, sahmana salmaq
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
üçü
ndü. Civanı n səsi varjapedin canı nı ndan tikan kimi çı xı rdı , dönüb Apedə baxdı : -Sən bazarlı ğı hansı dildə eliyirsən? Aped bir şey anlamadı , yanı ndakı lar da: -Nə bazarlı q? - Aped dedi. -Yaxşı , get, bir az türk pendiri al, özümüzlə aparaq...siz düzələn deyilsiz. - Varjaped belə deyib, kərə yağ, motal pendiri, qaymaq satan Dəmir kişiyə tərəf getdi, dayanı b Apedi irəli buraxdı .- Buyur. Apedlə Dəmir kişi köhnə dostlar kimi görüşdü: -Necəsən, Dəmir kişi, hancarı san? -Sağ ol, Aped kirvə, Allah razı olsun, öz dinivin ü stündə, buyur, nə qulluq eliyim? - Dəmir kişi, nəyi vardı göstərdi, ələ gələnləri daxı lı n üstə düzdü, əlini bir az aralı dan tamaşa eləyən ermənilərə uzatdı . -Nə istiyirsiz buyurun! -Pendir istiyirik, Dəmir kişi. -Yaxşı duzunu yemiş pendirim var, güney otunnan tutulub. Dəmir kişinin bu ifadələri akademik Ulubabyanı boğurdu eləbil. “Güney otunnan tutulmuş, duzunu yemiş pendir... vay, turki mera...” -Nə qədər lazı mdı ? - Dəmir kişi bir də soruşdu. -Az, yarı m kilo, -Aped belə deyib əlini cibinə saldı .
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Dəmir kişi çanaq pendirindən iri parça kəsib Apedə uzatdı : - Pulunu qoy cibinə, Aped kirvə, yarı m kilo pendirə sənnən pul alı m deyirsən?! Aped pulu gücnən vermək istədi. -Mən bir parça pendirə sənnən pul alammaram, Aped kirvə, el arası nda biabı r olaram, görən nə deyər mənə? -Dönüb bazar adamları na baxdı . Bazar adamları da bütün bu baş verənlərə altdan-altdan göz qoyurdular... -Sağ ol, Dəmir kişi... Bazar satı cı ları bu cür sözlərlə alı cı ları n başı ü stündən elə bil xor oxuyurdular. Apedgil yox idi, ç iskinli havada varjapedi az qala qucaqları na alı b bazardan çı xmı şdı lar. Bazarkom Civan bir azdan bazar payı nı necə, nə qədər yı ğacağı nı , bazarı n hansı səmtindən, kimdən başlayacağı nı fikirləşə-fikirləşə: -Aped bizim deyil ki, Aped sizinkidi, türklərindi- dedi.
***
...Elə bu vaxt “ Azambur” kababxanası nı n bir küncündə varjaped Ulubabyan əlində tutduğu badəyə
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
baxı rdı ki, birinci sağlı ğı necə desin; sözsüz ki, birinci sağlı q doğma Hayastanı n sağlı ğı olmalı dı , hər şey onnan sonra gəlir... Elə belə də dedi: -Yadı nı zda olar, birinci dərsimizdə sizə nə dedim, - əlini qaldı rı b beş barmağı ndan birini yumdu. - Doğma Hayastanı mı zçün böyüyürsünüz, ana-ata onnan sonra gəlir, çünki atanı z da, ananı z da odu, dedim. İ kincisi, ailə qurursunuz, amma ailəni də ö zünüzçün yox, vətənimizçün qurursunuz. Vətənə oğul-qı z böyütməlisiniz, biz artmalı yı q, sürü kimi yox, erməni kimi çoxalmalı yı q. - Əlini pənçərədən görünən yaylaqlara uzatdı .-Üçüncü, harda olursuz- olun, ermənini düşünməlisiz, dövlətiniz olmaya bilər, amma erməni həmişə var, hansı dövlət olur-olsun, erməni kimi yaşamaq-erməni dövlətində yaşamaq deməkdi. Erməni kimi yaşamaq o deməkdi ki, hər nəyin varsa bu işə qurban verməlisən. Dördüncü, harda yaşayı rsan orda, hardan keçirsən, harda işləyirsən orda erməni izi saxla, iz qoy. Bir tək əlifbanı n olması millət üçün dövlətin olması ndan dəyərlidi. Erməni əlifbası yla erməni adı nı yaz, çı x get, ermənilik sənin proqramı ndı , proqramı nı da ö zünlə götür, yerə qoyma, o, sənin silahı ndı . Türk kimi yaşamaq məcburiyyətində qalsan belə, ermənisən, erməni olduğunu bil... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
“ Türk kimi yaşamaq...” varjaped Ulubabyan ö zündən ası lı olmadan duruxdu, elə bil içini götürüb apardı lar, bildiyi qədərində içinə endiyi, anladı ğı qədərində özünün olan tarixlərin dərinliklərinə yayı ldı : - İ çək, - dedi, - beşincini sonra deyərəm... Hamı sı nizam-intizamla varjapedi gözləyirdi, varjaped son damlası nacan içəndən sonra badəni başları na çəkdilər... Süfrə hələ təzə düzəlmişdi, Aped göz gəzdirib: -Bu, Soğanlı q kəndinin göyərtisidi, - dedi, - bu, Dəmir kişinin pendirinnəndi, - əlini süfrənin ortası na qoyulmuş şüşə qaba uzatdı . - Bir bu turşu bizimdi, bir də hac, - təndir çörəyi, hı ı , hinger varjaped, türklər çaşı r turşusu qoya bilmirlər. -Aped, qoy çörəyimizi yeyək. - Məktəb yoldaşları ndan rusa oxşayan sarı şı n erməni dilləndi. - Kababçı , gəl görək nəyin var?! Kababçı bilinmirdi nə millətdi, üz-gözündən də heç nə anlamaq mümkün deyildi, hər nə rəng desən varı dı . Özü özünə erməni tatı deyirdi... Kürd dilinəcən bilirdi. İ ndi dayanmı şdı , daxı lı n dalı nda, ürəyində Apedin qarası nca niyəsə türkcə söyüşlər yağdı rı rdı . “Dabbaq köpəyoğlu, bütün müştəriləri qaçı rtdı ...” Qalxı b onlara tərəf getdi.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Varjaped, bizim dildə lax yumurtaya nə deyillər?- Aped soruşdu. Varjaped çiyinlərini çəkib gülümsədi. -Kababçı bilir, soruşun. -Bu hardan ağlı na gəldi? Kababçı rəngi, görünüşü kabab kimi qovrulub qurumuş, saçları çiyinlərindən olan qı rx yaşları nda bir adamdı , yaxı nlaşı b yüngülcə təzim etdi, ermənicənin Yerevan ləhcəsində: -Hörmətli varjapedi salamlayı ram, hamı nı z xoş gəlmisiz- dedi, keçib varjapedin yanı nda dayandı .- Buyurun, lüləkabab, tikəkabab, şaşlı q, basdı rma, xankababı ... -O nədi elə, xankababı ? -Tikələri qoyunun iç yağı na bükürlər, içyağı köynək kimi olur, varjaped, tikələri o köynəyə büküb şişə çəkirlər. -Kim çəkir, kimi deyirsən, sən? -Bunu türklər çəkir, mən türkləri deyirəm. -Yaxşı , başqa nə var, yeməyə? -Başqa, dolma var, ciyər, cı z-bı z, xəngəl... -Sən heç olmasa bir dənə erməni yeməyinin adı nı çəkə bilərsən?- Varjaped kababçı nı n qolundan tutub dartdı .
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Mənə belə sual verən olmayı b, varjaped, bu yeməklərin hamı sı yaxşı yeməklərdi. -Yaxşı , gətir, hər nə var gətir. Rusa oxşayan sarı şı n erməni: -Hamı sı Qafqaz yeməkləridi, elə deyilmi, varjaped? Hamı nı ndı . -Hamı nı n heç nəyi olmur, hər şeyin öz yiyəsi var. Bu yeməklərin hamı sı türklərindi. -Varjaped düşüncəsində əlini stola çı rpdı . -Qafqaz yeməkləridi...varjaped. Varjaped xeyli dinib, danı şmadı , özünə də aydı n deyildi ki, olmaz deyə-deyə türk dilini niyə belə gözəl bilir. Bəlkə iyirminci əsrin ən böyük türkoloqu olan varjaped Acaryana görədi...”Türk dili bizim içimizdə olduğu üçün dilimizi dəyişdirdi, qrabar erməni dilindən aşxarabar erməni dilinə keçdik, daha doğrusu, keçməyə məcbur etdi ”, deyərdi Acaryan, “türkə bağlı olmağı mı z əsasən buna görədi, dilin quruluşunun dəyişməsi, insanı n həm də millət olaraq ö z quruluşunu, xarakterini dəyişməsidi. Bunnan qorxmaq lazı m deyil, qorxmayı n da. Rus tatara bu qədər oxşamağı nnan heç utanmı r, dilinin tərkibinin qı rx faizindən çoxu türk sözləridi. Daha yaxşı , bu, rus dilinin güclü olması nı göstərir... Siz proqramı yazı lmı ş xalqsı nı z, yəni millətsiniz, türkünsə www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
proqramı yazı lmayı b, ona görə də türk daha çox təbiət hadisəsi kimidi, nə vaxt yağı şı yağar, nə vaxt günü doğar, bilməz, ona görə də türkdən türkə bənzəyib çı xmaq daha yaxşı olar...” İ yirminci illərin axı rı ydı , Ulubabyan da necə deyərlər, o dövrün gənc ermənisi: -Müəllim, -dedi, - türklər təbiət hadisəsi kimidi söylədiniz, təbiət hadisəsi güc çatmaz olur. -Vaxtı - zamanı hiss eləsən, anlasan təbiyət hadisələrini qabaqlamaq mümkündü. Hər şeydən öncə bunu yadda saxlamalı yı q, yadda saxlayaq ki, ağı llı olsaq təbiət hadisələrini qabaqlaya bilərik. Bir də unutmayı n ki, təbiət ətrafı na açı q olar, özünə qı sqanc, hər şeyi bitirməz, üstəlik, həmişə öz-özünü yeyər, türklərə də elə belə baxmalı yı q, əlimizdə həmişə toxum olmalı dı ki, lazı m olanda araları na səpə bilək...Bu toxum bizim milli proqramı mı zdı ... Ulubabyanı huş aparmı şdı , ruhu iyirminci əsrin əvvəlləri Azərbaycanı n qərbində yenicə yaranmaqda olan Ermənistanı dolaşı rdı ... Qafqaz Azərbaycanı nı n qərb bölgələri, İ revan, İ revan ç uxuru, Uluxanlı , Vedibasar, Dərə Ələyəz, Ağbaba- Amasya, Qara Kas ( Qara xaç) yaylaqları , Göyçə, Zəngəzur, Mı ğrı -Sisakan əyalətlərinin, Qaramanlı , Qaraqoyunlu dövlətlərinin adı üstündə Ermənistan
|