Chinor fayzi baland
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
“yaksara”
ham mavjud edi. Bunda har bir juft ot yoki ho‗kiz hisobidan 77 Oʼzbekiston SSR tarixi. T. Oʼzbekiston Fanlar Аkademiyasi. 1957 y. 4 tomli. 1 tom. 2-kitob. 42 bb. 78 Oʼzbekiston SSR tarixi. T. Oʼzbekiston Fanlar Аkademiyasi. 1957 y. 4 tomli. 1 tom. 2 kitob. 42-43 bb. 145 bir botmon chamasida bug‗doy undirib olingan. Kimda bir bosh ish hayvoni bo‗lsa, u ―nimsara‖ - yarim botmon bug‗doy berishi kerak edi. Suv tegirmonlari va objuvozlarning egalaridan ham ma‘lum miqdorda pul yoki natural yig‗imlar undirib olingan. Buxoro amirligida moliya ishlariga umumiy rahbarlik qilish va nazorat qilib turish qushbegiga topshirilgan bo‗lib, u xiroj, zakot va boshqa umumdavlat soliqlaridan tushgan mablag‗lar to‗planishini kuzatib borgan. O‗lpon yig‗ish va davlat xazinasiga kelib tushgan soliqlarni nazorat qilish bilan devonbegi (moliya vaziri) shug‗ullangan. U soliq daftari, ya‘ni – o‗lponlar ro‗yxatlarini tuzgan, unga daftardor 79 yordam bergan. Natura tarzida to‗langan soliqlar, ya‘ni narsalar, buyumlar ham xon yoki amir xazinasiga kelib tushgan, uni nazorat kilishni arbob 80 boshqargan. Ayrim hollarda arbob xiroj yig‗ish bilan ham shug‗ullangan, bundan tashqari, elchilarni ovqat bilan ta‘minlagan, sug‗orish ishlarini nazorat qilgan. Moliya amaldorlari devonbegi rahbarligida xon saroyining moliya hisoboti va moddiy qismi bilan shug‗ullanganlar. Buxoro davlatida mulkchilikning asosini yer-suv tashkil etgan va yer-suv mulkchiligining uch shakli mavjud bo‗lgan: 1) davlat yerlari (bu amlok yerlar deb ham atalgan); 2) mulk yerlari (xususiy); 3) vaqf yerlar. Amir Shoxmurod hukmronligidan boshlab vaqf yerlarining miqdori birmuncha ko‗paydi. Albatta bu hol xazinaga tushadigan daromadga ta‘sir etmay qolmadi. Shuning uchun amir Nasrullo (1826-1860) yarg‗u usuli, ya‘ni vaqf yerlarini musodara qilishni joriy etadi. 79 Daftardor bu, xon yoki amirning kirim-chiqimlari hamda xazinaga kelib tushuvchi soliqlarni hisoblab borgan amaldor hisoblangan. Baʼzi joylarda daftardor xon huzurida oʼtkazilgan marosimlarga va boshqa tadbirlarga sarflangan mablagʼlarni yozib borgan. 80 Bunday lavozim egasi baʼzi joylarda soliq yigʼish bilan ham shugʼullangan, shu bilan birga xon xazinasiga kelib tushayotgan narsalarni nazorat qilgan. 146 Tokzor, mevali daraxtzorlardan tanobona olingan. 1807 yili amir Haydarning bir yorlig‗ida har tanob yerdan bir tillodan tanobona olinishi zarurligi ko‗rsatilgan. Agar ekinzor egasi tanobona to‗lashdan bosh tortsa, hosilning uchdan bir qismi mol (xiroj) tariqasida olingan. Ba‘zida xiroj, hosilning yarmini tashkil etgan. Shoxmurod zamonida har bir ziroatchidan qo‗sh puli (xar qo‗sh (48—50 tanob) yerdan 40 tiyin) olingan. Shoxmurod (1785-1800) Buxoro aholisini oliq-soliqlardan ko‗p paytlar ozod qilishga harakat qildi. Bu esa savdo-sotiq, hunarmandchilik va madaniy hayotning jonlanishiga olib keladi. Kanallar, inshootlar, qal‘a, ko‗priklar, yo‗llar ta‘miri hashar yo‗li bilan amalga oshirilgan. Boshida hasharchilar oziq-ovqat bilan ta‘minlangan. XVIII asrdan boshlab hasharga keluvchilar oziq-ovqati, ish asboblari, ot-aravasi bilan kelishi lozim bo‗lgan. Olimlar, qozilar, sipohiylar va navkarlar xiroj hamda tanobona to‗lashdan ozod etilganlar. Amir Shoxmurod vafotidan so‗ng Buxoro taxtiga amir Xaydar (1800-1826) chiqib, otasining butun ezgu ishlarini unutib, yana turli soliqlar joriy eta boshlaydi. Tarixchi Muxammad Yoqubning so‗zlariga qaraganda, amir Haydar soliqlarni otasi davridagiga nisbatan ikki barobarga ko‗paytirdi. Amir Xaydar ko‗prok tanxo yerlarni navkarlarga berishga hamda navkar va sarbozlarni ko‗paytirishga, mamlakatni faqat ular orqali saqlashga harakat qilgan. Tarixchi olim Muxammad Vafoiy 147 Karmanagiy 81 ―Tuxfayi xoniy‖ deb nomlangan mashhur asarida turli xil amaldorlarga beriladigan tanxoning miqdorini quyidagicha yozadi: ―Baxodir (kichik amaldagi navkar) larga 18 dan 23 tanobgacha, mirzaboshiga 25 dan 35 gacha, qorovulbegiga 47 tanob va hokazo amaldorlarga tanxo yerlari berilgan. Eng katta amaldorlar, masalan, parvonachi, dodxoh kabilarga bir qishloqning 100 tanobgacha yerlari tanxo kilib berilgan‖. Demak, tanxo amallarning past yoki yuksakligiga qarab berilgan 82 . TANXO – xonliklar hukmronligi davrida davlat hukmdorlari tomonidan davlat oldidagi xizmatlari uchun alohida toifadagi harbiy boshliqlarga in‘om etilgan yer. Tanxo egasi tanxodor yoki tanxochi deb atalgan. Ba‘zi adabiyotlarda tanxo mol-mulk, pul, buyum tariqasida ham berilganligi qayd etiladi, u shartli yoki vaqtinchalik ham berilgan 83 . Tanxo – otadan bolasiga meros sifatida amlok yerlaridan (davlat yerlari) berilgan. Bu amlok yerlarni dehqonlar ishlab, chiqqan hosilning ma‘lum miqdorini tanxo oluvchilarga tumanlardagi amlokdor va uning odamlari tomonidan belgilab berilgan. Shunday qilib, ayrim amaldorlarning o‗g‗illari yoki yaqin qarin-doshlari, amaldor bo‗lmasa tanxo yerlari ulardan olinib, shu amalga tayinlangan kishilarga berilgan. Chunki amaldorlarning ko‗pchiligi davlatdan hech qanday maosh olmas edilar. Demak, tanxoning vaqtincha xizmati uchun beriladigan tanxodorlar olgan yerlarini birovga tortiq qila olmas, sota olmas, hatto meros qilib qoldira olmas edi. Amir Xaydar davrida ba‘zi amaldorlar davlatdan katta yer olganlar. ular bu yerlarni shartli in‘omlar sifatida emas, balki soliqdardan ozod 81 Tarixchi olim. Muxammad Raximxon mangʼitning (1167/1753-1171/1758) devon boshligʼi. Xoji Ismatulloh Аbdulloh. Markaziy Osiyoda islom madaniyati. Qisqachi maʼlumotnoma. Toshkent. ―ShАRQ‖ Nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi bosh taxririyati. 2005 y. 150 bet. 82 Muxammad Raximxon mangʼitning buyrugʼi bilan yozilgan. Bu asar ―Tarixi Raximxoniy‖ (Raximxon tarixi) nomi bilan xam yuritiladi. Kitob ikki kismdan iborat. Аsarning xar ikki kismida 60 yil ichida Movarounnaxr, ayniqsa Buxoroda boʼlib oʼtgan tarixiy voqealar aks ettirilgan. Kitobda yuz, yetti, baxrin, qipchoq va boshqa oʼzbek urugʼlari xaqidagi muhim maʼlumotlar bor. 83 Oblomurodov N., Tolipov F.. Oʼzbekistonda soliklar tarixi. T.: Iqtisod-Moliya‖, 2009. – 97 bet. 148 qilingan holda shaxsiy mulk sifatida olganlar. XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asr o‗rtalarida yerlar tanxo sifatida in‘om etilmagan. XIX asrning 50-yillaridan boshlab Rossiya O‗rta Osiyoni bosib ola boshladi. Buxoroning ma‘lum qismini bosib olgach, amir juda og‗ir shartnomani qabul qiladi. Rossiya bilan urush paytida amir Muzaffar aminona (―sodiq fuqarolik‖) deb nomlangan maxsus soliqni joriy etdi, u badavlat shaharliklar mol-mulki va tovarlar qiymatidan 1,5%ni tashkil etgan. Vaqt o‗tishi bilan u doimiy soliqqa aylandi va amirlik tugatilguncha (1920 yilgacha) hukm surdi, ba‘zan hatto maxsus soliq yig‗uvchilarga bu soliqni oldindan undirish huquqi ham berilgan. Tovarlarni daryodan olib o‗tganlik uchun (suv puli), bozordagi joy uchun (puli taxtajoy) kabi soliqlar ham mavjud bo‗lgan. Buxoro amirligida moliya, asosan mol-mulk solig‗i bilan qushbegi poyon shug‗ullangan. U ark etagida yashagani, mahkamasi shu yerda bo‗lgani bois ―quyi qushbegi‖ deb atalgan. Davlatdagi barcha zakot yig‗uvchilarning boshlig‗i singari uni ham zakotchi kalon (oliy zakot yig‗uvchi) deb atashgan. Buxoro amirligida juda ko‗p soliqlar va urush vaqtlari qoracherik olinar edi. Qora cherik – Buxoro amirligida untazam qo‗shin bilan barobar urush yoki tinchlik chog‗ida xizmatda bo‗lgan nomuntazam lashkar. Ehtiyoj bo‗lmagan kezlarda Qora cherik uylariga tarqalib ketgan. Qora cherikni to‗plash uchun hukmdor (amir) farmoni chiqqan va u bozorlarda jarchilar tomonidan e‘lon qilingan. Har bir qishloq, shahar, viloyatdan yig‗iladigan Qora cherik miqdori ilgaridan aniq bo‗lganligi bois, amir buyrug‗iga binoan nomuntazam lashkar yetkazib berishda muammolar tug‗ilmagan. Muntazam qo‗shin otlar bilan ta‘minlangan bir paytda, Qora cherik, shaxsiy ulovi bilan harbiy harakatlarda ishtirok etishi majburiy hisoblangan. Qal‘a, qo‗rg‗onlarni muhofaza qilishda muntazam xizmatdagi askarlar soni |