109
Dehqonchilik yerlarining eng katta qismi davlat mulki
hisoblangan.
Bu yerlarga, avvalgidek, mamlakat hukmdorlari
sulton yoki amirlar
egalik qilgan.
Dehqonchilik maydonlarining ikkinchi katta qismi xususiy
yerlardan iborat bo‗lgan. Yirik mulkdorlarning katta yer maydonlari
ham, mehnatkash ziroatchilarning mayda
paykallari ham xususiy
mulklar qatoriga kirgan. Mulk yerlarining katta qismi ma‘muriy, harbiy
va diniy arboblarning tasarrufida bo‗lgan.
Bosh hukmdor tomonidan yirik mulk egalariga ularning biron
xizmati uchun tarxonlik yorlig‗i berish keng tarqalgan. Tarxonlik
yorlig‗ini
olgan mulkdorlar barcha soliq, to‗lov va majburiyatlardan
ozod qilingan. Tarxonlik yorlig‗i, odatda, amirlar, beklar, saroy
amaldorlari, sayyidlar va boshqa yuqori tabaqa vakillariga berilgan.
Tarxonlik yorliqlarini faqat lashkarboshilar va harbiy mansabdorlargina
emas savdogarlar ham olishlari mumkin bo‗lgan. Bunday yorliqni olgan
mulkdor ismiga ―tarxon‖ so‗zi qo‗shib aytilgan.
Tarxonlarning aksariyati juda boy bo‗lgan. Masalan,
bu davrda
Hirot atrofidagi mulklar Darveshali Tarxon, Samarqand va Buxoro
atrofidagi juda katta yerlar Abduali Tarxon qo‗lida to‗plangan edi.
Bobur Abu Ali Tarxonning shohona hayotini tasvirlab, uning hashamatli
saroyi, xizmatidagi uch ming kishidan
iborat xizmatkoru navkarlari,
o‗tkazgan dabdabali to‗y-tomoshalari, bergan qimmatbaho sovg‗a-
salomlari va xalqqa yetkazgan jabr-zulmlari to‗g‗risida yozgan
51
.
Temuriylar hukmronligining so‗nggi davrida Buxoro, Samarqand,
Shahrisabz va boshqa viloyatlar dehqonlaridan hamda shahar aholisidan
yig‗iladigan davlat daromadlarining anchagina qismi tarxonlar qo‗lida
to‗planib, Movarounnaxrda ular g‗oyat katta kuchga aylangan edi.
Mamlakatning siyosiy hayotida tarxonlarning nufuzi kuchli bo‗lib, ular
juda katta siyosiy huquqdan foydalanar edilar. Hatto o‗zaro
nizolar
51
Oblomurodov N., Tolipov F.. Oʼzbekistonda soliqlar tarixi. Т.: ―Iqtisodiyot-Moliya‖, 2009. – 47 bet.
110
vaqtida tarxonning qo‗llab-quvvatlashi birorta viloyat hokimining
taqdirini belgilashda ba‘zan hal qiluvchi ahamiyat kasb etar edi.
XV asrda ham,
avvalgi davrlardagidek, juda ko‗p yer-suv mulki
masjid, madrasa, xonaqoh, maqbara va mozorlarga biriktirilgan mulki
vaqfni tashkil etgan. Ma‘lumki, Amir Temur va temuriylar hukmronligi
davrida Movarounnaxr va Xurosonda katta-katta
dehqonchilik yerlari
vaqf qilingan.
Odatda, yer va suvdan tashqari, ko‗plab do‗kon, korxona, tegirmon,
objuvoz, bozor, karvonsaroylar ham vaqf qilinib, ulardan tushgan
daromad masjid, madrasa, shifoxona va xonaqohlarning ta‘miri va jixozi
uchun, shuningdek, mutavalli, mudarris, tabib va talabalarga beriladigan
nafaqalar hamda langarxona (musofirxona) va shifoxonalarning
kundalik ehtiyoji (oziq-ovqat, yoqilg‗i va yoritkichlari)
uchun sarf
etilgan.
XV asrda Movarounnaxr va Xurosonda yer egalari dehqonlar, ekin
maydonlariga ishlov beruvchilar esa
Dostları ilə paylaş: