Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1269

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

gedəcəyik,    “Astanovkada”  saxlayarsan,  Bu  gün  “pravamı”  aldım,  Zəıhmət  olmasa    “zakazımızı” 

qəbul edin,  “Şoferimiz” hələ gəlib çıxmayıbvə yaxud“ikili standartlar aparmaq”, “regional görüşlər 

keçirmək”, “ümumxalq referendumu keçirmək”, “siyasi dvident”, “investitsiya qoymaq”, “kosmopolit 

məsələ”və  s.  Maraqlıdır  ki,  bu  ancaq  ikidillilərin  nitqində  baş  vermir.  Digər  insanlar  da  bu  formada 

danışmağa  öyrəşiblər.  Bu  cür  hallara  eyni  zamanda  sintaktik  səviyyədə  də  rast  gəlinir.  Məsələn, 

“hansı  ki”  birləşməli  təyin  budaq  cümlələri  Azərbaycan  dili  qrammatikası  üçün  xarakterik  deyil. 

Lakin rus və ingilis dillərinin təsiri ilə bu cür cümlələr dilimizdə kifayət qədər çox yayılıb. Bəzən hətta 

qəzet səhifələrində, televiziya ekranlarında belə bu cür cümlələrə rast gəlinir. Məsələn, Bu məsələlər, 

hansılar  ki,    sabah  iclasda  müzakirəyə  çıxarılacaq  vacib,  əhəmiyyətli  məsələlərdirvə  s.  Bu  hallara 

daha çox tərcümə ədəbiyyatında rast gəlinir. Şübhəsiz bu cür ifadələrlə Azərbaycan dilinin qrammatik 

normalarından  kənara  çıxılması  aydın  sezilir.  Göründüyü  kimi,  sözün  inteqrasiya  mərhələsinə 

keçdiyini  o  vaxt  demək  olar  ki,  onu  qəbul  edən  dil  kollektivində  danışanlar  artıq  onun  əcnəbi 

xarakterini hiss etməsinlər və ona öz dil sisteminin, əsl vahidləri ilə heç nə ilə fərqlənməyən müəyyən 

bir  elementi  kimi  baxsınlar.  Bu  mənada  interferensiya  əlaqədə  olan  dillərin  daxili  mexanizmini 

açmaqla onların həm mənfi, həm də müsbət nəticələrini üzə çıxarır. Bir məsələyə də diqqət yetirmək 

lazımdır ki, mənfi nəticəli interferensiya sanki bir xəbərdarlıq edirmiş kimi nitqdə təzahür etməklə dil 

əlaqələrinin inkişafına maneə yaradır. Dil sistemlərinin belə pozulması interferensiyanın təsir nəticəsi 

kimi xarici dildə nitqin qurulmasının bütün səviyyələrində aşkar edilir. 

Beləliklə, interferensiya yavaş-yavaş baş verən prosesin ayrılmaz hissəsi olmaqla, qəbul edilmiş 

dil sistemində bu və ya digər dillərin hər elementinə təsir göstərməklə nüfuz edir. 

 

 

LOKUTİV VƏ İLLOKUTİV AKTLAR TAKSONOMİYASINA 

C.OSTİNİN YANAŞMASI 

 

Aysel MƏMMƏDLI 

Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

İnsanların,  əşyaların,  bir  sözlə  ətrafda  gördüyümüz  hər  bir  canlı,  yaxud  cansız  məfhumun 

necəalandırılması dilçilərin həmişə maraq dairəsində olmuşdur. Dil fəlsəfəsinin inkişafında böyük rolu 

olan alimlərdən hesab edilən C.Ostin də belə dilçilərdən hesab edilir. O, xüsusilə də əşyalar və adlar 

məsələsində  marağı  olan  fiqurlardan  biridir,  desək  yanılmarıq.  Onun  “How  To  Do  Things  with 

Words” (Şeylər sözlərə necə çevrilir?) (Comment faire des Choses avec les Mots? ) adlı məşhur əsəri 

də tam bu məsələnin araşdırılmasına həsr edilir. 

C.Ostinin  xüsusi  talantı  onda  müşahidə  olunur  ki,  o,  gündəlik  istifadə  olunan  sözlərin  və  söz 

ailələrinin  daxilində  olan  fərqlilikləri  incəliklə  müşahidə  edə  bilmişdir.  Məşhur  essesində  zərflərin 

qarşılaşdırma  keyfiyyətlərini  araşdıran  müəllifonları  “involuntorily”(qərəzliklə)  (involontairement), 

“inadvertently”  (ehtiyatsızlıqla)  (par  mégarde),  “by  accsident”  (təsadüfən)  (accidentellement),  “by 

mistake”  (səhvən)  (par  erreur)  növlərə  ayırır.    C.Ostinin  “performativ  nitq”  adlandırdığı  bağ-

müxtəlifliyi  cümlələri  (garden  –  variety  statements)  hadisələri  və  vəziyyətləri  təsvir  etməkdən  daha 

çox  onların  ayrıcı  keyfiyyətləri  olması  anlamına  gəlir.  Onlar  hərəkətləri  idarə  edirlər.  Məsələn, 

performativ feil olan “apologize” (üzr üstəmək) (s'excuser) “I apologize for being late” (Gecikdiyim 

üçün  üzr  istəyirəm)  (Excusez  mon  retard)  cümləsində  istifadə  etməklə  danışan  “üzr  istəmək” 

hərəkətini yerinə yetirir.Bu yolla performativ feillərin məna keyfiyyətləri “möhkəmləndirmək”, yaxud 

“xatırlatmaq” feillərindən kəskin surətdə fərqlənir. O, bununla bağlı yazır: 

“Sənin  uzunqulağın  var,  mənim  də.  Onlar  eyni  tarlada  otlayırlar.  Gün  gəlir  mənimki  mənim 

xoşuma  gəlmir.  Mən  onu  güllə  ilə  vurmaq  istəyirəm  və  atəş  açıram;  heyvan  yıxılır.  Mən  qurbanı 

yoxlayıram və qəfildən dəhşətə gəlirəm ki, bu mənim deyil, sənin uzunqulağındır. Mən təəssüflə sizin 

qapıya  gəlirəm  və  deyirəm  nə?”  Mən  deyirəm,  Mən çox  təəssüf  edirəm  və  s. Mən sizin uzunqulağı 

səhvən (by accident) vurdum; yaxud da “by mistake” və hadisəni ona yendən izah edirəm və izah vaxtı 

“by accident”, yoxsa “by mistake” işlətməliyəm” 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1270

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

C.Ostinin  tədqiqatının  əsasını  sadə  dil  ifadələrində  məna  nüanslarının  təhlili  təşkil  edirdi. 

Məsələn,aşağıda ingilis dilində yazdığımız üç ifadənin hər biri eyni anlamda işlədilir, amma fərqli nitq 

hissələrindən təşkil olunur: 

It looks blue– (bu mavi görünür) Il a l'air bleu; 

It looks like blue– (bu mavi görünür) - Il a l'air bleu; 

It appears blue – (bu mavi görünür) - Il a l'air bleuvə s. 

C.Ostinin “How to Do Things with Words” (Sözlərlə əşyaları necə əlaqələndirmək) əsərində öz 

tədqiqatını performativlər üzərində qurur. O, diqqəti performativlərə yönəltməyə başlayır, məsələn, /I 

apologize  for  being  late  //(Excusez  mon  retard),  yaxud/I  name  this  ship  the  Queen  Elizabeth  //(  Je 

nomme  ce  navire  La  Reine  Elisabeth)”.  Performativlər  cümlələrin  konversional  qrammatikasını 

sərgiləyirlər. Bu cümlələrdə istənilən idiosinkratik formal marker çatışmır. /I take the bus on Friday; I 

opened  the  can  with  a  screwdriver//  (Je  prends  le  bus  les  vendredi;  J’ai  ouvert  la  boîte  avec  nu 

tournevis)  kimi  cümlələrdə  performativlər  doğru,  yaxud  yanlış  kimi  qurula  bilməz.  Daha  vacibi, 

onların tələffüzü (münasib şərtlər altında) təsvirdən daha çox hərəkəti ifa edir. C.Ostin qeyd edir ki, 

onun  təqdim  etdiyi  performativ  nitq  müəyyən  formal  keyfiyyətlərə  malikdirlər  –  birinci  şəxs  təkdə 

olan  mübtəda  indiki  indikativ  məlum  növdə  olan  feil  -  amma  bu  keyfiyyətlər  sinifi  müəyyən  etmir: 

/Passengers  are  warned  to  cross  the  track  by  the  bridge  only//(Sərnişinlərə  yolu  ancaq  körpüdən 

keçmək xəbərdar olundu - Les passagers sont tenus au courant de traverser la route seulement par le 

pont) cümləsi performativdir, amma /I drink beer// cümləsi deyil (mən çaxır içirəm) (Je bois du vin). 

C.Ostin performativlərin digər xüsusiyyətlərini də araşdırmışdır. O, müəyyən edilmiş prosedur və 

praktikaların  xarakterik  olaraq  birləşməsi  faktını  müdafiə  edir:  “marry  a  couple”  –  cütlüyü 

evləndirmək  (marier  un  couple),  “nominate  a  candidate”  -  irəli  sürülmüş  namizəd  (désigner  un 

candidat/présenter un candidat), amma o, həm də etiraf edirdi ki, digər performativlər “promise” - söz 

vermək  (promettre),  “warn”  -  xəbərdar  etmək  (prévenir,  avertir),  “order”  -əmr  etmək  (commander) 

ənənəvi olaraq sərhədlənmişlər. 

Hər performativ öz işini hazırlalamaqlamüxtəlif səbəblərlə uğurlu olamyan performativləri təhlil 

edir.  Məsələn,  “promise”  (söz  vermək  -  promettre)  sözünün  performativ  tələffüzü  əgər  şərtlər  onun 

legitimliyinin istifadəsini azaldırsa, o halda yanlış açıla bilər. Məsələn, əgər danışanın “promise” (söz 

vermək - promettre) sözünü tələffüz etməyə gücü çatmırsa, yaxud “promise” (söz vermək - promettre) 

sözünün reallaşması baş verərsə, amma terminin mənasında “sui-istifadə” yaranarsa (məsələn, danışan 

söz verilmiş hərəkəti daşıdığı mənanı yerinə yetirə bilmirsə və s.). 

C.Ostin  performativlərin  təhlilini  kontekstləşdirərkən  “danışıqaktlarının”  üzv-lənməsini  və 

qruplaşmasını  təklif  edir.  Həmin  aktlar  insan  unsiyyətində  3  nitq  aspektini  irəli  sürür.  Birirncisi, 

sözlərin  tələffüzü  aktı  xüsusi  məna  və  istinad  keyfiyyətləri  ilə  əlaqədardır.  Bu  əlaqəni  C.Ostin 

“Lokutiv  akt”  adlandırır.  Lokutiv  aktların  mənaları  vardır.  İkincisi,  “illokutiv  aktlar”  dır  ki,  danışan 

lokutiv  aktları  işlətməklə  onlara  nail  olur.  Belə  ki,  danışan  nitqin  lokutiv  aktının  xəbərdarlığını 

illokutiv akt vasitəsilə yerinə yetirir. /I warn you that X// (Je te previens que/Je t’averti que..). C.Ostin 

qeyd edir ki, illokutiv aktların mənadan daha çox gücü vardır. Üçüncüsü, “perlokutiv aktlar” adlanır. 

Onlar  dinləyicidə  illokutiv  aktların  gücünə  nail  olur.  Belə  ki,  xəbərdar  olunan  dinləyici  nəticədən 

çəkinmək  üçün  öz  hərəkətlərini  dəyişdirir.  Bu  mənada,  C.Ostinə  görə  perlokutiv  aktlar  illokutiv 

aktların təsirləridir. 

C.Ostin bu taksonomiyadan istifadə etməyə çalışmaqla lokutiv mənaları uzaqdan tənzimləyir. Və 

perlokutivlər illokutiv güclə danışığa təsir göstərir. Bu hərəkətlər performativ feillərlə həyata keçirilir. 

O,  illokutiv  gücə  görə  müəyyən  olunmuş  performativlərin  5  sinfini  müəyyən  etmişdir.  Verdictives 

(verdiktivlər),məsələn,  diagnose  -  diaqnoz  təyin  etmək;convict  -  ittiham  etmək  (condamner); 

exercitives  (eksezkitivlər),  məsələn,  appoint  -  müəyyən  etmək  (désigner,  nommer);  commisives 

(komisivlər),  məsələn,  vow  -  and  içmək  (prêter serment, jurer);  oppose  -  qarşı  çıxmaq  (s'opposer à); 

behabitives (behabitivlər), məsələn, apologize - üzr istəmək (s'excuser), curse - lənətləmək (maudire); 

expositives  (ekspozitivlər),  məsələn,  report  -  məruzə  etmək  (rapporter);  argue  -  mübahisə  etmək  (se 

disputer).  C.Ostin  perfotmativlərin  hüdudlarının  olmasını  iddia  edir.  Məsələn,  eyni  nitq  performativ, 

yaxud konstativ ola bilər. Odur ki, faktiki olaraq istənilən danışıq aktı performativ kimi yaradıla bilər 

və  illokutiv  güc  performativlərinin  ikskuluziv  yükü  deyildir.  (Belə  ki,  “Sən  etməlisən  X”  (Tu  dois 

faire)  cümləsindəki  sıralanmada  “etmək”  (faire)  performativ  deyil),  səsin  xüsusi  tonu,  yaxud  çiyin 

çəkmək illokutiv gücün çəkisisni daşıyabilər. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1271

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

MÜASIR İNGİLİS DİLİNDƏ GƏLƏCƏK ZAMANIN                             

LEKSİK-QRAMMATİK İFADƏ VASİTƏLƏRİ 

 

Səadət NURİYEVA 

Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Məqalə  feilin  gələcək  zamanından  və  onun  leksik-qrammatik  ifadə  vasitələrindən  bəhs  edir. 

İngilis dilində gələcək zaman dilçilər arasında ən çox mübahisə doğuran mövzulardan biridir. Əksər 

dilçilər gələcək zamanın mövcudluğunu inkar edərək onun xüsusi forma ilə ifadəsini qəbul etmir, will 

və shall feillərini modal feil adlandırırlar. Həmin dilçilərə O.Jespersen, N.M.Rayevska, B.Strang və 

başqalarını  nümunə  gətirmək  olar.  (O.Jespersen  "Modern  English  Structure"p.  147.)  O. 

Jespersenə  görə  ingilis  dilində  sırf,  xalis  gələcək  zaman  ifadə  edən  qrammatik  kateqoriya 

yoxdur.  O.Yespersenın fikrini əsas tutan bir sıra dilçilər, o cümlədən N.M.Rayevska    "shall" 

and  "will"  feillərini  gələcək  zamanla  eyniləşdirməyin  əleyhinədirlər.  ("Modern  English 

Grammar" p.154) B.S.Khaimovich, B.I.Rogovskayadan fərqli olaraq onlar belə hesab edirdilər 

ki,  gələcək  zaman  indiki  və  keçmiş  zamanla    opozim  (bir-biri  ilə  əkslık  təşkil  edən  təkliklərin 

vəhdəti) əmələ gətirmir.Onlara görə ingilis dilində gələcək zaman yoxdur, ancaq bir sira vasitələr 

vardır ki,  onlarla haqqında danışılan gələcək situasiyaları əks etdirmək olar. Aleksandr Berqs 

də həmin alimlərin fikirlərini əsas tutaraq qeyd edir ki, latın və türk dillərində olduğu kimi (O, 

Azərbaycan  dilinə  məxsus  -acaq,  -əcək  şəkiçisini  misal  gətirir.)  ingilis  dilində  vahid  gələcək 

zaman əmələ gətirən morfem yoxdur. Onun fikrincə ingilis dilində gələcək müxtəlif ifadələrlə, o 

cümlədən  ekstralingivistik  (praqmatik  və  kontekstual)  factorlar  əsasında  formalaşır.  O,  qeyd 

edir  ki,  yalnız  pedaqoji  və  ənənvi  qrammatka  "shall"  and  "will"  köməkçi  feillərini  gələcəyin 

ifadə vasitəsi kimi qəbul edir və o özü isə bunu inkar edir.  (HuddlestonPullum et al. 2002:195; 

Bergs 2008) O, gələcəyi ifadə edən vasitələrə shall, will, (modal feil kimi) be going to, to be to, the 

Simple Present  və  the Present  Continuous  zaman formalarını  aid edir.  (Wekker  1976;  Comrie 

1985; 24, 43-8; Huddleston @ Pullum et al. 2002; 208-12;) Ancaq biz onların fikri ilə razılaşmır və 

belə  hesab  edirik  ki,  gələcək  zaman  ayrılıqda  zaman  kateqoriyasının  bir  hissəsidir,  çünki  kateqoriya 

məna  və  formanın  vəhdətindən  ibarətdir.  Əgər  hər  hansı  mənanı  ifadə  edən  forma  varsa,  deməli  o 

kateqoriya  kimi  mövcuddur,  bu  baxımdan  gələcək  zamanı  inkar  etmək  olmaz,  çünki  "I  shall  do  it 

tomorrow." dedikdə gələcək zaman mənası   tomorrow zaman zərfi ilə şərtlənir və bu məna feilin shall 

do forması ilə ifadə olunur. Hər bir kateqoriya   bir-biri ilə əkslık təşkil edən təkliklərin vəhdətindən 

ibarətdir. B.S. Khaimovich, B. I. Rogovskayaya görə ingilis dilində bu əkslik vəhdəti do-did-will do 

ilə ifadə olunur. Beləliklə, shall/will gələcək zamanın əsas qrammatik ifadə vasitəsidir. İngilis Ancaq 

biz  müxtəlif situasiyalarda rəngarəng  modall  çalarlıq ifadə  edən  shall/will feillərinin  modal  feil  kimi 

işlənməsini inkar etmirik və onları gələcək zaman əmələ gətirən köməkçi feillərlə qrammatik omonim 

hesab edirik. shall və will modal feillərindən başqa digər modal feillər də məsdərlə birləşərək gələcək 

zaman ifadə edir. Ancaq bu feillrin ifadə etdiyi modallıq öndə, yəni əsas məna kimi, gələcək zaman isə 

arxa planda, yəni əlavə məna kimi çıxış edir.  Bu baxımdan biz gələcək zaamanın ifadə vasitələrini iki 

qrupda cəmləşdirə bilərik: 

1. qrammatik 

2. leksik-qrammati  

Qrammatik ifadə vasitələrinin paradiqması: 

1.

 

shall/will do 

2.

 

should/would do  

3.

 

shall/will be doing 

4.

 

should/would be doing 

5.

 

shall/will have done 

6.

 

should/would have done 

7.

 

shall/will have been doing  

8.

 

should/would have been doing  

Gələcək zaman daha üç zaman forması ilə ifadə olunur ki, onları da qrammatik ifadə vasitələrinə aid 

edə bilərik.  Onların paradiqması aşağıdakı  kimidir.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1272

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

1.

 

The Present Indefinite 

2.

 

The Present Continuous 

3.

 

The Present Perfect  

Leksik-qrammatik ifadə vasitələrinə aşağıdakılar aid edilir: 

1.    Modal  feillər  və  modal  ifadələrin  məsdərlə  əmələ  gətirdiyi    birləşmələr  (must,  may,  can,  will,  would, 

may, might, to be going to, to have to, to be to və s. )  

They can come tomorrow, I am not sure. ( mümkünlük) 

The meeting is to begin at 6 tomorrow. (planlaşdırılmış hərəkət) 

You should tell me before you leave. (məsləhət) 

Məsdərin qeyri-müəyyən zaman forması ilə işlənən modal feillərin gələcək zaman ifadə etməsi həm onlarla 

işlənən zaman zərflərindən, həm də kontekstdən məlum olur. Gələcək zamanın qrammatik  ifadə vasitələri sırf 

gələcək zaman  ifadə  edirsə, leksik-qrammatik ifadə vasitələri gələcək zamanla bərabər müxtəlif  modal çalarlıq 

(mümkünlük, qabiliyyət, məcburiyyət, əminlik, zəminlik və s. ifadə edir).  

2. Məsdərlə işlənən təbiətən gələcək zaman ifadə edən bir sira to be tərkibli feillər   (be about to, be able to, 

be  expected  to,  be  due  to,    be  likely  to,  be  bound  to,  be  sure  to,  be  certain  to,  be  meant  to,  be  obliged  to,  be 

supposed  to)  həm  də  modal  çalarlıq  ifadə  edirlər.  Məsələn,    be  likely  to+məsdər  qeyri-əminlik,  be  sure 

to+məsdər əminlik, be supposed to+məsdər güman, be obliged to məcburiyyət ifadə edir.    

She looks as if he is about to faint. (yaxın gələcəyə aid olan hərəkət) 

He is expected to leave for London tomorrow. (gələcəkdə icrası gözlənilən hərəkət) 

3. would sooner, would rather, had better, had rather+ to hissəciksiz məsdər  

You had better read the article in the original. 

 I had rather not see him. 

4.to hissəcikli məsdərlə işlənən, məzmun etibarilə gələcək zamana aid hərəkət ifadə edən feillər: 

hope, expect, want, agree, ask, allow, aspire, attempt, cause, choose, consent, dare, encouage, instruct, 

intent,  offer,  mean,  need,  permit,  persuade,  plan,  prepare,  promise,  propose,  remember,  try,  warn, 

wish, swear, threaten etc.                                

When do you expect him to be back? 

I want all the students enjoy the course.  

Dark clouds promise to rain. 

5. Bir neçə özündən sonra tamamliq tələb edən təsirli feillər have, let, cause, let, make+mədər    

Have the children come in, please. 

6.  Ənənəvi    qrammatikadan  bizə  məlumdur  ki,  feillərdən  sonra  cerund  gələrkən  adətən  təsvir 

edilən hərəkət ya icra edilmiş, ya da icra edilməkdə olur. Halbuki, bir sira feillər vardır ki, onlardan 

sonra cerund işlənərkən  hərəkətin icrası gələcəyə aid olur. "Cerund" adlı dərs vəsaitində (S. Nuriyeva, 

səh.34-36) 

həmin 

feillərin 

siyahısı 

verilmiş 

və 

nümunələrlə 

əsaslandırmışdır.                                                                                                                                                                  

to  anticipate,  look  forward  to,  to  think  of,  to  fancy,  to  mind,  to    imagine,  to  intend,  to  be  intent  on, 

insist  on,  hope,  need,  to  be  on  the  verge  of,  to  be  on  the  point  of,  to  be  on  the  brink  of,    consider, 

contemplate, put off,  feel like, suggest, want.   

My mother suggested going to France in January.  

I look forward hearing from my parents.  

Sözsüz ki, cerund ayrılıqda gələcək zamanı ifadə edə bilməz. Onun ifadə etdiyi hərəkətin zamanı 

nisbidir. Yəni cerundun ifadə etdiyi hərəkətin zamanı ondan əvvəl gələn feilin zamanından və leksik 

mənasından şox asılıdır. Ona görə də cerundun gələcək zaman ifadə etməsi onun birgə işləndiyi əsas 

feilin  mənasından  çox  asılıdır.  Verilmiş  siyahıdan  göründüyü  kimi  həmin  feillərin  ifadə  etdiyi 

hərəkətin  icrası  gələcəyə  doğru  yönəlmişdir.    Bu  baxımdan  leksik  mənasına  görə  gələcəyə  aid  olub 

özündən  sonra  cerund  tələb  edən  feilləri  gələcək  zamanın  leksik  ifadə  vasitələrinə  aid  etmək  olar.  

"Cerundun  hərəkəti  gələcək  zamana  aid  etməsi  halları"  adlı  məqalədə  (Səadət  Nuriyeva,  səh.  216) 

təklif ifadə edən cerund tərkibli ifadələrin ("How about", "How do you feel about", "What about", "Do 

you  fancy+gerund", "What  do  you  fancy", "What  do you  think  about", "What  do  you  say  to", "Will 

you mind", "Would you mind") gələcək zaman ifadə etməsindən bəhs edilmişdir.  

 

 

 

 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1273

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

MÜASİR İNGİLİSDİLLİ PAKİSTAN ƏDƏBİYYATININ                

PALİMSEST MAHİYYƏTİ 

 

Mahirə HACIYEVA 

Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Müasir ingilisdilli Pakistan ədəbiyyatı mədəni ifadə vasitəsi kimi ilk növbədə keçmiş-indi və ya 

ənənəvi-müasirlik kimi qütbləşmələrin, etnik, dini, ideoloji mənsubiyyətin doğurduğu qruplaşmaların 

tətbiq  oluna  bilinmədiyi  zaman,  mədəni  və  etnik  müxtəlifliyin  yaratdığı  sərhədlərin  qovuşduğu 

məkandır.  Bu  mövzunu  Əhməd  Əli  “Dehlidə  alatoran”  (Twilight  in  Delhi  )romanında,  Bapsi  Sidva 

“Parçalanan  Hindistan”  (“Cracking  İndia”)  əsərində  tarixi  realist,  Mohsin  Həmid  “Pərvanə  tozu” 

(“The Moth Smoke”) romanında isə alleqorik üslubda təqdim edir. Aləmgir Haşimi poeziyanın verdiyi 

imkanlardan  bəhrələnərək  Mohsin  Həmidin  nəsrdə  nail  olduğu  məqsədi  yarımadanın  ortaq  tarixinə 

edilən poetik səyahətdə təmin edir. Mohsin Həmidin individual qəhrəmanın şəxsində müzakirə etdiyi 

cəmiyyətdəki  sosial  qeyri-bərabərsizlik,  diskriminasiyaya  səbəb  olan  təbəqələşmə  diaspor 

ədəbiyyatında  Nədim  Aslamın  “Yağış  fəsli”  (“Season  of  Rainbirds”)  əsərində  qadınlar  və  təriqətçi 

qrupların  da  əks  olunduğu  kollektiv  cəmiyyətin  timsalında  müzakirə  obyektinə  çevrilir.  Nədim 

Aslamın “ İtgin sevgililər üçün xəritə” (“Map For the Lost Lovers”) romanında coğrafi yerdəyişmənin 

nəticəsi  olaraq  nəsillər  boyu  yaşanan  travmatik  mənsubiyyət  təcrübəsinə  Mohsin  Həmid  “Könülsüz 

fudamentalist  ”  (“The  Reluctant  Fundamentalist”)  və  Kamilə  Şəmsi  “Yandırılmış  kölgələr”  (“Burnt 

Shadows”)  romanında  yeni  yanaşma  təqdim  edir.  Bapsi  Sidvanın  adı  çəkilən  romanı  1947-ci  ildə 

yarımadanın  bölünməsi  zamanı,  mənsubiyyətdən  qaynaqlanan  ayrı-seçkilik  nəticəsində  baş  verən 

travmatik hadisələri müxtəlif perspektivlərdən şərh edirsə, eyni mövzu diaspor ədəbiyyatında Sürəyya 

Xanın “Nur” (“Noor”) romanında Pakistan tarixində yaşanan ikinci böyük qarşıdurmanı – 1971-ci ildə 

Banqladeşin yaranması ilə nəticələnən daha bir parçalanmanı oxşar şəkildə yenidən müzakirə edir. Bu 

bədii  əsərlər  ingilisdilli  Pakistan  bədii  ədəbiyyatında  bir  bütövlük  yaradaraq  ona  uzun  bir  tarixi 

təcrübəni əks etdirən palimsest mahiyyəti verir. 

Tomas  de  Quinçeyin  fikirlərindən  bəhrələnən  müasir  ədəbi  tənqiddə    düşüncə  davamlı  hisslər, 

xəyallar, ideyalardan ibarət qatlar kimi qəbul edilir və onun formalaşdırdığı bədii mətn hiss olunmaan 

bir  birinə  nüfuz  edən  mətnlərin  mürəkkəb  qarışımı  kimi  nəzərdən  keçirilir.  Bu  zaman  mətnin  hər 

birinin orijinallığı danılmazdı, halbuki, digər mətnlərin təsiri də qaçılmazdır.  

      Lakin, mətnlər arası əlaqədə bəzən intertekstuallıq digər mətindən bəhrələnərək formalaşırsa, 

bəzən  də  tarixin,  mədəniyyətin  və  fərqli  perespektivlərin  qarışımından  doğur.  Buna  görə  də,  biz 

ingilisdilli  Pakistan  ədəbiyyatından  danışarkən  bu  bədii  mətnləri  tarixin  fərqli  dövrlərinin  izlərini 

daşıyan mədəni qatlar və onların digər mədəniyyətlərə ötürülməsi rolunu təmin edən palimsest kimi 

nəzərdən  keçirə  bilərik.  Bu  yanaşma  bədii  əsrləri  bitkin,  sabit  ideya  daçıyıcısı  olmaqdan  çıxararaq, 

oxucu  nöqteyi  nəzərindən  fərqli  təhlilinə  yol  açaraq  davamlı  yaradıcılıq  prosesi  və  əlaqə  mənbəyinə 

çevirir.  Müasir  ingilisdilli  Pakistan  ədəbiyyatında  bütövlük  yaradan  bədii  mətnlərdə  tarixi  mədəni 

qatların bir birindən bəhrələnməsi və  təkrarən yazılması sayəsində baş verir.  

Bu amil mənsubiyyət məfhumuna da yeni baxış təqdim edərək mənsubiyyətin özünə də müxtəlif 

laylardan  və  mürəkkəb  elementlərdən  ibarət  palimsest  kimi  yanaşma  imkanı  yaradır  ki,  müasir 

ingilisdilli  Pakistan  bədii  təfəkkürü  ikdişli  kimliyin  əks  olunması  ilə  məhz  bu  ideyanı  sərgiləyir.  Bu 

kimliyin sərgilənməsi həm də fərqli etnik köklərə dayanan  linqvistik faktorlardan qidalanır və mətni 

səthi və sətiraltı məna qatlarından ibarət bütövlüyə çevirir. Bununla da bədii əsərin yalnız feno mətn 

səviyyəsində  deyil,  həm  də  geno  mətn  səviyyəsində  təhlilinə  zərurət  yaranır.  Bu  zaman  feno  mətn 

mətnin  üst  layını,  seçilən  dildə  ifadə  olunan  fikri  geno  mətn  isə  mümkün  məna  çalarları  və  onların 

yaranmasını təmin edən mühiti xarakterizə etmiş olur.  

Mənsubiyyət  günümüzdə  ittiham  daşıyan  anlayışa  çevrilməkdədir  və  Pakistan  yaziçisi  dedikdə 

mənsubiyyətlə  bağlı  sualların  müzakirəsi  bitmir.  Lakin,  bu  ölkədən  danışarkən  Pakistanlı  kimliyinin 

daha çox ideoloji xarakter daşıdığını dərk etmək lazımdır. Yəni, Müsəlmanlar üçün ayrıca bir dövlətin 

yaradılması  anlayışı  bütöv  Hindistan  ərazisində  müsəlmanların siyasi  hüquq  tələbələrinə  cavab  kimi 

formalaşmış,  trans-coğrafi  məfhumdur.Yuxarıdakı  müzakirəyə  səbəb  də  mənsubiyyətə  coğrafi