Conference committees conference chairs c

HƏNƏFİ ZEYNALLI AZƏRBAYCAN                                         

NAĞILLARININ TOPLAYICISI KİMİ

 

 

Jalə RÜSTƏMOVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

"Biri vardı, biri yoxdu..." möcüzəsi əsrlərdən, nəsillərdən keçmiş, dildən-dilə, yaddaşa köçərərək 

milyon  insan  ömrünü  yaşayaraq  bugünümüzədək  gəlib  çatmışdır.  Əbədi  gözəlliyə  qovuşmaq 

istəyindən doğulan, şirin-şəkər dillərdə yaşayaraq şirinləşən, yüzilləri adladıqca daha da cilalanan söz, 

fikir, nağıllar yenə də insanları öz işığına toplayır. 

Nağıllar onları yaratmış olan insan cəmiyyəti qədər qədimdir. Bunlar el yaradıcılığının bir növü 

kimi uzun zamanlar bilgi və bədii həyəcanın mənbəyi olmuş, bir sıra həyatı bağları, təbiətlə, ayrı-ayrı 

şəxslər və kütlələrlə olan əlaqəni sürətləndirmiş, ibtidai insan isə bunların hamısını öz yaradıcılığı ilə 

bəzəmiş, şəxsləndirmiş, nəsillərə söyləyərək əbədiləşdirməyə çalışmışdır. 

Folklorumuzun epik növünə daxil olan janrlar içərisində nağılların xüsusi yeri vardır. Nağıllar da 

şifahi xalq ədəbiyyatının qədim janrları sırasındadır. Nağıl epik növün elə bir janrıdır ki, istər mövzu, 

istərsə  də  ideya-bədii  xüsusiyyətlərinə  görə  onu  dinləyib,  eşidib  də  biganə  qalmaq  mümkünsüzdür. 

Nağıl bütün dünya xalqlarının şifahi xalq ədəbiyyatından qızıl xəttlə keçir. Azərbaycan folklorşünas-

ılığında nağla hər zaman doğma münasibət bəslənmiş, tədqiqatçıların diqqətini özünə cəlb etmişdir.  

Azərbaycan  folklorunun  mühüm  janrlarından  biri  olan  nağıllarda  xalqımızın  çoxəsrlik  tarixi, 

məişət  tərzi,  dünyagörüşü,  adət-ənənələri,  qəhrəmanlığı,  mübarizəsi,  istək  və  arzuları  özünəməxsus 

şəkildə  əks  etdirilir.  Nağıllarla  epik  ənənədə  süjetqurmanın  əsası  qoyulmuş,  təsvir  üsulları 

formalaşmış,  bədii  yaradıcılığın  prinsipləri  meydana  gəlmişdir.  Nağıllar  bütün  zamanlarda  yaranan 

ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin mayası, qaynağı, bir çox hallarda isə özülü olmuşdur. Onlarda şifahi 

xalq yardıcılığına xas bütün xüsusiyyətlərə rast gəlirik. Ona görə də xalq poetik yaradıcılığının epik 

ənənəsinin ən qədim, populyar nümunələri kimi böyük tərbiyəvi və idrakı əhəmiyyətə malikdir. 

Dünya  xalqlarının  folklorunu  nağıllarsız  təsvir  etmək  mümkün  olmadığı  kimi,  folklorşünaslıq 

elmi də onların tədqiqindən kənarda mövcudluğunu sübut edə bilməz. 

Nağıl nəzəriyyələrinin müddəalarını işləyib hazırlayan istər Avropa klassik tədqiqatçıları (Y. və 

V. Qrim qardaşları, A.Aarne, O.Miller, V.Anderson, T.Benfey, C.Frezer və b.), istərsə də müasir rus 

alimləri (A.N.Veselovski, V.Y.Propp, Y.M.Meletinski, E.V.Pomerenseva, V.Anikin və b.), istərsə də 

Azərbaycan  folklorşünaslarının  (Hənifi  Zeynallı,  V.Vəliyev,  P.Əfəndiyev,  Azad  Nəbiyev,M.H.Təh-

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1108

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

masib, Ə.Axundov, H.Seyidov, L.Həsənovanın və b.) diqqətini çəkmişdi.Bunlar içərisində çox böyük 

əməyi  olan  insanlardan  biri  də  Hənəfi  Zeynallıdır.  H.Zeynallı  bu  sahədə  çox  məhsuldar  fəaliyyət 

göstərən folklorşünaslarımızdandır. 

Zeynallı  Hənəfi  Baba  oğu-müəllim,  ədəbiyyatşünas,  Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatının  ilk 

tədqiqatçılarından  biri-895-ci  ildə  Bakıda  dəmirçi  ailəsində  anadan  olmuşdur.  1916-cı  ildə  Bakıdakı 

Orta  Politexnik  məktəbini  bitirmiş  və  elə  həmin  il  müsabiqə  imtahanını  müvəfəqiyyətlə  verərək 

İmperator Texniki Peşə məktəbinə daxil olmuşdur. 1923-31-ci illərdə Azərnəşrdə işləyərkən o, "Kom-

munist",  "Maarif  və  mədəniyyət",  "İnqilab  və  mədəniyyət",  "Maarif  işçisi"  jurnallarında  əməkdaşlıq 

etmiş, geniş ədəbi publisistik yazılarla çıxış etmişdir. O, “Azərbaycanı tədqiq və tətəbbö cəmiyyəti"n-

də folklor komissiyasının sədri olmuş, sonralar isə SSRİ EA-nın Azərbaycan filialında folklor şöbəsi-

nə rəhbərlik etmişdir. Bununla əlaqədar olaraq tez-tez Azərbaycanın rayonlarına ekspedisiyalar təşkil 

etmiş,  bu  ekspedisiyaların  rəhbəri  olmuş  və  folklorumuzun  müxtəlif  janrlarını  toplamaqla  məşğul 

olmuşdur.  Ədibin  folklor  sahəsində  gördüyü  işlər,  apardığı  tədqiqatlar  bu  gün  də  öz  əhəmiyyətini 

saxlamaqdadır. H.Zeynallı folklorun toplanması qaydalarından ibarət 24 səhifəlik bir kitabça yazıb çap 

etdirmişdir. O, bununla əlaqədar yazırdı: "Toplanan materiallar hansı kənddən, hansı qəzadan, o yerin 

hansı təbiətə malik olmasından, kimdən: gəncdən ya qocadan toplandığının göstərilməsinin elm üçün 

əhəmiyyəti  vardır".  H.Zeynallı  bu  işin  şərəfli  həm  də  çox  çətin,  məsul  olduğunu  da  gənclərə 

xatırladırdı.  "Xalq  ədəbiyyatının  əslini  aramaq,  tapmaq  bir  adamın,  beş  adamın  bir  ilin,  üç  ilin  işi 

deyildir.  Bunun  üçün  başqa  millətlərdə  olduğu  kimi  əsrlər  uzunu,  nəsillər  boyu  ilə  yorulmaq, 

dayanmaq, dincəlmək bilməyən qoçaq kişilər tələb edir ki, axırda bir-bir nəticəyə çatmaq olsun". Ona 

görə  də  xüsusi  folklorşünaslar  nəslinin  hazırlanmasını  arzulayırdı:  "Bizdə  Afanasyevlər,  Ançikovlar, 

Dal və Snergiryevlər olmayınca adamın ağıllı bir tarixi-ədəbiyyatımız da olacağına ümid azdır". 

H.  Zeynallı  ötən  yüzilliyin  30-cu  illərində  Azərbaycan  nağılları  ilə  bağlı  çoxyönlü  axtarışlar 

aparan  ilk  tədqiqatçılardan  olmuşdur.  Gərgin  əməyinin  mühüm  bir  hissəsi  sayılan  "Azərbaycan 

nağılları"  toplusu  1936-cı  ildə  çapa  hazırlanmış,  lakin  müəllifin  həbsindən  sonra  bir  sıra  əsərləri ilə 

yanaşı Azərbaycan Elmlər Akademiyasının xüsusi fonduna göndərilmişdir. 

"Azərbaycan  nağılları"  toplusuna  diqqətlə  nəzər  salsaq  görərik  ki,  H.Zeynallı  bu  tərtib  işini  3 

cilddə nəşr etdirməyi nəzərdə tutmuş bu məqsədlə I cildə 21, II cildə 23, III cildə 28 xalq nağlı daxil 

etmişdir. Özünü hər 3 cildin toplayıcısı kimi təqdim edən müəllif, görünür, məhz bu səbəbə görə də 

nağılların toplayıcısı və söyləyicisi haqqında məlumat verməmiş, başqa sözlə pasportlaşma qeydi apar-

mamışdır. Bununla yanaşı, "Azərbaycan nağılları" toplusuna əksəriyyətinin toplayıcısı və söyləyicisi 

bəlli olan 20 nağıl edilmişdir ki, H.Zeynallı onlar haqqında aşağıdakı məlumatları vermişdir: 

Toplayıcı  H.Əlizadə-“Axvay”  (söyləyəni  Əziz  Əsgər  oğlu,  Qazax,  Köçəsgər  kəndi);  “Peşə 

dalınca” (söyləyəni Şamil Aslan oğlu); “Lala Nərgiz” (söyləyəni Qədir Mərdan oğlu, Tovuz, 1933); 

“Yeddi qardaşlar söyləyəni Nazlı İsgəndər qızı, Qazax rayonu); “Barxudarın baxtı” (söyləyəni Həsən 

Həsənov, Qazax, Köçəsgər kəndi); “Şahşanqar” (söyləyəni HeybətMəhəmməd oğlu, Qaryagin rayonu, 

25.10.1933);  “Qızıl  və  ilan”  (Hümmət  Ağayev,  Qaryagin  rayonu,  1934);  “Kosa”  (söyləyəni  Səkinə 

Kərbəlayı Məhəmmədəli qızı, Qaryagin, 1934). 

 Toplayıcı Ə.H.Tahirov – “Gül ilə sanavar” (Bakı, Nardaran kəndi); “Mərdnən Namərdin nağılı” 

(söyləyəni Fatma Nəsir qızı, Bakı, 1934); “Dünya gözəli”; “Molla Əli Pənah” (söyləyəni Həbib, Bakı, 

Buzovna  kəndi,  1933);  “Keçəl  bacıoğlu”  (söyləyəni  Xədicə  Hüseyn  qızı,  Bakı,  Maştağa  kəndi); 

“Axundla  keçəl”  (Bakı,  Binəqədi  kəndi,  1936);  “Keçəllə  tacir”  (söyləyəni  Mahmud  Əzimoğlu, 

Binəqədi, 10.05.1936). 

 Toplayıcı  M.H.Təhmasib  –  “Şahzadə  İbrahimin  nağılı”,  “Üç  şahzadə”,  “Hazaran  dastanı 

bülbülü” (söyləyəni Baxşəli Sultanov, Bakı, 17.07.1934). 

 Toplayıcı  Baqi  Hüseynov  –  “Həzər”, “Keçəlin  divanı”  (söyləyəni  Zibeydə,  Naxçıvan,  Ordubad 

rayonu). 

 "Topluda özünə yer tapan nağılların dilindən (dialekt və ləhcə xüsusiyyətlərindən), bir çoxunun 

isə  hansı  bölgədən  toplanmasının  qeyd  edilməsindən  aydın  olur  ki,  onların  toplandığı  areal 

Azərbaycanın əksər rayonlarını əhatə edir. 

H.Zeynallının toplayıb tərtib etdiyi nağıllarda milli kolorit üstünlük təşkil etmiş, onların dilində 

isə əsasən iki istiqamət özünü göstərmişdir. Belə ki, örnəklərin bir qismi sırf dialektlə, əksəriyyəti isə 

xalq danışıq dilində təqdim olunmuşdur. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1109

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

HÜSEYİN CAVİD YARADICILIĞINDA DİNİ- FƏLSƏFİ GÖRÜŞLƏR

 

 

Aliyə HACIYEVA 

Baki İslam Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XX  əsrdə  Azərbaycan  ədəbiyyatında  romantizm,  ictimai  siyasi  hadisələrin  gərginliyi  fonunda 

formalaşaraq bədii ədəbiyyata Şərq fəlsəfəsi ilə humanizm ideyalarından qidalanan, həqiqət və azadlıq 

axtarışında  olan  Hüseyin  Cavid  şəxsində  özünəməxsus  inkişaf  yolu  keçmişdir.  Hüseyin  Cavid 

ədəbiyyatımızda  mütərəqqi  romantizmin  banilərindən  biri  kimi  tanınır.  Onun  yaradıcılığı  üslubi 

xüsusiyyətləri ilə, forma və janr zənginliyi ilə seçilir. Daha çox dramaturq kimi tanınan Cavidin ailə-

məişət  dramları,  fəlsəfi  və  tarixi  faciələri  ədəbiyyatımızda  dramaturgiyanı  inkişafına  təkan  verərək 

teatr sənətinin inkişafına da təsir göstərmişdir. Bu cür mütəfəkkirlərin əsərləri zaman anlayışını aşaraq 

istənilən  dövr  üçün  aktuallıq  daşıyır.  Cavidin  mənsubiyyətin  ittihama  çevrildiyi  müasir  dünyamızın 

problemlərini  müzakirəyə  təqdim  etmiş  olduğunu  və  onlardan  çıxış  yolunun  yalnız  sülh  və  ədalətli 

münasibətdən  keçdiyini  vurladığını  desək  yanılmarıq.  Cavid  bir  filosof  mütəfəkkir  kimi  ilk  növbədə 

insanın mənəvi dünyası və ətraf aləmlə əlaqəsini təhlil edir, insanı simvollara çevirən mürtəce görüşlü 

dini  dünya  duyumuna,  tamahkarlıqdan  doğan  müharibələrə,  insanlar  arası  münasibətdə  kənar  qüvvə 

kimi lənətlənən, halbuki insan öz içində yaranan iblisləşməyə qarşı üsyan edır. 

Hüseyin  Cavidin  bütün  əsərlərində  fəlsəfi  məzmun  qırmızı  xətlə  keçir.  Bu  baxımdan  onun 

yaradıcılığında  “Peyğəmbər”,  “İblis”,  “Şeyx  Sənan”  və  “Xəyyam”  dramları  xüsusi  yer  tutur.  Şair 

“Şeyx Sənan” dramını 1912-1914 -cü illər arasında yazmışdər. Əsərdə həqiqəti axtarıb tapmaq amalı 

ilə  yaşayan  qəhrəmanın  məhəbbət  faciəsini  qələmə  alan  müəllif  dini  və  milli  ayrıseçkiliyə  son 

qoymağı  bəşəriyyətin  xilas  yolu  kimi  səciyyələndirmiş  olur.  Əsərin  əsaslandığı  mənbə  Fəridəddin 

Əttarın  “Məntiqqütteyr”  əsəridr.  Bu  əsərdə  vurğulanan  əsas  ideyalar  müəllifin  sufizim  fəlsəfəsinin 

təbliğidirsə,  Hüseyin  Caviddin  faciəsində  əsas  ideya  daha  mütərəqqi  xarakterli  olub 

mövhumata,ehkamçılığa  qarşı  mübarizə  və  kök  salmış,  mənsubiyyət  göstəriciləri  ilə  təyin  olunan 

stereotipləşmiş  obrazlarla  yaşamanın  səbəb  ola  biləcəyi  fəlakətlərin  təsvirirdir.  Bu  mənada  əsər 

mühafizəkar dini dünyaduyumu ilə mütərəqqi görüşlü, quru ibadəti deyil mərifət əhli olmağı, səadəti 

mənəvi  təmizlikdə  görən  mütəfəkkir  arasında  ikincinin  cismani  faciəsi  ilə  tamamlanan  mübarizənin 

təsvirinə  çevrilir.  Cismani  olaraq  deməkdə  məqsədimiz,  Şeyx  Sənanın  əsərin  sonunda  uçuruma 

atılaraq haqqa qovuşmaq üçün yüksəlmək məqsədi daşıdığını vurğulamaq istəməyimizdir..  

Dramaturqun 1918-ci ildə qələmə aldığı “İblis” əsərinin qəhrəmani sanki haqqa qovuşaraq mənən 

yüksələn  Şeyx  Sənanın  getdiyi  yolun  əksini  seçərək  dahi  ingilis  dramaturqu  Marlonun  qəhrəmanı 

Faust kimi mənəvi enişi ilə bədiitəsir qüvvəsinə görə heyrətamiz obraz olan İblisin əsirinə çevrilir və 

bununla  da  Cavid  düyadakı  məhrumiyyətin  elə  insanın  öz  içində  doğulduğuna  işarə  vurmuş  olur. 

Hüseyin  Cavid  yaradıcılığında  hadisələrə  münasibətində  individual  qəhrəmanlardan  çox  bəşəriyyətin 

taleyinə  yanan  mütəfəkkir  kmi  yadda  qalır.  Bu  prizmadan  yanaşdıqda  iblisləşən  insanın  mənən 

təmizlənməsinin  yeganə  xilas  yolu  kimi  dəyərləndirildiyi  ”İblis”  dramıdramaturqun  yaradıcılığının 

zirvəsi  hesab  oluna  bilər.  İblisi  göylərdə  axtardığı  halda  içində  yaşadan  qəhrəmanın  faciəsi  eyni 

şəkildə  düşdüyü  fəlakətin  səbəbini  özündən  kənarda  arayan  bəşəriyyətin  faciəsidir.  Bu  baxımdan 

“İblis” dövrümüzün faciəsidir.  

Şairin 1922-1923-cü illərdə qələmə aldığı “Peyğəmbər” dramı üslubi xüsusiyyətləri ilə fərqlənir 

və əsərin hər pərdəsi fərqli şəkildə adlanır. Bu əsərlə Hüseyin Cavid ədəbiyyatımızda ilk dəfə olaraq 

bəşər tarixinin ən qüdrətli simasını əsərin qəhramanı seçilmişdir və müəllif ilk növbədə tarixi faktlara 

bədii  ədəbiyyatın  gözü  ilə  işıq  tutmağa  cəhd  etmişdir.  Bir  çox  mənbələrdə  bu  əsər  ateizim  nöqteyi 

nəzərindən  təhlil  olunsa  da,  zənnimizcə  müəllifin  əsas  məqsədi  Peyğəmbərin  sarsılmaz  iradəsi  ilə 

bəşəriyyətin  taleyində  yeni  səhifə  açacaq  daxili  gücə  malik  lakin,  ətrafdakı  insanlardan  xarici 

görünüşunə  görə  fərlənməyən  bəşər  övladı  olaraq  təsvir  olunmasıdır.22-23  illik  zaman  kəsiyində 

olduqca  geniş  coğrafi  əraziyə  yayılmış  hadisələri  bir  dramda  təsvir  etmək  və  tarixi  şəxsiyyət  kimi 

Peyğəmbər ucalığını bədii dilin gücü ilə əks etdirmək çətin və məsuliyyətli məqsəddir. Bu məqsədin 

sistemli  şəkildə  həyata  keçirilməsi  üçün  müəllif  Peyğəmbərin  həyat  və  fəaliyyətini  hər  mərhələsini 

ayrica  təsvir  etmiş  və  buna  uyğun  olaraq  əsərin  pərdələrini  “Bisət”,  “Dəvət”.  “Hicrət”  və  “Nüsrət” 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1110

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

başlıqları  ilə  adlandırmışdır.  Cavid  bir  filosof  olaraq  islamı  hər  kəsin  ilahi  qarşısında  bərabərliyini 

təlqin edən, cəhalət və ədalətsizliyə qarşı dirəniş dini olaraq təqdim edir. 

Hüseyin  Cavidin  digər  əsəri.  “Xəyyam”  dramı  da  Sovet  dönəmində  daim  ateizim  mövqeyindən 

təhlil  olunmuşdur,  halbuki  əsərin  əsas  ideya  istiqamətini  ilk  növbədə  cəhalətə  qarşı  mübarizə  və 

zəmanəsini  qabaqlayan  mütəfəkkirin  təzadlı  həyatı  təşkil  edir.  Cavid  qəhrəmanlarına  xas  xüsusiyyət 

onların reallıqla təzad təşkil edən xəyal və hisslər içərisində yaşayan romantik qəhrəman olmalarıdır, 

axı absurdluq həddində ədalətsizliyin hökm sürdüyü dünyada həqiqət, məhəbbət və gözəllik axtarmaq 

özü də bir xəyaldır. 

Beləliklə.  Hüseyin  Cavid  İslam,  Şərq  dünyaduyumundan  yararlanaraq  məhdud  çərçivədə  təhlili 

mümkün  olmayan  dini fəlsəfi  görüşləri  müzakirəyə  təqdim  edən  filosof  dramaturqdur.  Onun  əsərləri 

hər zaman fərqli baxış bucaqlarından təhlil şəraiti yaradır. Dramaturqun dərin humanizmdən qidalanan 

əsərləri mühafizəkar dini görüşlərin, dini, etnik mənsubiyyət ayrı srçkiliyinin, var –dovlət, müharibə 

hərisliyinin  iblisləşdirdiyi  bəşəriyyətin  gələcəyinin  mənəvitəmizlənməkdən  və  əqli  inkişafdan 

keçdiyini  vurğulayır.  Gördüyümüz  kimi,  müasir  sosial  siyasi  elmlərdə  mövcud  problemlərdən  çıxış 

yolu kimi təqdim olunaraq multikulturalizm, liberalizm kimi təqdim olunan bu düşüncə tərzi hələ XX 

əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  bədii  təfəkküründə  Hüseyin  Cavid  yaradıcılığında  təhlil  olunmuş  və 

əsərlərin başlıca ideya istiqamətini təşkil etmişdir. 

 

 

 

HÜSEYİN CAVİT’İN FİKİR DÜNYASININ GELİŞMESİNDE 

İSTANBUL MÜHİTİNİN ROLÜ 

 

Natiq MÜRSƏLOV 

AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Hüseyin  Cavit  1905  Yılında  gözlerinden  tedavi  olmak  maksadı  ile  İstanbul’a  gelmiştir.  Tedavi 

işlerini  bitirdikten  sonra,  İstanbul’da  okumaya  karar  vermiştir.  Bu  dönemde  kendisine,  Türkiye’nin 

tanınmış  edebiyatçılarından  Rıza  Tevfik  yardım  etmiştir.  Bu  çalışmamızda,  Hüseyin  Cavit’in 

İstanbulda okuduğu yıllarda Rıza Tevfik’in edebi ve siyasi faaliyetleri içinde Türk Dünyası gençlerine 

ve özelikle Hüseyin Cavit’e olan yardımları da değerlendirilecektir. 

Hüseyin  Cavit,  Azerbaycan’ın  yetiştirdiği  önemli  aydınlardan  olup,  1882  yılında  dünyaya 

gelmiştir.  Döneminin  yetişme  şartları  içinde  mevcut  kurumlardan  istifade  ederek  ailesinin  uygun 

gördüğü  şekilde  eğitim  alması  gerekmiştir.  Bundan dolayı  o,  babası  Abdullah Molla  tarafından dini 

tahsil  görmesi  maksatıyla  mektep  çağına  girer  girmez  Mollahaneye  gönderilmiştir.  Ancak,  Hüseyin 

Cavit buraya bir türlü ısınamamıştır (5). 

Diğer  taraftan,  Rusya  Coğrafyasında  bu  tarihlerde  Kırım’da  İsmail  Gaspıralı  tarafından 

yayınlanmaya  başlayan  “Tercüman”  Gazetesi’nin  Dilde,  Fikirde  İş’te  birlik  şiarı  ile  yayınlanmaya 

başlaması  ve  bu  gazetenin  Türk  Dünyası’nın  en  ücra  bölgelerine  kadar  ulaştırılması  sonucu,  Türk 

Dünyası  aydınları  ceditçilik  ve  kadimcilik  şeklinde,  yani  eski  ve  yenilik  fikri  taraftarı  olmak  üzere 

ikiye bölünmüşlerdir. Bunlardan ceditçiler modern manada eğitim taraftarı olduklarından, buna uygun 

okullar açmışlardır. 

Nahçıvan’ın  yenilik  taraftarları  ve  açık  fikirli  aydınlarından  Seyit  Azim  Şirvani’nin  Şamahı’da 

esaslarını oluşturduğu Usul-ı Cedit mektebi Azerbaycan Kültür Hayatında önemli bir rol oynamış ve 

bu mektebin teşkilatçısı ve baş muallimi ise edip ve şair Mehmet Taği Sıdki idi (5). 

Cavit,  henüz  14  yaşında  iken  kendi  kararını  verecek  olgunlukta  görülmektedir.  Nitekim,  bu 

cesareti  ve  kararlılığı  sayesinde  ailesine  haber  vermeden  Mollahaneden  kaçıp,  Mekteb-i  Terbiye’ye 

kaydolmuştur. Ancak, bir müddet sonra bundan haberdar olan babası Molla Abdullah, bu hareketine 

çok  kızmış  ve  Cavit’e  bu  okula  gitmeyi  yasaklamıştır.  Babasının  hareketine  üzülen  Cavit,  keyfiyeti 

Hocası Sıdki’ye açmıştır. Hocası da, araya bazı aracılar koyarak, Cavit’in Mekteb-i Terbiye’ye devam 

etmesi hususunda babası Molla Abdullah’ı ikna etmeyi başarmıştır. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1111

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

1898  yılında  Mekteb-i  Terbiye’yi  bitiren  Cavit  gözlerinden  rahatsızlanmıştır.  Tahsiline  bundan 

dolayı  devam  edememiştir.  Neticede,  tedavi  için  Tebriz’e  gitmesi  ve  burada  imkânlar  ölçüsünde 

ruhani  dersler  alması  kararlaştırılmıştır.  Tahminen  burada  6-7  yıl  kalmıştır.  Tebriz’de  Arapça  ve 

Farsçasını ilerlettiği gibi, Şark Edebiyatı ve Felsefesini de burada öğrenmiştir. 

1908  yılında  Türkiye’de  Meşrutiyet  hareketi  yaşanmış  ve  bu  durum  Rusya  mahkumu  Türklere 

yeni ümitler vermiş, birçok genç İstanbul’a tahsil için gelmeye başlamıştır. 

Nitekim,  bu  dönemin  etkili  şahısları  arasında  Hüseyinzade  Ali  Bey,  Ahmet  Ağaoğlu,  Mehmet 

Hadi  gibi  Azerbaycanlıları  da  saymak  mümkündür.  Nitekim,  dünyadaki  gelişmeler  Rusya’yı  da 

etkilemiş ve bu aydınların büyük çoğunluğu 1913 yılında Romanov Hanedanının tahta çıkışının 300. 

yılı  dolayısı  ile  yayınlanan  af  ile  ülkelerine  geri  dönmüşler  ve  Osmanlı  Türk  fikir  hayatının, 

edebiyatının önemli eserlerini, problemlerini tartışmaya başlamışlardır(1). 

Hüseyin  Cavit  ise,  gözlerindeki  rahatsızlığa Tebriz’de  çare  bulunamaması  üzerine  1905  yılında 

tedavi  için  İstanbul’a  gelmiştir.  1909  yılına  kadar  kaldığı  İstanbul’da,  bugünkü  adı  ile  İstanbul 

Üniversitesi  Edebiyat  Fakültesi  Türkoloji  Bölümünde  okumuştur.  Emin  Abid  Üniversitedeki  sürenin 

iki yıl olduğunu ve Cavit’in samiin olarak üniversiteye devam ettiğini kaydetmiştir. Ancak, Cavit’in 

dört sene İstanbul’da kaldığı ve Edebiyat Fakültesine devam ettiği açıktır. 

İstanbul’a gelen Cavit’in en büyük kazancı Rıza Tevfik Bey ile tanışması olmuştur. Bu tanışıklık 

sonucu onun özel derslerine devam eden Cavit, Fransızca da öğrenmeye çalışmıştır. Bu dönemde Türk 

Edebiyatı  ile  de  yakından  ilgilenen  Cavit  özellikle,  Namık  Kemal,  Abdulhak  Hamit,  Rıza  Tevfik, 

Tevfik  Fikret,  Mehmet  Emin  Yurdakul,  Ahmet  Hikmet  Müftüoğlu  gibi  şahsiyetlerin  eserlerini 

okumuştur. Türkiye’de bulunduğu yıllarda etkili olan İslamcılık ve Türkçülük ceryanlarının Cavit’i de 

etkilediği görülmektedir (1). 

Azerbaycan  devlet  ve  kültür  adamı  Resulzade,  Abdulhak  Hamit’in  de  Hüseyin  Cavit’i  manevi 

oğulluğa  kabul  ettiğini  belirtmektedir.  Abdullah  Şaik’de  1919  yılında  neşrettiği  Türk  Çelengi  adlı 

eserinde  Hüseyin  Cavit’in  tercümei  halini  belirtirken,  onun  İstanbul’da  Rıza  Tevfik’ten,  edebiyat, 

tarihi edebiyat, felsefeye ait dersler aldığını belirtmiştir (2). 

Hüseyin  Cavit’in  Türkiye  tahsilinden  edebi  yaratıcılığı  üzerinde  Rıza  Tevfik  Bey’in 

yaratıcılığının küll halinde tesiri görülmektedir. Cavit’in hece vezni ile yazdığı eserlerde tesiri açıkça 

görülmektedir. Yine yapılan araştırmalardan anlaşılmaktadır ki, Cavit’in Türkiye’ye gittiği ilk günden 

itibaren  Rıza  Tevfik  Bey’in  etkisi  altında  kalarak,  bundan  sonraki  dönemde  ve  ortaya  koyduğu 

eserlerde Rıza Tevfik Bey’i kendisi için üstad-ı muhterem olarak zikretmesi de takdire şayandır. 

Rıza  Tevfik  şair,  filozof,  ideolog,  devlet  adamı  ve  aydın  olarak  Cavit’in  dünya  görüşünün 

şekillenmesinde  çok  büyük  katkı  yapmıştır.  Zaten,  Cavit’in  daha  sonraki  dönemde  eserlerinde  bunu 

belirtmesi de, bu etkinin bir sonucudur. 

Şunu da belirtmekte fayda vardır ki, Rıza Tevfik Bey sadece Cavit için değil, diğer Azerbaycan 

aydınlarının  bir  kısmı  için  de  örnek  olmuştur.  Nitekim  bu  etkinin  bir  göstergesi  olarak  Hüseyin 

Cavit’in,  1915  yılında  Açık  Söz  Gazetesinde  yayınlanan  bir  makalesinde,  Avrupa  kültürünün 

putlaştırılması  temayülüne  karşı  çıkarak,  dünya  medeniyetinin  elde  ettiklerinin  millî  zeminde 

benimsenmesini  ileri  sürmüştür.  Bu  sahaya  örnek  olarak  da  Rıza  Tevfik,  Abdulhak  Hamit,  Tevfik 

Fikret gibi Türkiyeli edipleri örnek göstermiştir. 

Adı  geçen  gazetenin  yazar  kadrosuna  baktığımızda  millî  duruş  ve Türk  kimliğinin  meselelerini 

ele almaları ile yıldızı parlayan iki şair vardır. Bunlardan biri Cevat, diğeri de Cavit’tir (4). Şüphesiz 

Cavit’in  bu  noktaya  gelmesinde,  yani  milliyetperver  yazılar  yazmasında  da  Rıza  Tevfik’in  etkisi 

tartışılamaz. Gerçi romantik edebiyat görüşünü benimsediğini gördüğümüz Cavit, Batı medeniyeti ile 

Şark  medeniyeti  arasıda  bir  sentez  yapmaya  da  çalışmıştır.  Bunu  da  siyasî  eserleri  ile  değil,  edebi 

eserleri  ile  gerçekleştirmek  istemiştir.  Bu  sentezi  gerçekleştirmeye  çalıştığı  yazılarında  da,  Namık 

Kemal,  Abdulhak  Hamit,  Fevfik  Fikret  ve  Rıza  Tevfik’e  atıflar  yaptığı  görülmektedir.  Buradan  da 

anlaşılıyor  ki,  Cavit’in  İstanbul  yılları  ve  orada  tanıştığı  çevre  onun  fikir  dünyasına  büyük  katkı 

yapmıştır. 

Gerçi  Cavit,  sadece fikri manada  değil  şekli  manada  da  İstanbul  döneminin etkisinden  çıkama-

mıştır. Çünkü şiirlerinde kullandığı lisan da, İstanbul’un gelişmekte olan edebi ve sade lisanıdır (3). 

Sonuç  olarak,  Cavit’in  fikir  dünyasının  gelişmesinde  İstanbul’da  kaldığı  birkaç  yılın  ve  burada 

tanıştığı  Rıza  Tevfik’in  rolü  büyük  olmuştur.  Cavit’in  Rus  işgali  altında  bulunan  topraklarının 

kurtarılması için verilecek mücadelede bilinç altındaki dünyayı gün ışığına çıkarmasında, İstanbul’da