Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- XX ƏSRİN İKİNCİ YARISI: VƏTƏNDAŞLIQ LİRİKASINDA ŞAİR KİMLİYİ VƏ SURROQAT PATRİOTİZM
- XX-XXI ƏSRLƏRİN MƏRZİNDƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA MİFOLOJİ OBRAZLARIN İŞLƏNMƏSİ Leyla İSMAYILOVA
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1118 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Tanımayan varmı, görən?! -misralarını yazmışdır. Həmin dövrdə, milli kimliyini, millət, vətən ehtirasını gizlətməyən bir ədibimiz də Məmməd Arazdır. Şair istiqlal ideyasını hər zaman önə çəkmişdir. Dəfələrlə - “Oyan, Azərbaycan” , - deyərək millətinə səslənmişdir. “Vətən daşı olmayandan, olmaz ölkə vətəndaşı”, - deyən şair, hər zaman bu fikrə sadiq qalmışdır. “Türk oğlu türkəm mən!”, - deyərək bütün dünyaya haray salan Bəxtiyar Vahabzadənin poeziyasında vətən, türkçülük, millət, ana dili mövzuları başlıca yer tuturdu. Bəxtiyar Vahabzadə milli kimliyini bilməyən, onu danan insanlara həmişə əks mövqedə dayanmışdır. İnsanlara milli kimliyini unutdurmağa çalışan, sanki onları “manqurtlaşdırmaq” istəyən imperiyaya səslənərək, nə qədər yalançı olduqlarını, türk sözünün azəri sözüylə əvəz etdiklərini bu cür bildirirdi: Əslimi – nəslimi tanıyıram mən, Qarışıq deyiləm, özümdən hürkəm. Sən kimsən, sən nəsən özün bilərsən, Mən ilk qaynağımdan türk oğlu türkəm! Bəxtiyar Vahabzadə ana dilində danışmağı, türk olduğunu deməyi özünə ar bilənləri yazıq hesab edirdi. Şair qeyd etmişdir ki, öz kimliyindən uzaqlaşan, kimliyini danan insan nə zamansa buna mütləq peşman olacaq: Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən, Bunu iftixar bilən Modalı ədəbazlar. Qəlbinizi oxşamır qoşmalar, telli sazlar. Qoy bunlar mənim olsun. Ancaq Vətən çörəyi Bir də ana ürəyi Sizlərə qənim olsun. Bəxtiyar Vahabzadə ana dilinin nə qədər şirin olduğunu, ulu əcdadlarımızdan bizə qalan ən gözəl miraslardan olduğunu dəfələrlə poeziyasında qeyd edir. Dahi şair qeyd edir ki, bizə əcdadlarımızdan yadigar qalan bu dili qoruyub saxlamalı, gələcək nəsillərə tam şəkildə çatdırmalıyıq. Bəxtiyar Vahabzadə əcnəbi dillərin doğma türk dilinə qarışmasına haqqlı olaraq qarşı idi. Öz doğma vətənində əcnəbi dilin doğma dilini üstələdiyini görmək istəmirdi: Əvvəl rusca idi reklam, işıqlar, İndi ingiliscə dürtülür gözə. İtin də dilinə hörmətimiz var, Təkcə öz dilimiz yaramır bizə! Fikrət Qoca poeziyasının da əsas qayəsini vətənpərvərlik, yurdsevərlik təşkil edir. Onun şeirlərində vətənə, insana, cəmiyyətə, təbiətə sonsuz sevgi və məhəbbət tərənnüm olunur. O, öz qələmi ilə xalqa, millətə, vətənə xidmət edir. Fikrət Qocanın vətənə həsr etdiyi şeirlərində də dünya şeirlərində olduğu kimi səmimilik var. Vətənə sonsuz məhəbbət, xalqın, millətin taleyi şairin poeziyasının özəyini təşkil edir. Fikrət Qoca hər şeyə nikbin baxmış, öz millətinin gələcəyini parlaq təsvir etmişdir. Habelə, şair vətənini sevdiyi qədər onun təbiətinin də aşiqi idi. Daha çox romantik şair kimi tanınan Nüsrət Kəsəmənli də milliyyətinə, vətənə şeirlər həsr etmişdir. Vətən haqqında şeirlərini elə özünəməxsus romantik dillə ifadə etmiş, sanki vətəni öz sevdiyinin yerinə qoymuşdur: Vətən bir budaqdır, Yaşıl bir budaq, Ümiddən asılı yarpağam mən də, Ayağım altında çırpınır torpaq, Yeriyən, Düşünən torpağam mən də! Tam bir vətən aşiqi olan Nüsrət Kəsəmənli bu sevgisini, - “Qəriblik qəlbimi sıxsa hardasa, Yalnız Vətən olar, Vətən dərmanım!” misralarıyla dərindən ifadə etmişdir. Ümumiyyətlə, istər XX əsrin 60 – 90 – cı illərində, istər ondan əvvəlki dövrdə və ya indiki dövr- də, bir sözlə, hər zaman türkçülük, millətçilik dahi ədiblərimizin poeziyasının başlıca mövzularından olmuşdur.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1119 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan XX ƏSRİN İKİNCİ YARISI: VƏTƏNDAŞLIQ LİRİKASINDA ŞAİR KİMLİYİ VƏ SURROQAT PATRİOTİZM
Xəzər Universiteti
AZƏRBAYCAN
Söz öz sahibi haqqında yüzdəyüz harmonik təsəvvür yaradır. Şair hansı “meyvə ağacısa”, söz də o “ağacın” barıdır. Dediyin, yazdığın kimlik göstəricindir. Ustad Füzulinin “Kim nə miqdar olsa...” formulu tam keçərlidir (Söz sənəti şair kimliyini həyatdan betər “interpretasiya edər”). Şair qəlbinin, ağlının tərcümanıdır. Onun hansı arzu və ideal daşıyıcısı olduğunu lirik “mən” nişan verir. Ancaq müəllif poetik mətndə “baş rolda” da olsa, həyatda vətəndaş– şair olaraq heç “əsas rolda” olmur da, olur da yalnız çox vaxt “epizodik rolda” oynayır. Mən, ümumiyyətlə, şairlərimizi a) şeirinin önündə gedənlərə; b) şeirinin– sözünün yanında olanlara; c) lirik “mən”indən geri qalanlara bölmək istərdim, –belə bir bölgü hansısa müstəvidə “həzm” edilməsə də. Birinci kəsimə aid az sayda yazarların Sözü “niyyətin hara, mənzilin ora”da bir vəsilədir. Belələrinə “haqq aşiqi” olanaz saydaşairlər daxildir (Nəimi, Nəsimi, Hüseyn Cavid, hardasa, müasiri olduğumuz Xəlil Rza Ulutürk...). Onların şeirindəki lirik “mən” həyatdakı müəllifin büsbütün özüdür və şair şeirindən öndədir. İkinci qismə Əfzələddin Xaqaninin “İstəmirəm adımı çağıralar Xəqani, Mən yoxsullar şairi
M.Ə.Sabir, Məhəmməd Hadi, Məmməd Araz, Baba Pünhan...– ömrü boyu busöz sərkərdələrinin “sözləri harada, özləri orada” olub. İstedadlı şairlərdən bir qismini də ora şamil edə biləcəyimiz daha bir kəsim var ki, onlar yazdıqlarına rəğmən başqa cür “ad” qoyublar və bəzən sözləri arxasında özləri olmayıb,– “vətənə qurban getmək” patetikası şeirlərində “at oynatsa” da, xalq yolunda fədakarlığı pafosla tərənnüm etsələr də... “İctimai hadısələri mədh”(Maksim Qorki), “zamanın ruhunu təhrif” (Aleksandr Blok) edən, “öz dövrünün oğlu olmayan” (V. Belinski), «həm siyasətçi, һəm filosof, һəm də tarixçi, bir sözlə, tam һazırlıqlı xadim kimi yetkinləşməyən... özü də, belə bir xadim olduğunu şeirlərində əks etdirməyən” (P. Antakolski) şairlərin şeirləri saxta patriotizmdən başqa bir şey deyildir. Vətəndaşlıq lirikası dəyişdirici və birləşdirici gücə malikdir. Məmməd Araz kimi şairlərin yaradıcılığında vətəndaşlıq lirikası insanların düşüncə tərzini dəyişdirmək gücünə qadirliyini, sərhədləri keçərək insanları birləşdirmək qüdrətinə malik olduğunu göstərir. Şair də hər bir insan kimi öz mühitinin məhsuludur;Məmməd Araz ömrünün əhəmiyyətli hissəsi “Azərbaycan təbiəti” jurnalına bağlı olmuşdur. Məsul redaktoru olduğu jurnalda bir vətəndaş yazar olaraq doğma yurdun təbiətini qorumaq üçün necə həyəcan təbili çaldığı yazılarının az qala hər sətrində, hər misrasında əksini tapmışdır. Bu baxımdan şairin “Professor Gülə məktub” adlı iri həcmli (və iri çaplı), orijinallığı ilə seçilən və eyni zamanda, maraqlı poetik quruluşa malik olan şeiri üslubuna, pafosuna, poetik xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan poeziyasında vətəndaşlıq lirikasının şedevrlərindən sayılmağa layiqdir. Böyük vətəndaş şair ürək ağrısı ilə “Xəzərdən sahilə qızıl dartıb, gülab çəkdiyimizi, sahildən Xəzərə zəhər axıdıb, çirkab tökdüyümüzü” söyləyərək, “Xəzər Xəzər olandan sağılır qızıl inək kimi, Sağıb, sorub, sonra yorub, qısır inək kimi Biz onu satmaq istəyirik, Ölü dənizlər muzeyinə atmaq istəyirik” deyə öz poetik narahatlığını ən yüksək kürsülərə, mərtəbələrə ünvanlayır. Manifest xarakterli “Azərbaycan” deyiləndə ayağa dur ki, Füzulinin ürəyinə toxuna bilər”, ”Azəri
kimi poetik “qəlpələr” göstərir ki, “Ürəyimsiz kəlmə yazan deyiləm” deyən Məmməd Arazın lirikası bütövlükdə Vətən mövzusunu özündə birləşdirən Yurd fenomeninin təsiri altındadır. Vətəndaşlıq lirikası gözümüzün önündəcə Məmməd Arazın nəinki yaradıcılığını, hətta bütövlükdə şəxsiyyətini yeni məzmunda formalaşdırır. Şair “...bəsimdi... Qapımda küləyin əsibdi, Vətən” (“Vətən mükafatı”) deyə Vətənin bu “mükafatını” özü üçün yetərli sayır. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1120 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bütövlükdə, Məmməd Araz poeziyasında vətəndaşlıq lirikası, onun qələminin məhsulu olan “Nişançı özümüz, hədəf özümüz”, “Tarixçi alimə”, “Vətən desin”, “Bu millətin dərdi-səri”, “Nobel mükafatı”, “İlhamım” və başqa şeirləri Azərbaycandamilli təfəkkürün dirçəlişinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Şairin “Duman ömrü” şeirində dediyi kimi: Bəli, duman olum. Duman÷ bir çəngə, Mənim öz yağışım, öz qarım olsun. İstədiyim yerə yükümü çəkən Hökmüm, ixtiyarım, qərarım olsun. Vətəndaş şair öz yaradıcılığı və ictimai fəaliyyəti ilə, əslində, milli və ümumbəşəri maraqları əhatə edən insanpərvər bir mütəfəkkirdir. “Əgər yazıçı nəyisə tənqid edirsə, deməli, ölkəsini sevmir” tendensiyası təhlükəlidir. Şair tənqid edib, təndiqə meylli olub, amma eyni zamanda ölkəsini, xalqını hamıdan çox sevə bilər, –eynən Məhəmməd Hadi, Mirzə Ələkbər Sabir kimi... Tənqidçi Yaşar Qarayev yazırdı ki, həqiqi vətəndaşlıq və vətənpərvərlik poeziyası ilə yanaşı, һəmin ad altında saxta, yalançı dəb xarakteri daşıyan çoxlu şeirlər də özünə yol tapır. Hələ 80-ci illərdə “Ulduz” jurnalında “Zamanla səsləşən şeirlər sorağında” adlı məqalə dərc etdirmiş tanınmış türkoloq, tənqidçi Aydın Məmmədov «yaşa», «alqış», «gözəlsən», «mərd atalar», «igid oğullar», «vüqar», «şan-şöһrət», «şərəf», «günəşli diyar» «vətən eşqi», «odlar diyarı», qurban olum», «başına dönüm», «çanım-gözüm», «baş əyirəm», «sevirəm», «sənsiz neynərəm», «Günəşə, Aya ucalmaq» və s. kimi “deklarativ, konkret məzmunu olmayan” və s. bu kimi söz və ifadələrdən, “təmtəraqlı ibarələrdən” az-çox bəhrələnən Tofiq Bayram, Qasım Qasımzadə, Qabil, Famil Mehdi, Tofiq Mütəllibov, Davud Ordubadlı, Rasim Kərimli, Atif Zeynallı, Abbasağa, Güləli Rəsul, Müzəffər Nəsirli, Mövlud Qonaq, Rüfət Zəbioğlu, İbrahim Göyçaylı, Məmməd Kazım (əlbəttə, bu imzaların
təkrarolunmaz ifadə paralellikləri ilə rastlaşdıran” Məmməd Araz, Hüseyn Arif, Cabir Novruz, Musa Yaqub, Sabir Rüstəmxanlı, Vaqif Bayatlı Odər kimi şairləri qoyurdu. Bu poetik həqiqət doğrudur ki, “bütün һəyatı boyu şairin һər şeiri, һər kitabı özünün və başqalarının yazdıqlarından һeç nəyi təkrarlamadan yeni bir şey başlamaq, yeni bir şeyin əsasını qoymaq cəһdidir” (Yozef Rıbak).
XX-XXI ƏSRLƏRİN MƏRZİNDƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA MİFOLOJİ OBRAZLARIN İŞLƏNMƏSİ Leyla İSMAYILOVA Slavyan Universiteti taci070787@gmail.com AZƏRBAYCAN
Bir etnosu digərindən ayıran əlamətlər çoxdur. Fərqləndirici amillərin ən öndə gələni isə mifoloji düşüncədir. Bu sıraya mərasimlər,bayramlar,adətlər-mədəni irsin başqa arxaik atributları da daxildir.Lakin dünyanı dərketmədə əldə olunan ilkin nəticələr köklə çox dərin qatlarla bağlandığından əsas meyar rolunu miflər daşıyır.Başqa sözlə ,bəzi oxşarlıq,yaxınlıq və səsləşmələr nəzərə çarpsa da,dünya xalqlarının hər birinin mifologiyadan keçən özünəməxsus mədəniyyət ,folklor ənənəsi vardır.Orada duyulanlara və baş verənlərə hər millətin öz mifoloji baxışı mövcuddur. Və Azərbaycan türklərinin mənəvi simasının formalaşmasında ən mühüm simasının formalaşmasında ən mühüm vəzifə mifoloji düşüncənin kortəbii şəkildə yaranan məhsulların üzərinə düşmüşdür.İbtidai inancların qalıqları mif və rituallar vasitəsi ilə folklorun epik,lirik janrlarına keçmiş ,eləcə də onlar oyun- tamaşaların.mərasim nəğmələrinin özəyini təşkil etmişdir.Mədəniyyətin ən arxaik əlamətlərinin və elementlərinin kompleks şəkildə əksinə də mifologiyanın daşıyıcılarında (yaradıcılar- tanrılar,dünyanın,təbiət hadisələrinin yaranması,canlı-cansız varlıqların bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətləri və əlaqələri haqqındakı təsəvvürlərdə,kultlarda,magikliklə yoğrulan,sakrallaşdırılan cisimlərdə)rastlaşırıq. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1121 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Mifin bitdiyi yerdən tarix başlayır.Lakin mifoloji görüşlərsiz heç bir xalqın qədim tarixi və mədəniyyəti yoxdur.Ona görə ki,arxaik mədəniyyətlərin hamısı mənbəyini mifoloji təsəvvürlərdən alır.
Bir neçə əsr bundan əvvəl bizə elə gəlirdi ki,miflər yalnız lap qədim dövürlərə,hələ insanların dünyanı dərk etməyə qadir olmadıqları uzaq keçmişə aiddir.Keçmişdə insanlar sadəlövh uşaqlar kimi özlərindən çoxlu şeylər uydurublar,təxəyyüllərinin məhsulu reallıq kimi qəbul ediblər.Zaman keçdikcə,tarixin inkişafı yeni mərhələsində ətraf ailəmin yeni səviyyədə dərk etməyə başlayaraq mifi həmişəlik olaraq keçmişin malına çevirirlər. Belə deyə bilərik ki,dünyanı miflərin köməyi ilə izah edən ibtidai insanlar o qədərdə ibtidai olmayıblar.Ona görə ki,onların özləridə mifin bir hissəsinə çevriliblər.İbtidai insnalar təkcə özləri mif yaratmadılar,həmdə mifoloji həyat tərzini qoruyub gələcək nəsillərə ötürə bildilər.Mifin meydana gəlməsi insanın yaradıcı təxəyyüllündə partlayış baş verməsinin əlamətidir.İnsan fantaziyası güclü bir təkan alaraq zəncir kimi saysız-hesabsız,qeyri-adi,əcaib obrazlar doğurmağa başladı.Miflər bu obrazları simvolik dilə çevirdi və bu dil təbii dillə yanaşı,insanın elmi,incəsənəti və s. oldu. Elə o vaxtlardan miflərin insan idrakının və insan fəaliyyətinin olduğu hər yerdə daima mövcud olması və gələcəkdədə mövcud olacağı dərk edildi.H.Q.Qadamer deyir:”Miflər insanlığın ilkin fikirləridir.Biz onları dərk etməyə,onların əzəli mənasını və dərin anlamını tutmağa,öz cəhdlərimizdə onları başa düşməyə nə qədər çalışsaqda,yenədə miflərin bilinməz gerçəkliyindən və onların cəzb edici sirrindən agah ola bilmirik”.H.Q.Qadamerin dediyi kimi,biz uçaq keçmişə,insanın Allahlar haqqında ilkin təsəvvürlərinin yenicə yarandığı ibtidai dövrə qayıtmalıyıq ki,mifin əzəli mənasını başa düşək.
Mifologiya məzmun və formaca müxtəlif olduğuna görə müxtəlif məqsədlərə xidmət etmişdir.Onun köməyi ilə insan kosmosu,ətraf ailəmi,bəşərləşdirməklə heyrət və həyəcanı dəf edir,özünə təskinlik verir,pis-yaxşını ayırd edə bilir.Mifologiyada keçmiş,gələcək və indiki zaman uzlaşdırılır.Mifologiya real,həyatı əsaslara malik anlayışdır.O,gerçək dünyanın hadisələrini,faktlarını sadəlövhcəsinə təcəssüm etdirən,avamcasına şərh edən insan əqlinin erkən mərhələsində əmək təcrübəsi prosesində,müəyyən sosial-iqtisadi şəraitdə meydana gələn yaradıcılıqdır.İnsanların əmək və həyat təcrübəsi genişləndikcə mifoloji fantastikanında dairəsi genişlənir.Mifologiya elminin insan həyatında keçmiş dövürlərdən əhəmiyyətli faktların bizə çatdırdığı üçün dərindən araşdırılmalıdır. Mifin mənası əfsanə,rəvayətlə bağlı olub,əcdad mədəniyyətinin daha əski qatlarında yaranmış bədii dəyərləri ifadə edir.Mif hərfi mənada (yunanca mifos sözündəndir) dünyanın və insanın yaranması barədə əfsanələr erkən etnosların tanıdığı dünyanını idarə edən Allahlar,tanrılar haqqında hekayətlər,dünyanın bugünü və sabahı,dağılıb yenidən yaranması barədəki ilkin bədii yaradıcılığıdır.Mif erkən etnosun dünya,insan və insanın dünya hadisələri barədəki bədii düşüncəsidir.Bu düşüncənin zaman hüdudu qeyri-müəyyəndir. Mif dünyanın işarələrlə,sakral obrazlarla dərkidir.Miflər arxetipik,universal,fövqəl təbii obrazlar silsiləsidir və qədim xalqlardan biri kimi Azərbaycan türklərinin ilkin dünya görüşünün məhsuludur.Bəzən konkret obraz, xüsusi ad şəklində yaddaşlarda yaşasada hər biri müəyyən varlığın yaranması,fəaliyyəti və məhlində bəhs açan primitiv əhvalatın daşıyıcısıdır.Daha çox əski çağlara aid yazılı abidələrdən,nağıl,epos və şifahi epik ənənənin başqa formalarında,inam və etiqadlarda mifik düşüncənin qalıqlarına rast gəlirik. Azərbaycan mifologiyası ümumi türk mifologiyasının tərkib hissəsidir.Qədim türk mifologiyası qaynaqlarından bəhrələnən mifologiyamız əski türk mifoloji modelini qoruyub saxlamaqla onun yeni miflər,inanclar,kultlar,adət-ənənə və mərasimlərlə zənginləşdirən yaradıcılıq sahəsidir.Azərbaycan türkərinin mənəvi simasının formalaşmasında ən mühim vəzifə mifoloji düşüncənin kortəbii şəkildə yaranan məhsullarının üzərinə düşmüşdür.Mədəniyyətin ən arxaik əlamətlərinin və elementlərinin kompleks şəkildə əksinədə mifologiyanın daşıyıcılarında rastlaşırıq. Mövzunun aktuallığı ondan ibarətdir ki,mifoloji elementlərdən bədii ədəbiyyatın bütün inkişafı boyunca istifadə olunmuşdur.Mahiyyət etibarı ilə mifoloji ədəbiyyat antik dövür ədəbiyyatında başlayaraq müasir dövrə qədər öz aktuallığını itirməyib.Bədii ədəbiyyatda mifoloji elementlərdən geniş istifadə olunmuşdur və olunur.Ona görə ki,mif simvolikası insan şüurunun ən dərin qatlarına nüfuz etmişdir.Bədii mətində mif özünü müxtəlif formada göstərir.Başqa sözlə desək,biz müasir mədəniyyətdə remifologizasiya prosesini müşahidə edirik,yəni müasir ədəbiyyatda təhkiyyənin tərkibində mifin yeni bir formada işlənməsini.Bu,bədii mətndə mifin bilavasitə açıq şəkildə
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1122 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan (məsələn,Con Apdaykın”Kentavr” romanında və Çingiz Aytmatovun “Gün var əsrə bərabər” əsərində və s.) və yaxud mətnaltı məzmunda (Kamal Abdullanın əsərləri,Elçin Hüseynbəylinin”Metro vadisi” əsərində və s.) özünü göstərməsidir. Mifin yaranma tarixi və onun bədii mətn kontekstində yeri,onun bədii mətnin obrazlar və ideyalar sistemində psixoloji dərki ədəbiyyatşünasların və mədəniyyət nəzəriyyəçilərinin tədqiqat predmentinəçevrilmişdir(A.N.Veselovski,V.Y.Prop,O.M.Freydenberq,A.F.Losev,D.Frezer,K.Levi- Stros,K.Yunq,Y.M.Meletinski,M.Eliade,V.Qolosovker,İ.M.Dyakanov,A.M.Rutkeviç və s.). Yeni dövr ədəbiyyatında yazıçıların əksəriyyəti öz əsərlərini poetikasında şüurlu surətdə mifdən istifadə edirlər,buda problemin öyrənilməsində xüsusi aktuallıq əldə edir.İkinci bir tərəfdən,miflərə qayıdışın səbəbi ondan ibarətdir ki, yazıçıların təsviri realizimdən uzaqlaşaraq,ifadəli realizmə üstünlük verirlər.Ona görə ki,bədii mətndə miflər,mif elementləri və onların simvolikası yazıçıya mətnaltı məzmunun və təhkiyyənin ikinci planını açıqlamağa imkan verir. Azərbaycan ədəbiyyatında 70-ci
illərdən başlayaraq mifə qayıdış
müşahidə olunur.Məsələn,M.Süleymanlının əsərləri,Anarın “Ağ qoç,qara qoç” utopik romanı,Elçinin “Ağ dəvə”,”Mahmud və Məryəm”,Y.Səmədoğlunun “Qətil günü” əsərləri bunun bariz nümunəsidir. Bundan başqa aşağıda qeyd olunan əsərlər –“Yarımçıq əlyazma”,”Sehrbazlar dərəsi”, hekayələr (K.Abdulla,)”Günah duası”,”Erməni adındakı hərflər”,(M.Süleymanlı,)”Ölümlə zarafat” hekayələr kitabı (Əjdər Ol) bizə 20-21-ci əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatında mifoloji obrazların işlənməsini və mahiyyətini araşdırılması üçün istiqamət verir.Maraqlısı ondadır ki,bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatında nəinki Türk mifologiyasından,eyni zamanda, Avropa (yunan və s.) və Misir mifologiyasından da istifadə olunur.
XIX ƏSRİN II YARISI VƏ XX YÜZİLLIYIN ƏVVƏLƏRİNDƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATINA ÜMUMI BAXIŞ
ADPU
AZƏRBAYCAN
Azərbaycan ədəbi tənqidində uşaq ədəbiyyatına konkret münasibət və elmi-nəzəri baxışın, analizin tarixi bu bədii xəzinənin özü kimi başlanğıcını XIX yüzilliyin ikinci rübündən götürür. Əsrin son rübündə ədəbi və pedaqoji prosesin, məktəb və maarif hərəkatının canlanması ilə həmin münasibət və baxışın tezliyi, intensivliyi də artır. Ədəbiyyatşünaslığımızda uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı ədəbi tənqidin formalaşma mərhələsi olan XIX əsrin II yarısı və XX yüzilliyin əvvələrində uşaq ədəbiyyatına ümumi baxışla yanaşı bəzən konkret əsərlərin qismən təfərrüatlı təhlilini də görürük. Bu mənada M.Ə.Rəsulzadənin 1906-cı ildə “İrşad” qəzetində nəşr olunan “Rüstəmin yuxusu” sərlovhəli tənqidi məqaləsi xüsusi maraq doğurur. Həmin məqalə müəllim Abdulla bəy Əfəndiyevin eyni adlı kitabı ilə əlaqəli rəydir. A.Əfəndiyev bir az əvvəl balacalar üçün “Rüstəmin yuxusu” adlı bir poema və iki hekayə yazaraq kitabça şəklində nəşr etdirmişdi. M.Ə.Rəsulzadə adı çəkilən resenziyasında həmin əsərləri yığcam şəkildə təhlil edir. O, əvvəlcə A.Əfəndiyevin “Dəbistan” jurnalındakı fəaliyyətini, burada millət balalarının qiraəti üçün faydalı əsərlər yazıb çap etdirməsini alqışlayır. Sonra “Rüstəmin yuxusu” kitabçasındakı əsərlərin məziyyətlərindən söhbət açır. Əsasən, əsərlərin ideya-məzmun tərəflərinə toxunur. “Rüstəmin yuxusu”nda o zamankı müsəlman mühitində milli ictimai gercəklikdə son dərəcə qorxulu və mənfi tendensiya olan dəstəbazlıq, qoçubazlıq və bunun necə faciəli nəticələrə gətirib çıxardığı sadə, real təsir bağışlayan bir əhvalatın fonunda oxuculara çatdırılırdı. Kiçik yaşlı oxucular sadə və aydın süjetə malik həyat hadisəsinin fonunda dəstəbazlıq və qoçubazlıq kimi nalayiq əməllərin cəmiyyətə, insanlara necə zərər vurduğunu anlaya bilirdilər. Burada süjet anlaşıqlı, hadisə təsirli idi. Elə buna görə də M.Ə.Rəsulzadə kimi fəal bir cəmiyyətşünas əsəri təqdir etmiş və ona ədəbi-nəzəri mövqedən münasibət bildirmişdi. Tənqidçi Abdulla bəyin kitabda yer alan iki hekayəsinin |