Conference committees conference chairs c

 

 

 

KAMAL ABDULLANIN “SEHRBAZLAR DƏRƏSI” 

ROMANININPOETİKASI 

 

Günay BUTAYEVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

 

Müasir  Azərbaycan  ədəbiyyatını  tariximizin  ağuşundan  alıb  götürən,  ədəbiyyatımızda  fəlsəfi 

və  mifik  köklərə  dayanan,  sistemli  mətnlərin  yaradıcısı,əsərləri  bir-çox  dillərə  tərcümə  olunmuş, 

yaradıcılığıözünəməxsusluğu  ilə  seçilən  Azərbaycan  yazıçılarından  biri  də  Kamal  Abdulladır.  O,  öz 

yaradıcılığındabütün  janrlara  üz  tutmuş,  əsərlərinin  çoxmənalı  və  mürəkkəb  poetikasıilə 

ədəbiyyatımıza  xüsusi  gözəllikvə  zənginlik  gətirmişdir.Kamal  Abdullanın  əsərləri  bu  mənada  böyük 

maraq doğurur.Onun ən maraqlı roetik quruluşa malik əsərlərindən biri də "Sehrbazlar dərəsi" (2006) 

romanıdır. 

Kamal  Abdulla  bu  romanı  təkcənəlik  vaxtına  vardığı  məqamlarda  yazıb.Romanda  "təkcənəlik 

vaxtı" yalnız Sehrbazlar dərəsinin sakinlərinə məxsusdur. “Sehrbazlar deresi”ndə dünya ədəbiyyatının 

ən  qədim  düşüncə  nümunələrinin  izi  görünməkdədir.  Burada  dünya  xalqlarının  mifik  aləminə  bağlı 

ədəbiyyat ideyası,buddizm, Zenn fəlsəfəsi,sufizm səsləşmələri əhəmiyyətli yer tutur, müxtəlif ideya ve 

təriqətlərin  izi  aydın  görünür.Min  illərdir  ki,  özümüzə  doğru  yol  gedirik,  görünməyən  tərəflərimizin 

həqiqətlərini görmək üçün. 

Bu  fikir Kamal  Abdullanın  "Sehrbazlar  Dərəsi"  romanını  oxuyandan 

sonra bizi daha çox düşündürməyə başlayır.  

Artıq neçə illərdir ki, K.Abdulla Azərbaycan öz imzası, adı və şəxsiyyəti ilə orijinal imic sahibi 

kimi  tanınır.  Əvvəla  ona  görə  ki,  ənənəvi  roman  təfəkküründən  də  imtina  edir,  yəni  zamanın  yeni 

romanını  ortaya  qoymaqla  bizi,görünməyən  tərəflərinhəqiqətlərin  istiqamətləndirir.Məlum  olur  ki, 

insanın  aysberq  kimi  görünməyən  tərəfi  var  və  o  görünənlərdən  daha  əhatəli,  zəngin,  rəngarəngdir. 

Romandakı insanların taleyinə bağlı təsvir olunan hadisələr həmin fikri təsdiqləməkdədir. "Sehrbazlar 

dərəsi" çoxzamanlı ve çoxməkanlı romandır. Nəsillərin taleyini izlədiyinəgörə (Qediequlu-onun oğlu 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1128

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Məmmədqulu-onun  oğlu  Allahverdi)əsərdə  irs-varislik  əlaqələrini  bütün  parlaqlığı  ile  üzə 

çıxır,tomanın  baş  probleminə  çevrilir.  Çoxmənalılıq  daha  doğrusu  dünəni,  bugünü  ve  sabahı 

birləşdirən  bütöv  zaman  harmoniyası  elə  burdan  doğur.  Əsərdəki  Görükməz  təpə,Sehrbazlar  dərəsi 

kimi  təsvir  olunan  real  ve  irteal  məkanların  gerçək  ve  xəyal  mənzərəsi  romanın  çoxqatlı  fikir 

təqdiminə  imkan  yaradır.Yazıçı  mifopoetik  elementlərdən,arxaik  yaddaş  faktlarından,  qədim  Şərq 

nağıllarının  və  dastanlarının  təhkiyə  tərzində  xüsusilə  sufi-təsəvvüf  fəlsəfəsindən  istifadə  edir,  bir 

qədər tarixi gəncləşdirir. 

"Sehrbazlar  dərəsi"nin  polifonizmi  də  elə  onun  yüksək  bedii  sənət  prinsipləri ilə  bağlıdır.Yazıçı 

əsərdə  insana  bağlı  gerçək  duyğuları,  psixoloji  yaşantıların  rəngarəngliyini  təsir  etməyi  məqsəd 

bildiyindən  onu  müxtəlif  vəziyyətlərdən  keçirir,  obrazın  gerçək  əməli  ilə  düşüncələrini,  arzu  ve 

istəklərini  qarşılaşdırır.  Yazıçı  insanın  özündən  kənardakı  məninə  onun  yuxu,  xəyal,  fantaziya 

aləmindəki yaşantılarına gerçəklik həqiqətləri kimi baxır ve roman bizim eramızdan əvvəl ve sonrakı 

həyatda  kim  olduğumuzu  öyrənməyə  kömək  edir.  Bu  mənada  "Sehrbazlar  Dərəsi"  həm  də  insanı 

özünə tanıdan,özünüdərkə vasitə olan əsərdir. 

Roman  klassik  ənənələrə  dayanıqlı,  ortaq  türklük  düşüncəsinə  bağlı  bir  əsərdir.  Azərbaycan 

türkcəsinin  tarixi  potensialını  ve  təfəkkürünün  qaynaqlarının  açıq-aydın  nişan  verən  "Sehrbazlar 

dərəsi"həm də övham ve mövhümatdan kənar dünyəvilik, islami əxlaq təqdim edir. Bu əsərdə sadəcə 

sufilərin həyatını deyil, məhz təsəvvüf qavramını ve dünya modelini eks etdiren əsərdir. Əsərdə təsvir 

edilən  hadisələr  iki  müstəvidə  cərəyan  edir:  real  dünyada  və  ruh  aləmində.Birinci  dünyada  baş 

verənlər realist planda, ikincidünyada isə mifoloji planda təsvir edilir. Reallıqla mif üzləşir və əsərin 

sonunda sanki birləşir. 

Əsərin finalında maraqlı faktlar özünü göstərir. Belə ki,Allahın yaratdığı dünyanın sonu çatandan 

sonra  həyat  dəvam  edirsə,deməli  bu,artıq  insanın  yaratdığı  ve  yaşadığı  dünyadır.  Allahın  yaratdığı 

Görükmez  təpə  ve  onun  ətrafındakı  məmləkət  yox  olur,insanların  yaratdığı  Sehrbazlar  dərəsindəki 

həyat isə dəvam edir. Belə çıxır ki,Allah insanı ona görə yaratmış ve ona ilahi mahiyyətsən ona görə 

pay vermişdir ki,o,Allahın işini davam etdirsin. 

Sehrbazlar  dərəsindəki  dünya  insanların  mənəvi-ruhi  saflıq  zirvəsində  yaratdıqları  dünyadır.  Bu 

son  möcüzədir.  Bu,dünyanın  və  insanların  fəlakəti  deyil.Bunu  Seyid  Sarı  belə  başq  düşür.  Bu 

insanların ən böyük səadətidir. Bunu Ağ dərviş belə başa düşür. Ağ dərviş başda olmaqla sehrbazlar 

dərəsinin əhli yer üzündə cənnət yaratmaq istəyən ve buna heç zaman nail ola bilməyən ateistlərdən 

ferqli  olaraq  Allaha  olan  etiqadlarını  heç  vaxt  itirməmiş,  əksinə,Allaha  daha  çox  yaxınlaşmış 

insanlardır. 

Seyid Sarı son sözün vaxtını uzatmaq istəyir. Ağ dərvişi hər dəfə öldürməklə o,möhnet qazanmaq 

istəyir.  Son  söz  nədir,  əbədi  ölüm,yoxsa  ki,  birdəfəlik  ölüm?  Əsərdə  bu  sual  açıqlanmır,lakin  buna 

dolayısı  ilə  işare  edilir.  Səyyah  sehrbaz  Ağ  dərvişi  öldürmədi.  Deməli,yeni  dövr  başlandı.Yol 

ayrıcında  olan  dünya  hansı  yolla  gedəcək:Seyid  Sarının,  yoxsa  Ağ  dərvişin  yolu  ilə.  Bu  fikir  açıq 

söylənməsə  də  xilas  edilmiş  uşaq  Ağ  dərvişə  təhvil  verilir.  Bu  Sehrbazlar  dərəsindəki  ilk  ve  yeganə 

uşaqdır-yeni  gələcəkdir,  Görükməz  təpənin  yoxluğundan  sonra  davam  edəcək  gələcəkdir.  Burada 

cəllad  Məmmədqulunun  ve  Karvanbaşının  dünyası  sona  yetir,  Ağ  dərvişin  və  Səyyah  sehrbazın 

dünyası başlanır. 

Burada reallıqla arzu,tarixlemif, vücudla ruhbirləşərək bir vəhdət yaradır. Məkan qurtarır,zaman 

dayanır bu "dolğun an"ın içində.Roman özündə çox böyük hikmətlər ve mənalar ehtiva edir ve onların 

heç biri müəllifin irad istəkləri çərçivəsinə sığmır.Odur ki, əsərin müəllifi heç nə demək istəmir, lakin 

əsərin  özü,  onun  zəngin,  hələ  bundan  sonra  dərindən  öyrənilməsinə  ehtiyac  duyulan  poetıkası 

oxuculara çox şeyi deyir. 

 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1129

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

QARABAĞDA ƏDƏBİ MƏCLİSLƏRİN YARANMA ZƏRURƏTİ 

 

Töhfə ƏMRAHLI 

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XIX  əsr  Qarabağda  öz  poetik  istiqaməti  ilə  seçilən  yaradıcı  bir  ədəbi  mühit  mövcud  idi.  Bu 

dövrdə xalq şeiri tərzində yazmaq bir növ ənənə halını almışdı.Vaqif ədəbi məktəbinin təsirilə yazılan 

şeirlərlə yanaşı klassik üslubda yaranan nümunələr mühitin yaradıcılıq imkanlarını aşkarlayırdı.  

Bu dövr ədəbi yaradıcılığında nəzərə çarpan cəhətlərdən biri məktublaşma və deyişmə ənənəsinin 

yaranmasıdır.  Lakin  XIX  əsrdə,  xüsusilə  Qarabağ  ədəbi  mühitində  bu  ənənə  bir  qədər  də  geniş 

məzmun  kəsb  edir,  o  dövrün  ictimai-siyasi  vəziyyətini  səciyyələndirirdi.  Şairlərin  xalqın  taleyi  ilə 

bağlı əsas məşvərət və məsləhət yeri ədəbi məclislər idi. Ölkənin müxtəlif yerlərində – Lənkəranda, 

Şamaxıda,  Naxçıvanda  belə  məclislər  fəaliyyət  göstərirdi.  Bunlardan  ikisi  Qarabağda  təşkil 

olunmuşdu.  Qarabağın  bir çox  kəndlərində  istedadlı  şairlər  yazıb-yaradırdılar.  Onlar  tez-tez  bir  yerə 

toplaşır,  öz  əsərlərini  oxuyur,  şeirləri  müzakirə  edir,  müxtəlif  fikirlər  söyləyirdilər.  Məhz  şairlərin 

poeziyaya,  şeir  sənətinə  olan  sevgisi  və  marağı  son  nəticədə  şeir  məclislərinin  yaranmasına  gətirib 

çıxardı.  

İlk dəfə belə bir məclis 1864-cü ildə Mirzə Rəhim Fənanın təşəbbüsü ilə Hacı Abbas Agahın öz 

istəyi ilə onun evində toplanmışdı. Sonralar Mirzə Fəna Natəvanın razılığı ilə məclisin onun sarayında 

keçirilməsinə  nail  oldu.  Bu  səbəbdən  də  1872-ci  ildən  məclis  Natəvanın  sarayında  fəaliyyət 

göstərməyə  başladı.  Məclisin  fəal  üzvlərindən  Xurşidbanu  Natəvan,  Mirzə  Ələsgər  Növrəs,  Mirzə 

Həsən  Yüzbaşov,  Memo  bəy  Məmai,  Hacı  Abbas  Agah,  Məhəmmədəli  bəy  Məxfı,  İsmayıl  bəy 

Daruğə,  Məşədi  Nəsir  Lövhi,  Mİrzə  Sadıq  Piran,  İmamxan  oğlu,  Hüseyn  ağa  Cavanşir,  Bəhram  bəy 

Fədai,  Mirzə  Haqverdi  Səfa,  Məhəmməd  ağa  Müştəri,  Mahmud  bəy  Mahmud,  Mirzə  Cəfər,  Səməd 

bəy  Səməd,  İsgəndər  bəy  Rüstəmbəyov  və  b.  göstərmək  olar.  Aralarında  olan  səmimi  dostluq 

münasibətlərinə  uyğun  olaraq  ona  “Məclisi-üns”  və  ya  “Məhfili-üns”  (ünsiyyət,  dostluq  məclisi)  adı 

verildi.  Məclisin  idarə  olunması  və  təşkilati  işləri  Natəvanın  ixtiyarına  keçdikdən  sonra  onun 

iştirakçılarının  sayı  artmağa  başladı.  “Müşavirələrdə  şairlərlə  yanaşı  Şuşa  xanəndələri  də  iştirak 

edirdilər. Hacı Hüsü, Məşədi kişi, Kaştazlı Haşım və başqa xanəndələr “Məclisi-fəramuşan”la yanaşı 

onun da yığıncaqlarında iştirak etmişlər”. 

Natəvan Bakı və Şamaxı məclisləri ilə də mütəmadi surətdə əlaqə saxlayır, “Məclisi-fəramuşan” 

ilə məktublaşmalarda fəal iştirak edirdi. 

Əya, Nəvvab, vəlayi-süxəndan, 

Yetişdi naməniz, dilşad oldum. 

Qəmü ənduhim fıravan idi, amma 

Behəmdüllah kenun azad oldum. 

Bəzən  xəstəliyi  ilə  əlaqədar  olaraq  Natəvan  tez-tez  Bakıya  və  ya  Tiflisə  müalicəyə  getməli 

olurdu. Belə vaxtlarda məclis üzvləri öz yığıncaqlarını davam etdirir, bu münasibətlə ona şeirlər həsr 

edir, dəstək olurdular. 

“Məclisi-üns”ün şairlərinin əsərlərindən belə qənaətə gəlmək olur ki, onlar Natəvanın rəsmlərinə 

şeirlər  yazdıqları  kimi,  aşiqanə  qəzəllərinin  bir  hissəsini  üstüörtülü  olsa  da  bu  gözəl  qadına  həsr 

etmişlər. Natəvan müasiri olduğu Şuşa şairləri üçün bir ilham mənbəyi idi”. 

Məclis 1897-ci ilədək fəaliyyət göstərmişdir. 

Əsrin ikinci yarısında  – 1872-ci ildə Qarabağda təşkil olunmuş “Məclisi- fəramuşan” məclisinə 

Mir  Möhsün  Nəvvab  başçılıq  edirdi.  Bu  məclisdə  “Məclisi-  üns”dən  kənarda  qalmış  şairlər  iştirak 

etdikləri üçün məclisin adı “Məclisi- fəramuşan” (“Unudulmuşlar məclisi”) adlanmışdı. Məclisin fəal 

üzvlərindən  Mir  Möhsün  Nəvvab,  Abdulla  bəy  Asi,  Həsənəli  xan  Qaradaği,  Mirzə  Əbdül  Şahin, 

Məşədi  bəy  Baki,  Fatma  xanım  Kəminə,  Abdulla  bəy  Abuş,  Baxış  bəy  Səbur,  Bəhram  bəy  Fədai, 

Mirzə  Muxtar,  Məşədi  Məhəmməd  Bülbül,  Molla  Xəlil  Saki,  Mirzə  Məhəmməd  Katib,  Həsən  Qara 

Hadi,  Xarrat  Qulu  Yusifı,  Mirzə  Hüseyn  Salar,  Mirzə  İsmayıl  Məhzun  Nazim,  Mirzə  Əli  Aşiq, 

Müznib,  Sabit,  İbrahim  bəy  Azər  və  b.  öz  bədii  parçalarını  burada  oxuyur  və  bir-birinə  dəyərli 

məsləhətlər verirdilər. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1130

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

“Məclisi-üns”  və  “Məclisi-fəramuşan”  arasında  əvvəllər  soyuq  münasibət  olsa  da,  sonralar 

onların arasında yaxın ünsiyyət yaranmışdı. “Onlar Nəvvaba göndərilən mənzum məktubların çoxunda 

eşq, sədaqət, dostluq, riya, yalan, habelə fəlsəfə, hikmət, musiqivə sairədən bəhs açırdılar ki, bunlarda 

dövrün ictimai məsələlərini öyrənmək üçün müəyyən əhəmiyyətə malikdir”. 

“Məclisi-fəramuşan”  üzvləri  öz  yaradıcılıqlarında  həm  Füzuli,  həmdə  Vaqif  ənənələrini  davam 

etdirmişlər. Bəziləri klassik şairlərə nəzirə yazmış, bəziləri ilahi eşqi tərənnüm etmiş, digər qismi isə 

həyati sevgini, insani kədəri tərənnüm etmişlər. Xüsusilə Hafız, Füzuli, Sədi kimi söz ustalarına xüsusi 

rəğbət bəsləyərək onların şeirlərinə nəzirə və təxmis yazmışlar. 

Məclis  üzvləri  bölgədə,  eləcə  də  ölkədə  olan  sosial  ədalətsizlik  və  cəhaləti  müşavirələrdə 

müzakirə edir, baş verən olaylara münasibət bildirirdilər. 

Nəvvab dünyada baş verən prosesləri daha yaxından izləmək üçün “Ziya”, “Ziyayi-Qafqaziyyə”, 

“Kəşkül”  Hindistanda  çap  olunan  “Bəhlüli-mətin”  qəzetlərini  izləyir  və  məclis  üzvlərini  də 

məlumatlandırırdı. 

“Məclisi-fəramuşan”ın əsas mövzusu ədəbiyyat, şeir və musiqi idi. 

“Məclisi-fəramuşan”ın  nəzdində  Nəvvab  və  Hacə  Hüsnünün  rəhbərliyi  altında  “Xanəndələr 

məclisi” adlı bir musiqi məclisidə fəaliyyət göstərirdi. Məşədi İsi, Kaştazlı  Haşım, Hacı Hüsü, İslam 

Abdullayev,  Mirzə  Muxtar,  Malıbəyli  Həmid  və  qeyri  xanəndələr  həmin  məclisin  üzvü  olmuşlar. 

F.Şuşinski yazır: “O zaman Şuşada fitri istedada, gözəl səsə malik gənclər məşhur musiqişünas, şair 

Mir  Möhsün  Nəvvabın  və  görkəmli  xanəndə  Hacı  Hüsünün  xanəndələr  məclisində  muğamları, 

təsnifləri  öyrənir,  öz  musiqi  qabiliyyətlərini  təkmilləşdirirdilər.  Gənc  İslam  da  ilk  musiqi  təhsilini 

Nəvvabdan almışdı”. 

Nəvvab  ensiklopedik  biliyə  malik  olmuş,  ədəbiyyatşünaslıq,  musiqi,  pedaqogika,  əxlaq, 

astronomiya, kimyavə lüğətçilik sahəsinə aid iyirmidən artıq kitab yazmışdır. Eyni zamanda naşir və 

rəssam kimi də tanınmışdır. 

1892-ci ildə “Təzkireyi-Nəvvab” əsərini yazmışdır ki, burada XIX əsrdə yazıb- yaratmış şairlərin 

həyat və yaradıcdığını öyrənmək üçün dəyərli vasitədir. 

Qarabağda  mədəni  həyatın  canlanmasında  və  görkəmli  sənətkarların  meydana  gəlməsində  bu 

məclislərin böyük təsiri olmuşdur. 

 

 

QORİ MÜƏLLİMLƏR SEMİNARİYASININ ŞƏKİLİ MƏZUNLARI 

 

Mətanət MUSTAFAYEVA 

ADPU-nun Şəki filialı 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan  təhsil,  mədəniyyət,  hətta  siyasi  tarixində  mühüm  rol  oynamış  Qori  Müəllimlər 

seminariyasında Azərbaycan şöbəsi 1 sentyabr 1879-cu ildə açılmışdır. 13 may 1880-ci ildə şöbənin 

açılışı  rəsmən  təsdiq  olunmuş  və  qanuniləşdirilmişdir.  Seminariyada  Şəkidən  də  tələbələr  təhsil 

almışlar.  

Rəşid  bəy  İsmayıl  oğlu  Əfəndiyev  (1863-1942)  1863-cü  ildə  Nuxa  (Şəki)  şəhərində  ruhani 

ailəsində doğulmuşdur. Atası onu 7 yaşında olarkən mollaxanaya oxumağa qoymuşdur. Atası özü həm 

də  əlifba,  lüğət,  ərəb  sərfi-nəhvi,  məntiqdən,  Hafizdən,  Sədinin  “Gülüstan”,  “Büstan”,  Füzulinin 

“Leyli  və  Məcnun”undan  dərs  verərmiş.  İsmayıl  Əfəndi  1876-cı  ildə  Rəşid  bəyi  Şəki  şəhər  rus 

məktəbinə qoyur. Rəşid bəy bundan sonra təhsilini davam etdirmək istəyir . O, xatirələrində yazır ki, 

onun  Qori  seminariyasına  daxil  olmasının  iki  əsas  səbəbi  vardı.  Birincisi,  1878-ci  ildə  Rəşid  bəyin 

Tiflisdəki həmyerlisi olan M.F.Axundovla görüşməsi və onun məsləhəti, ikincisi, seminariyaya yenicə 

təyin olunan A.O.Çernyayevskinin 1879-ci ildə Nuxaya gəlməsi, Rəşid bəylə görüşməsi.  

Çernyayevski  Rəşid  bəylə  birgə  altı  nəfər  şagird  seçib  Qoriyə  göndərmişdir.  R.Əfəndiyev 

Zaqafqaziya  Müəllimlər  seminariyasının  birinci  əsas  kursuna  (dövlət  hesabına)  daxil  olur.  Oxuduğu 

müddətdə  o  özünü  çox  fəal  tələbə  kimi  göstərir.  Əfəndiyev  seminariyanın  Azərbaycan  şöbəsi 

tələbələrindən  dram  dərnəyi  təşkil  edərək  M.F.Axundovun  komediyalarını  seminariya  səhnəsində 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1131

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

tamaşaya  qoyur,  tamaşalara  digər  şöbələrdən  müəllim  və  tələbələri  dəvət  edirdi.  1882-ci  ildə 

seminariyanı  bitirən  Əfəndiyev  Qutqaşen  ibtidai  xalq  məktəbinə  müdir  göndərilir.  1890-1892-ci 

illərdə  Nuxanın  Xaçmaz  kəndində  yeni  açdığı  məktəbdə  işlədikdən  sonra,  Tiflisdə  Aleksandrovski 

müəllimlər  instituttunun  IV  sinfinə  qəbul  olunur.  1900-cü  ildən  Qori  müəllimlər  seminariyasının 

şəriət,  Azərbaycan  dili  müəllimi  vəzifəsində  çalışır.1917-ci  ildə  o,  Tiflisdən  aldığı  əmrə  əsasən 

Naxçıvana  gedir,  üçaylıq  müəllimlər  kursu  yaradır.  1918-ci  ildən  Bakıda  iki  əsas,  iki  hazırlıq 

siniflərindən  ibarət  müəllimlər  seminariyası  təşkil  etmiş,  özü  də  müdir  olmuşdur.  Bundan  sonra 

Nuxada üç aylıq müəllimlər kursu açmaq üçün göndərilir, qadın və kişilər üçün iki seminariya açır. 

1926-cı  ildə  seminariyaları  birləşdirərək  Nuxa  pedaqoji  texnimunu  yaradır.  Hazırda  Şəkidə 

R.Əfəndiyev adına küçə vardır. Haqqında filologiya elmləri namizədi Ə.Abdullayev, professorlardan 

A.Abdullayev, A.Zamanov, Ə. Qarabağlı, özbək alimi H. Baişova maraqlı əsərlər yazmışlar.  

Rəcəb  bəy  Əfəndiyev  də  (1893-1956)  Nuxada  xırda  tacir  ailəsində  doğulmuşdur.  Dövrünün 

təhsilli  adamlarından  olan  Həbibulla  oğulluğa  götürdüyü  qardaşı  oğlu  R.Əfəndiyevin  oxumasına 

çalışmışdır. Əvvəlcə onu molla yanında, sonra Şəki şəhər məktəbində təhsil almağa göndərir. 1910-cu 

ildə  Rəşid  bəy  Əfəndiyevin  məsləhəti  ilə  Qori  müəllimlər  seminariyasına  gedir,  dövlət  hesabına 

seminariyanın  aşağı  hazırlıq  sinfinə  qəbul  olunur.  1914-cü  ildə  buranı  bitirir,  təyinatını  Göyçay 

qəzasına alır. 1915-ci ildə R.Əfəndiyev yüksək ixtisaslı kadr kimi Şəkidə ilk gimnaziyanın direktoru 

təyin olunur. Sonradan buranı pedaqoji texnikuma çevirir, 1927-ci ilədək burada director vəzifəsində 

çalışır.1929-cu ildə Tiflisə köçür və Tiflis pedaqoji texnikumunun direktoru olur. 1930-cu ildə Bakıda 

Maarif Komissarlığında məsul vəzifə tutur. 1930-cu ildə ADU-ya daxil olur, 1933-cü ildə dosent adı 

alır. 1931-ci ildən ömrünün sonunadək müəllimlər institutunda, ali pedaqoji institutda kafedra müdiri, 

institute  direktorunun  müavini  kimi  çalışır.  “İrşad”  qəzetində,  “Məktəb”,  “Diriliş”  jurnallarında  çap 

etdirdiyi  “Gimnazist”,  “Vahid”,  “Kimdir  o”,  “Bədbəxt  Ədhəm”,  “Yaşamaq  istəyirəm”,  “İlin  axır 

çərşənbəsi”,  “Namus”  və  s.  hekayə,  novella,  pyeslərini,  “Türk  çələngi”,  “Müəllimlərin  ixtisasının 

artırmaq işinin təşkili”, “Müəllimlərin üzərinə düşən vəzifələr”, “Uşaqlarda səhiyyə işlərinin tərbiyəsi” 

və s. əsərlərini yazmışdır.  

Abdulla bəy Əfəndizadə böyük qardaşı, görkəmli pedaqoq Rəşid bəy Əfəndiyev kimi, Şəki realnı 

məktəbini,  Qori  seminariyasını,  sonralar  Tbilisi  Aleksandrovski  Müəllimlər  İnstitutunu  bitirmiş, 

müəllimliklə məşğul olmuşdur. 1906-cı ildə Abdulla bəyin “Rüstəmin yuxusu, yaxud röyası” adlı ilk 

əsəri  çapdan  çıxmışdır.  1919-cu  ildə  onun  ikinci  kitabı  “Son  türk  əlifbası”  adlı  əsəri  nəşr  olunur. 

Müəllif  bu  əsərində  Azərbaycan  xalqının  savadlanması  üçün  çətinlik  törədən  ərəb  əlifbasının  latın 

əlifbası  ilə  əvəz  edilməsini  zəruri  məsələ  kimi  qaldırır.  A.Əfəndizadə  Azərbaycan  Dövlət  Pedaqoji 

İnstitutunda  da  dərs  deyibdir.  Bu  illərdə  o,  üçüncü  kitabını  da  yazmış,  onu  “Fənni-tərbiyə” 

adlandırmışdı. 

A.Əfəndizadə  (Azaqbəyli)  1928-ci  ildə  Bakıda  vəfat  etmişdir.Pedaqoji  fəaliyyətlə  yanaşı  şeir  də 

yazdığı məlumdur.  

Görkəmli  Azərbaycan  şairi  Hikmət  Ziyanın  atası  Ziya  Əfəndizadə  dövrünün  təsilli  şəxslərindən 

biri olmuşdur. R.Əfəndiyevin qardaşı Abdulla bəy Əfəndiyevin oğludur. Atası və əmisi kimi o da Qori 

müəllimlər  seminariyasında  təhsil  almışdır.  Ziya  Əfəndizadə  təkcə  Şəkidə  yox,  Ağdaş,  Zaqatala, 

Ağdamda pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.  

Şəki  rayonunun  Göynük  kənd  sakini  Molla  Əbdürrəhim  Əfəndi  də  Qori  Seminariyasının 

məzunlarındandır. İ.V.Stalinlə birlikdə seminariyanın rus dili şöbəsini bitirmişdir. Kənddə dini elmləri 

tədris  etmiş,  kəndin  böyük  məscidində  fəaliyyət  göstərmişdir.  Məlumatları  aldığımız  kəndin  müdrik 

qocaman sakini İsaq kişi (hazırda vəfat etmişdir) dini təhsilini molla Əbdürrəhim Əfəndidən almışdır. 

Molla  Əbdürrəhim  Əfəndi  1928-ci  ildə  dünyasını  dəyişmişdir,  məzarı  kənddəki  qəbristanlıqların 

birindədir. Kəndin yaşlı sakinlərindən olan Adışirin kişidən aldığımız məlumata görə, Əfəndinin bəzi 

dini məsələlərə dair əlyazmaları vardır.  

Abdulməcid  müəllim  Şəki  rayonunun  Oxud  kənd  sakini  olmuşdur.  Qori  müəllimlər 

seminariyasının rus bölməsini bitirmişdir. Bir müddət Şəki uşaq evində, sonralar Şəki rayonu Aşağı 

Şabalıd, Baltalı kəndində rus dili müəllimi işləmişdir.  

 

Azərbaycan ədəbiyyatına, elminə, iqtisadiyyatına töhfələr vermiş Şəki ziyalılarının həyat yolu 

dərin araşdırma tələb edən mövzulardandır. 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1132

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

LİRİKADA MÜƏLLİF BAŞLANĞICI 

 

Fidan ABDURƏHMANOVA 

Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bütün  bədii  janrlar  kimi  lirik  növün  ən  zərif,  ən  füsunkar,  ən  yığcam  janrı  olan  lirika  da  hər 

şeydən öncə yazıçı müşahidəsindən doğulur. Şairin mənəvi aləmi, müəllif başlanğıcı lirik şeirin həm 

psixoloji  təməlini,  həm  də  bədii  formasını  müəyyən  edir.  60-cı  illər  lirikasından  bəhs  edərkən  qeyd 

etdik ki, həmin dövrdə hər şeydən öncə lirikada fərdi emosiyaların yeni qaydada təşəkkülü baş verir və 

bu  özünəməxsus  üslub  tələb  edirdi.  Çünki  lirikada  müəllif  başlanğıcı  ilk  növbədə  lirik  təhkiyə, 

müəllifin  emosional  mühakiməsinin  bədii  təzahürü  ilə  bağlıdır.  «Bədii  mətn  –  əsər  müəyyən  bir 

sistem, müxtəlif poetika kateqoriyalarının ierarxik əlaqəsindən ibarət bütöv bir strukturdur. Bu sistemi, 

strukturu  əhatə  edən  ən  mühüm  kateqoriyalardan  biri  isə  məhz  təhkiyədir.  Təhkiyə  kiminsə,  nə 

haqdasa danışması, söyləməsidir. Deməli, təhkiyədə – bədii əsərdə söyləyənin varlığı əsas məsələdir. 

Çünki  bunsuz  təhkiyəni  təsəvvürə  gətirmək  qeyri  mümkündür».  «Çexovun  poetikası»  (1971) 

monoqrafiyasında A.P.Çudakov belə qərara gəlir ki, «Mətnin təsvirçiyə» – təhkiyəçiyə və hekayəçiyə 

görə təsviri məhz təhkiyədir» . Burada məşhur nəzəriyyəçi B.M.Baxtinin «Nitq zonaları» konsepsiyası 

yada düşür. Məsələn, böyük türk yazıçısı Ç.Aytmatovun «Əlvida, Gülsarı» povestində üç nitq zonası 

var: müəllifin nitqi, Gülsarının – atın nitqi və qoca Tanabayın nitqi. Bu üç nitq sahibinin söylədikləri 

psixoloji vəhdətdə çulğaşaraq mətni – əsəri əmələ gətirir. Bizim fikrimizcə, nəsrdə təhkiyəni «görünən 

təhkiyə» adlandırmaq olar. Süjetli lirikada, məsələn Ə.Cəmilin şeirlərində də təhkiyəni görmək, necə 

deyərlər, tutmaq mümkündür. Amma lirik poeziyada – lirikada «gizli təhkiyə» əsas üslubi əlamətdir. 

Bu  təhkiyəni emosional  mühakimə  adlandırmaq  olar.  Emosional  mühakimə  meditativ  şeirin  –  şeirdə 

meditasiyanın əsasını təşkil edir. 

Lirikada  sözün  həcmi  az, fikrin üfüqləri  genişdir.  «Lirika  öz  nəğməsini  oxuduqdan  sonra  o  saat 

uçub gedən gəldi-gedər quşlara bənzəməməlidir. Lirik şeir, mahnı insanın qəlbini dilə gətirməli, onun 

qəlbində yuva salmalı və zümrüd quşu kimi onu isindirməli, zəhmətdə, mübarizədə, kədərli və nəşəli 

dəqiqələrdə insana yoldaş olmalı, onda nəcib hisslər oyatmalı və beləliklə də insanı yüksəltməli, onu 

daha güclü, daha ağıllı və mənəvi cəhətdən zəngin etməlidir»  

XX  əsrin  ən  böyük  lirik  şairinin  lirika  haqqında  qənaətləri  belədir.  Bu  sətirlərdə  S.Vurğunun 

təkcə elmi qənaətləri yox, həm də lirik şeirə qanad vermiş duyğuları danışır. 

Məhz  öz  yaradıcı  şəxsiyyətinə  güvəndiyi  üçün  M.Arazın  poeziyasında  müəllif  başlanğıcı  həm 

şeirin predmeti, həm də onun poetik fərdiyyəti kimi çıxış edir. 

Şəninə minlərlə şeir yazılmış, mahnı bəstələnmiş vətən-Azərbaycan haqqında şeirinin məzmunu 

da təzədi, poetik forması da. Burada şair «mən»i, onun ifadəsi olan müəllif başlanğıcı əsas lirik obraz 

kimi ön plandadır.  

Vətən mənə oğul desə nə dərdim, 

Mamır olub qayasında bitərdim. 

Bu torpaqsız harda, nə vaxt, nə dərdim 

Xəzanımdır, xəzanımdır, xəzanım. 

 («Vətən mənə oğul desə») 

Nəhayət, eyni ampulada lirik qəhrəmanın səciyyəsini tamamlayan «İnsan qayalar» şeiri: 

Bir qayaya söykənmişəm, 

deyirəm kaş: 

Bax beləcə daşa dönəm 

yavaş-yavaş 

Taleyimi qayaların taleyinə 

bağlayam mən 

Bircə insan düşüncəmi saxlayam mən 

…Onda Vətən sanar məni 

Bir balaca Vətən daşı