Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1098

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

FORUĞ FƏRRUXZADIN “İNANAQ SOYUQ FƏSLİN 

BAŞLANACAĞINA” TOPLUSU 

 

Cavanşir MƏMMƏDZADƏ 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

1950-ci illərindən böyük çətinliklərlə peşəkar ədəbi yaradıcılıqla məşğul olmağa başlamış Foruğ 

Fərruxzadın  poetik  fəaliyyət  dövrü  1953-1967-ci  illəri,  düz  on  dörd  illik  bir  zamanı  əhatə  edir.  Bu 

müddət  ərzində  onun  dörd şeir  toplusu (“Əsir”,  “Divar”, “Üsyan”,  “Yeni təvəllüd”), bir  sıra  hekayə, 

ədəbi-tənqidi məqalə və tərcümələri çap olunmuşdur. Şairənin bütün poetik irsini özündə birləşdirən 

beş şeir məcmuəsindən yuxarıda adları çəkilənlər sağlığında, sayca beşinci, son toplusu “İnanaq soyuq 

fəslin başlanacağına” isə vəfatından yeddi il sonra işıq üzü görmüşdür.  

1960-cı  illər  Foruğ  Fərruxzad  yaradıcılığı  üçün  istər  ideya-məzmun,  istərsə  də,  poetik  üslub  və 

yaradıcılıq axtarışları baxımından əlamətdar hesab olunur. Artıq o, dünyaya, həyata, ətraf gerçəkliyə 

artıq əvvəlki kimi səthi nəzər salmır, “Əsir”, “Divar” və “Üsyan”dakı kimi “fərdi hisslərin bəyançısı” 

sifətilə  çıxış  etmir,  öz  hiss  və  duyğularının,  şəxsi  təəssüratlarının  zahirdəki  tək  birbaşa  ifadəsinə 

çalışmır.  O,  varlığa  bəsit  şəkildə  deyil,  şairanə,  filosofcasına  nəzər  salır,  predmet  və  hadisələrin 

mahiyyətində fəlsəfi məna axtarır. Poetik dil və üslubun imkanları çərçivəsində ətraf gerçəkliyə, şəxsi 

hiss və duyğuların daxilinə daha dərindən vararaq, onlara fəlsəfi çalar bəxş etməyə, ictimailəşdirməyə 

cəhd edir. Bu cəhətdən Fərruxzadın bu dövr poeziyası dərin fəlsəfi anlama və geniş ictimai məzmuna 

malik  olması  ilə  diqqəti  cəlb  edir.  Əslində  “Yeni  təvəllüd”  məcmuəsi  şairəni  başqa  bir  simanın 

sahibinə  çevirir,  xatirələrin,  keçmişin  ləkəli  izlərinin  davamlı  əksi  fonunda  şeirlərdə  naturalizm 

elementləri,  erotik  məzmun  itir,  intim  duyğular  cilovlanır,  şəxsi  hiss  və  həyəcanın  ifadəsi  daha  alt 

qatlara ötürülərək pərdələnir.  

 Şairənin natamam hesab olunan, sayca beşinci “İnanaq soyuq fəslin başlanacağına”  

("درس لصف زاغآ هب میروایب نامیا") adlı sonuncu toplusu vəfatından yeddi il sonra, 1974-cü ildə işıq üzü 

gördü. Topluya daxil olan yeddi şeir 1964-1967-ci illərdə yazılmışdır. Fərruxzadın şair təxəyyülü və 

təfəkkürünün  məhsulu  olan  həmin  şeirlərin  hamısı  ictimai-fəlsəfi  məzmunludur.  Şeirlərin  lirik 

qəhrəmanı  ruhunu  ümidsizlik  və  bədbinlik  sarmış  tənha  bir  qadındır.  O,  soyuq  fəslin  astanasında 

dayanıb sükut içrə zamanın ötməsinə, küləyin əsməsinə diqqət edir. Fikir dünyasından səs dünyasına 

keçid alaraq, tənhalıqdan əziyyət çəkən “xoşbəxt cənazələr”ə baxır və özünə təsəlli verir:  

İnanaq

 

میروایب نامیا

 

 

İnanaq soyuq fəslin başlanacağına درس لصف زاغآ هب میروایب نامیا 

İnanaq təxəyyül bağlarının xarabalıqlarına لیخت یاه غاب یاه هناریو هب میروایب نامیا 

İşləməyən çevrilmiş oraqlara راکیب ۀدش نوگژاو یاه ساد هب 

və zindan toxumlarına ینادنز یاه هناد و 

Gör necə qar yağır....دراب یم یفرب هچ نک هاگن. 

Artıq fəsillərin sirrinə bələd olan lirik qəhrəman tez bir zamanda soyuq mövsümün başlanacağına 

şübhə  etmir  (“İnanaq  soyuq  fəslin  başlanacağına”),  böyük  ümidlərlə,  nigarancasına  gəlinciklər 

diyarından  günəşlə  əlaqə  yaratmaq,  görmək  və  eşitmək  üçün  pəncərəyə  pənah  aparır  (“Pəncərə”), 

oradan  boylanaraq  cahana  nəzər  salır,  günəşin  altında  bağçanın  qəlbinin  vərəmlədiyinin,  yaşıl 

xatirələrdən  bağçanın  zehninin  boşaldığının  şahidi  olur  və  baş  verənlərə  qarşı  insanların  etinasız 

olmasına  təəccüblənir  (“Ürəyim  bağçanın  halına  yanır”),  köksünü  ötürərək  başını  qaldırıb  səmadakı 

sayrışan  ulduzlara  baxır,  uzaqdan  kiminsə  gəldiyini  xəbər  verir  (“Heç  kimə  bənzəməyən  şəxs”)  və 

artıq  uçmağı  unutmuş,  günəşə  təqdim,  qonaqlığa  dəvət  edilməyəcək  kimsəsiz  quşun  öləcəyinə  işarə 

edir (“Quş öləcəkdir”), geriyə yolun bağlandığını, keçmişdən hər hansı bir əsər-əlamətin qalmadığını, 

küləyin  hər bir  şeyi sovurub  apardığını  gördükdə içdən  təəssüflənir (“Səndən sonra”),  digər  tərəfdən 

hər  bir  şeyin  hərəkətdə  olduğunu  görüb  yerində  saymaq  istəmir,  suyun  lətafətli  sədasını  eşitmək, 

ulduzlara  yaxın  olmaq,  günəşə  qovuşmaq,  nurun  şüuru  ilə  qarışmaq  üçün  tələsir  (“Qalan  təkcə 

səsdir”). 

 

Şeirlərin  əsas  qəhrəmanı  olan  tənha  qadın  elə  Foruğun  öz  prototipidir.  Məcmuədə  Fərruxzadın 

hələ  də  unuda  bilmədiyi,  ağrılı  keçmişi  və  xatirələri  bədii  boyalarla  canlı  həyati  lövhələrdə  təsvir 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1099

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

olunmuşdur.  Şeirlərin  sujet  xətti,  əsasən,  pərakəndə  xatirələr  əsasında  qurulduğundan  orada  vəzn 

əvəzlənməsi, intonasiya dəyişkənliyi nəzərə çarpır. Tragik pafosa malik şeirlərin dili sadə və rəvandır. 

Foruğ Fərruxzad həmin əsərlərdə ümumi şəkildə həyata, xüsusi şəkildə isə şəxsi həyatına, keçmişinə 

dair fikir və baxışlarını bəyan etmişdir. Bu cəhətdən məcmuə əvvəlki toplularla məzmun baxımından 

yaxından səsləşir.  

“İnanaq soyuq fəslin başlanacağına” toplusunun həcmcə ən iri şeiri 255 sətirdən ibarət eyniadlı 

“İnanaq  soyuq  fəslin  başlanacağına”  mənzuməsi,  ən  kiçiyi  isə  “Quş  öləcəkdir”  şeiridir. 

Ədəbiyyatşünas  Məhəmməd  Hoğuği  sonuncu şeirin ikinci  adını  “Mən  kədərliyəm”  ( هتفرگ  ملد"

"

)  kimi 

göstərir

. 

 

 

 

FÜZULİ YARADICILIĞI MƏSUD ƏLİOĞLU TƏDQİQATINDA 

 

Nurlanə MƏMMƏDOVA 

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

 

XX  əsrdə  zamanın,  dövrün  tələbi  ilə  ədəbi  tənqid  yeni  istiqamət  üzrə  inkişaf  etməyə 

başlayırdı. MK-nin “Bədii ədəbiyyat sahəsində partiyanın siyasəti haqqında” 1925-ci il tarixli qərarı 

ilə  proletar  ədəbiyyatın  hegemonluğu  təmin  edilir,  bu  mədəniyyətin  inkişafı  nəticəsində  Nizami 

Gəncəvi,  M.Füzuli,  M.F.Axundzadə  irsi  inkar  edilir,onların  yaradıcılıq  fəlsəfəsi  unutdurulmağa 

çalışılırdı.  Əsrin  əvvəllərindən  başlayan  ideoloji  təsirlərə  baxmayaraq,  ədəbiyyatda  elmi  yaradıcılıq 

axtarışları  aparılırdı.  60-70-ci  illərdə  ədəbi  prosesdə  baş  verən  yumşalma,  demokratik  meyllərin 

inkişafı  ədəbi  tənqidin  və ədəbiyyatşünaslığın  itirilmiş  müstəqilliyini  qismən  geri  qaytardı. Xüsusilə 

Sov.İKP MK-nin “Ədəbi bədii tənqid haqqında” 1972-ci il tarixli qərarı ədəbiyyatşünaslar qarşısında 

yeni  yaradıcılıq  vəzifələri  qoyurdu.  Bu  illərdə  klassik  irsin  tədqiqinə  xüsusi  diqqət  yetirən  Məsud 

Əlioğlu  “M.F.Axundov  və  Şərq”,  “Nizaminin  məhəbbəti”,  “Füzuli  kədəri”,  “Füzuli  və  Üzeyir”, 

“Füzuli  və  müasir  ədəbiyyatşünaslığımız”,  “Dahi  Azərbaycan  şairi”  məqalələrini  yazır.  Bu 

araşdırmalar  içərisində  Məhəmməd  Füzuli  yaradıcılığının  mahiyyətinin  aşkarlanmasına  xidmət  edən 

məqalələr diqqəti daha çox cəlb edir. Məqalələrdə sadəlik, obyektivlik, aydınlıqla yanaşı, hər şeydən 

əvvəl tənqidçinin elmi-nəzəri təhlil, bədiyyat və ümumiləşdirmə qabiliyyəti duyulmaqdadır. 

“Füzuli  kədəri”  məqaləsini  “Füzuli  bizim  mənəviyyatımızdır”  cümləsi  ilə  başlayan  tədqiqatçı 

şairin  lirikasının  aparıcı  mövzularına  diqqəti  cəlb  edir.  M.Əlioğlu  ədəbiyyatşünaslığımızda  uzun 

müddət mübahisəli hesab edilən Füzuli yaradıcılığında eşqin mahiyyəti məsələsinə toxunur. Tənqidçi 

“Nizaminin məhəbbəti” məqaləsində də “eşq” məfhumunun mahiyyətini açmağa çalışır. Iki ayrı-ayrı 

məqalədə  hər  iki  şairin  yaradıcılığında  əsas  mövzu  olan  eşq  anlayışını  düzgün  təhlil  süzgəcindən 

keçirməyi  bacarır.  “Nizaminin  məhəbbəti”  məqaləsində  Nizami  lirikasında  eşq  dünyəvi  xarakter 

daşıdığını  qeyd  edir  və  bu  anlayışın  əsas  meyarının  gözəllik  olduğunu  vurğulayır.  “Füzuli  kədəri” 

məqaləsində  isəeşqin  real  mənası  ilə  yanaşı,  fəlsəfi  məzmununu  da  açmağa  çalışır.  Füzuli 

yaradıcılığının əsas mövzusu olan eşqi ağlın açarı sayır. Onun qənaətincə, Füzuli eşq dedikdə insanı 

kamilliyə  çatdıran  həyat  idealını  nəzərdə  tutur.  Bununla  da  müəllif  Füzulinin  bədii-fəlsəfi 

konsepsiyasını, yaradıcılığının sufi mahiyyətini düzgün qiymətləndirə bilmişdir. 

M.Əlioğlu Füzuli yaradıcılığında eşq problemini qiymətləndirərkən, kədəri bu anlayışdan ayırmır. 

Füzuli  kədərinin  həm  dünyəvi,  həm  də  fəlsəfi  izahını  verməyə  çalışır.  O  göstərir  ki,  bu  kədərin 

mahiyyətində acizlik, bədbinlik əlaməti yoxdur. Şairin yaradıcılığının fəlsəfəsini izah edərkən “Leyli 

və  Məcnun”  əsəri  üzərində  dayanır.  Poemanın  fəlsəfəsinin  açılmasında  kədər  anlayışının  vacibliyini 

diqqət  mərkəzinə  çəkir.  Onun  fikrincə,  poemada  kədər  o  qədər  qüvvətlidir  ki, Məcnun  və  Leyli  eşqi 

real həyatın dibindən zəka nurunun sakin olduğu yüksəkliyə qaldıra bilirlər. Əsərin qəhrəmanları ona 

görə  idealın  fövqünə  ucalırlar  ki,  onlar  eşqin  fədakarlıq  olduğunu  dərk  edirlər.  Müəllif  göstərir  ki, 

Füzuli  kədəri  insan  idealı  ilə  ictimai  varlıq,  insan  diləkləri  ilə  real  həyat  arasındakı  uyğunsuzluqdan 

doğan fəryadın nəticəsidir.

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1100

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Məqalədə 

müəllifin 

Füzulinin 

milli 

mənsubiyyəti 

məsələsinə 

toxunması 

da 

ədəbiyyatşünaslığımızda  mühüm  bir  hadisədir.  Əsrin  əvvəllərində  Sovet  rejiminin  tarixdən  silməyə 

çalışdığı  “azərbaycanlı”  sözünü  M.Əlioğlu  heç  kimdən  çəkinmədən  qeyd  edir  və  bununla  da,  qəlbi 

şəxsiyyətin kamilliyi üçün döyünən Füzulinin azərbaycanlı olması ilə fəxr edir. 

Məqalənin  sonunda  M.Əlioğlu  Füzulini  “insanlığın  mənəvi  kainatı”  kimi  xarakterizə  edir,  elmi 

təfəkkürün  Füzuli  dühasını  təhlil  etməkdə  aciz  qaldığını  söyləyir  və  onun  irsinin  kəşf  edilməmiş  bir 

möcüzə olduğunu vurğulayır.  

Tənqidçi “Füzuli və Üzeyir” məqaləsində isə Füzuli şeirinin fəlsəfi-idraki dəyərini dahi bəstəkar 

Üzeyir Hacıbəyovun musiqi dili ilə necə ifadə etməsinə diqqəti cəlb edir. Müəllif göstərir ki, hər iki 

sənətkarın  yaradıcılıq  fəlsəfəsi,  fikir  dərinliyi,  Füzuli  poeziyasındakı  fikrin  atəşi  ilə  Üzeyir 

musiqisində  gözəlliyin  zinəti  vəhdətdə  olduğu  üçün  qüvvətli  sənət  əsərləri  ortaya  çıxmışdır.O, 

Ü.Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasında Leylinin, Məcnunun, Leylinin anasının, İbn Səlamın, 

Məcnunun  atasının,  Nofəlin,  “Arşın  mal  alan”da  Əsgərin  və  Gülçöhrənin,  “O  olmasın,  bu  olsun”da 

Gülnazla  Sərvərin  oxuduqları  duetlərdə  Füzuli  qəzəllərinin  psixolofi  ifadə  vasitəsinə  çevrilməsini 

yüksək qiymətləndirir.  

Tədqiqatçının  bu  məqalədə  uğuru  ondan  ibarətdir  ki,  o,  musiqi  nəzəriyyəsinin  müddəalarını 

Füzuli  qəzəli  ilə  Üzeyir  bəstəsinin  vəhdəti  əsasında  elmi  əsaslarla  sübut  etməyə  çalışır.  M.Əlioğlu 

Füzuli  qəzəllərinin  mayasına  hopmuş  fəlsəfi  kədərin  “O  olmasın,  bu  olsun”,  “Arşın  mal  alan”  kimi 

komedik  əsərlərdə  necə  ifadə  olunması  məsələsinə  aydınlıq  gətirir.  Belə  bir  fikir  yürüdür  ki,  Üzeyir 

qəhrəmanların  daxili  aləmini  ifadə  edən  qəzəlləri  uğurlu  muğam  parçaları  seçməklə  komik  əsərə 

uyğunlaşdırmışdır. “O olmasın, bu olsun” operettasında Sərvərlə Gülnazın dueti Füzulinin “Sor”rədifli 

qəzəli  ilə  segah  muğamında  ifadə  edilmişdir.  Araşdırmaçı  segah  muğamının  mahiyyətinə  hopan 

məhəbbət hissinin Füzuli şeirinin təsir gücünə necə də yaraşdığını göstərməyə çalışır.  

Ədəbiyyatşünas“Füzuli  və  müasir  ədəbiyyatşünaslığımız”  məqaləsində  Füzuli  yaradıcılığının 

öyrənilməsi  prosesinə  aydınlıq  gətirir.  O,  Füzuli  irsinin  öyrənilməsini  iki  istiqamətə  bölür.  Birinci 

istiqamətin nümayəndələri şairin yaradıcılığının elmi-tarixi tədqiqi ilə məşğul olanlar, ikinci istiqamət 

isə  yalnız  sənətkarlıq  xüsusiyyətlərini  araşdıranlardır.  M.Əlioğlu  onun  irsinin  elmi  istiqamətdə 

öyrənilməsi  işində  Həmid  Araslının  və  Mir  Cəlalın  əməyini  yüksək  qiymətləndirir.  Tənqidçi 

H.Araslının  tədqiqat  əsərlərini  Füzuli  haqqında  məlumat  verən  ilk  mənbə  adlandırır.Müəllif 

H.Araslının əsərlərinin əhəmiyyətini onda görür ki, o, şairin yaşayıb-yaratdığı dövrü, tarixi hadisələri 

elmi  dəlillər  əsasında  təhlil  edir.  M.Əlioğlu  Füzuli  irsinə  münasibətdə  H.Araslı  ilə  Mir  Cəlal 

tədqiqatları arasında olan fərqi müqayisə edir və belə nəticəyə gəlir ki, H.Araslı şairin yaradıcılığının 

elmi-tarixi  tədqiqatı  ilə  məşğul  olmuş,  Mir  Cəlal  isə Füzuliyə  yaradıcı  bir  şəxsiyyət  kimi  baxmışdır. 

Tədqiqatçı  düzgün  olaraq  göstərir  ki,  Mir  Cəlal  öz  əsərlərində  Füzuli  poeziyasının  həyat  eşqini, 

fikirlərindəki dərinliyi, forma xüsusiyyətlərini obyektiv təhlil edə bilmişdir. 

Füzuli  yaradacılığının  ikinci  istiqaməti  üzrə  araşdırılmasında  Əziz  Mirəhmədovun,  Məmməd 

Cəfər  Cəfərov  və  Mirzə  İbrahimovun  tədqiqatlarını  yüksək  dəyərləndirir.  M.C.Cəfərovun  “Füzuli 

sevir”  məqaləsində  Füzulinin  şəxsiyyətində,  yaradıcılığında  xalqın  varlığını,  vüqarını  axtarmasını 

tədqiqatçının  uğuru  hesab  edir.  Onun  qənaətincə,  Ə.Mirəhmədov  öz  məqalələrində  şairin  hissləri  ilə 

fikirləri, şairliyi ilə alimliyiarasındakı yaxınlığı elmi dəlillərlə sübut edə bilmişdir.  

M.Əlioğlu  Füzuli  yaradıcılığını  yanlış  şəkildə  izah  edən  tədqiqatlara  da  aydınlıq  gətirir,  Əkbər 

Ağayevin “Böyük lirik” adlı məqaləsində irəli sürülən fikirlərlə razılaşmır. O, Ə.Ağayevin Füzulinin 

eşq  fəlsəfəsini  idealist  adlandırmasını,  şairin  lirik  qəhrəmanlarının  həyatın  ziddiyyətlərini  izah  edə 

bilmədiyi  üçün  bədbinləşdiyi  fikrini  düzgün  hesab  etmir,  bu  müddəaların  Füzuli  yaradıcılığına 

uyuşmadığını irəli sürür. 

Beləliklə,  hər  üç  məqalədə  Məsud  Əlioğlu  Füzuli  irsinin  vacib  məsələlərinə  toxunur, 

ədəbiyyatşünaslığımız üçün aktual olan problemlərə aydınlıq gətirir. 

 

 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1101

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

FYODOR MİXAYLOVİÇ DOSTOYEVSKİ                             

YARADICILIĞINA ELMİ BAXIŞ 

 

Səba NAMAZOVA 

Gəncə Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

FyodorMixayloviçDostoyevskinin  yaradıcılığı  dünya  ədəbiyyatının,  eləcə  də  fəlsəfi  və  estetik 

fikrinin  inkişafına  qüvvətli  təsir  göstərmişdir.  Əsərlərinin  əsas  mövzusunu  canlı  ictimai 

münasibətlərdən,  cəmiyyətdəki  müxtəlif  mövqeli  şəxslərin  həyatından  almış  Dostoyevskinin  roman, 

povest və hekayələrinin məzmun xüsusiyyətlərini hərtərəfli araşdırarkən müəllifin realist qələm sahibi 

kimi fikir zənginliyi özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. 

Dostoyevski  hələ  sağlığında  ona  “psixoloq  yazıçı”  deyənlərlə  razılaşmır,  realist  qələm  sahibi 

kimi,  insan  ruhunun  dərinliyini  təsvir  etdiyini  məxsusi  qeyd  edirdi.  Maraqlıdır  ki,  yazıçı  əsərlərində 

yalnız müxtəlif psixoloji halları təsvir etməklə kifayətlənmirdi, bu halları yaradan real şəraiti, mühiti, 

ictimai  münasibətləri  fikrin,  düşüncənin  süzgəcindən  keçirərək  ətraflı  şəkildə  təsvir  və  təhlilə  cəlb 

edirdi. 

XIX əsrin 60-cı illəri Dostoyevskinin yaradıcılıq taleyində mühüm dövr sayılır. Təsadüfi deyil ki, 

məhz həmin illərdə yazıçının  ədəbi fəaliyyətində əsaslı dönüş  yaranmışdı. “Cinayət və cəza” (1866), 

“İdiot”  (1868),  “Şeytanlar”  (1871-1872),  “Yeniyetmə”  (1875),  “Karamazov  qardaşları”  (1879-1880) 

romanlarının hər biri Dostoyevski yaradıcılığının uğuru sayılmaqla yanaşı, həm də rus bədii nəsrinin 

ən  qiymətli  nümunələridir.  Bu  əsərlər  humanist  sənətkar  kimi,  Dostoyevskinin  fəlsəfi,  ictimai  və 

əxlaqi problemlərə özünəməxsus yanaşma tərzinin aydın şəkildə ifadəsidir. 

 “İstedadı  özünəməxsusluğu  ilə  parlayan”  (V.Q.Belinski),  yalnız  rus  ədəbiyyatının  deyil, 

bütövlükdə  bəşər  bədii  fikrinin  öyündüyü,  fəxr  etdiyi  qüdrətli  söz  ustası  FyodorMixayloviç  Dosto-

yevski  mürəkkəb  və  çox  keşməkeşli  yaradıcılıq  yolu  keçmiş,  dünya  ədəbiyyatında  öz  gözəl  və 

diqqətəlayiq  sənəti  ilə  əbədi  mövqe  qazanmışdır.  Onun  ölməz  tiplər,  unudulmaz  portretlərlə  zəngin 

olan, sarsıdıcı faciələrin əks olunduğu əsərləri dünya ədəbi-bədii fikrində xüsusi yerə malikdir. 

Dostoyevskinin  ümumən  yaradıcılığına  nəzər  yetirərkən  məndə  belə  bir  qənaət  də  hasil  olur  ki, 

onun  əsərlərində  hər  bir  tipin  özünün  fikri,  əqidəsi  var.  Həmin  cəhət  yazıçıya  öz  düşüncələrini 

bildirmək  üçün  geniş  imkanlar  yaradırdı.  Zənnimizcə,  Dostoyevski  realizminin  diqqətçəkən 

xüsusiyyətlərindən biri də budur. 

Dostoyevskinin əsərlərini yeni, cəsarətli həyat həqiqətləri və dərin bədii idrak bəzəyirdi. İnsan və 

həyat haqqında böyük ürəklə söz açan sənətkar, məhz həyatı və insanları öyrənməyi əsas məqsəd kimi 

qarşısına qoymuşdu.  

Uşaqlıq  və  gənclik  illərində,  dözülməz  şəraitdə  yaşayan  insanlara  diqqətlə  nəzər  salan 

Dostoyevski sonralar müşahidələri əsasında onların qüssəli həyatının bir çox məqamlarını əsərlərində 

böyük kədər hissi ilə qələmə almışdır. Fikrimizcə, sənətkarın bütünlüklə yaradıcılığı bilavasitə şahidi 

olduğu, cəmiyyəti ağuşuna almış ən mürəkkəb hadisələrin təhlilinə istiqamətlənmişdir. 

Dostoyevskininəsərlərindən  bəşəriyyətin  sabahı  naminə  narahatlıq  hissi  keçirən  sənətkarın  qəlb 

çırpıntılarının səsi duyulur. Təsadüfi deyil ki, fərdiyyətçiliyi rədd edən yazıçı, “Yeniyetmə” romanında 

öz fikirlərini yetərincə əsaslandıraraq ancaq bir Rusiya üçün deyil, bəşəriyyət naminə çalışmaq lazım 

olduğunu  qeyd  edir,  yalnız  Rusiyanı  düşünməyin  məhdud  vətənpərvərlik  olduğunu  qətiyyətlə 

bildirirdi. Mənə elə gəlir ki, məhz bu məqam onun yaradıcılığının bir sıra  əlamətdar cəhətlərinin üzə 

çıxarılması, elmi şərhi baxımından önəm kəsb edir. 

Dostoyevskinin  əsərlərində  mənəvi-əxlaqi  problemlərin  orijinal  həlli  oxucunu  valeh  edir. 

Yaşadığı  cəmiyyətin  problemlərinə  yanaşma  tərzi  və  özünəməxsus  üslubu  ilə  də  Dostoyevski  digər 

yazarlardan  fərqlənirdi.  Belə  ki,  yaradıcı  üslubuna  xas  olaraq  ədib,  əsərlərində  daha  çox  uzun 

cümlələrdən istifadə etsə də, bu, təhkiyəyə heç bir xələl gətirmir, əksinə, fikrin daha aydın, hərtərəfli 

şəkildə ifadəsinə imkan yaradırdı.  

Dostoyevskinin  ədəbi  fəaliyyətinə  məxsusi  dəyər  verən  Saltıkov-Şedrin  onu  “böyük  realist” 

adlandırmışdı.  Bununla  belə,  Şedrin  yazıçıda  özünü  büruzə  verən  pessimizmə  qarşı  da  tənqidi 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1102

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

münasibətini bildirmişdir. O baxımdan deyə bilərik ki, Dostoyevskinin realizmi hər cür yalandan uzaq, 

sərt bir realizm idi.  

Dostoyevski yaradıcılığını yüksək qiymətləndirən Maksim Qorki onu istedadının gücü ilə bütün 

dünyanı titrədən, Avropanın diqqətini Rusiyaya heyrətlə cəlb edən dahi sənətkar, təsvir qüvvəsinə görə 

Şekspirə bərabər qələm sahibi kimi dəyərləndirmişdi.  

F.M.Dostoyevski özünün misilsiz yaradıcılığı ilə dünya ədəbiyyatının, həmçinin fəlsəfi və estetik 

fikrinin  inkişafına  müstəsna  təsir  göstərmiş  qüdrətli  qələm  sahiblərindən  idi.  Ədəbiyyatın  üfüqlərini 

realist qələmlə fəth etmiş Dostoyevskinin bənzərsizliyi bütün dünya oxucularına yaxşı məlumdur. Rus 

ədəbiyyatını  əvəzsiz  ədəbi  nümunələrlə  zənginləşdirmişDostoyevski,  orijinal  istedadı,  yaradıcılıq 

ideyalarının humanistliyi və əsərlərinin ictimai məzmunu ilə oxucuların rəğbətini qazanmışdır. “İnsan 

qəlbinin  mahir  bilicisi”  kimi  tanınan  Dostoyevskinin  yaradıcılığı  bütün  dövrlərdə  dünya  ədəbi 

ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. 

FyodorMixayloviçDostoyevski  yalnız  ədəbi  yaradıcılıqla  kifayətlənməmiş,  incəsənətin  başqa 

sahələrinə  də  maraq  göstərmişdir.  Qeyri-adi  istedada  malik  olan  qüdrətli  qələm  sahibi  bədii  qiraətlə 

müntəzəm  məşğul  olmuş,  həmçinin  həvəskar  aktyor  kimi  çıxışlar  etmişdir.  Onun  böyük  şövqlə  ifa 

etdiyi  rollar,  bədii  əsərlərdən  nümunələr  dinləyicilər  və  tamaşaçılar  tərəfindən  heyranlıqla 

qarşılanmışdır. Qoqolun “Müfəttiş” əsərində poçt müdiri Şpekinin rolunu ifa etmiş Dostoyevski bu cür 

komik 

bir 

rolun 

öhdəsindən 

məharətlə 

gəlmişdir. 

Hətta,  həmin  tamaşanın  rejissoru 

P.İ.VeynberqDostoyevskinin oyununu xüsusi qeyd etməklə yanaşı, onun əsl Qoqol gülüşü yaratmağı 

bacaran çox məharətli bir komik olduğu qənaətində idi. 

Teatrı  bu  qədər  çox  sevməyinə  baxmayaraq,  Dostoyevski  heç  zaman  səhnə  üçün  əsər 

yazmamışdır. Ümumiyyətlə, o, nəsr əsərlərinin səhnəyə qoyulmasının tərəfdarı deyildi. Bununla belə, 

Dostoyevskinin  romanlarının  bir  çoxu  səhnələşdirilmiş,  hətta  uğur  belə  qazanmışdır.  Bir  sözlə, 

Dostoyevskinin əsərləri bütün zamanlarda teatr və kinematoqrafiyanın diqqət mərkəzində olmuşdur. 

Azərbaycanlı oxucular Dostoyevskinin bədii yaradıcılığına daim hədsiz maraq göstərmiş və onun 

əsərlərini  böyük  həvəslə  oxumuşlar.  Həmçinin,  çağdaş  dönəmdə  də  dahi  ədib  Dostoyevskinin 

əsərlərini mütaliə etməyə diqqət göstərənlərin sayı çoxdur.  

Bütün  bunlar  onu  deməyə  əsas  verir  ki,  Dostoyevskinin  əsərləri  bəşəriyyətin  zəngin  söz 

xəzinəsinin  nadir  inciləri  kimi  hər  zaman  oxucuların  hədsiz  rəğbətini  qazanmışdır.  Bu  gün 

Dostoyevskini bütün dünya oxuyur, sevir və yüksək qiymətləndirir!..