Conference Paper · March 023 citations reads 163 authors

The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish World" 
The 25
th
 of March 2023 ISBN: 978-605-72481-0-7 Eskishehir / Türkiye 
 
---204--- 
olunmasından ibarətdir. Bu qiymətlərdən hər biri, biri-birindən kvantlama intervalı (addımı) qədər fərqlənən 
qoyulmuş kvantlama səviyyələrinin biri ilə üst-üstə düşür. Kəmiyyətin kəsilməz qiymətləri hər hansı bir 
qaydaya uyğun olaraq kvantlamanın səviyyə qiymətləri ilə əvəz olunurlar. Məsələn, kəsilməz qiymətlərin 
əvəzinə yaxın səviyyələrin qiymətləri verilir (Лачин, Савёлов, 2005: s.63). 
Kodlaşdırma, kəmiyyətin (siqnalın) ədədi qiymətinin rəqəmlərin və ya siqnalların ardıcıllığı ilə, yəni 
kodla verilməsi prosesinə deyilir. Rəqəm kodunun rəqəm sayma qurğusuna təsir edən və RÖC-ün göstərişini 
formalaşdıran gərginliyə çevrilməsi üçün deşifrator adlanan rəqəm qurğusu istifadə olunur. Analoq-rəqəm 
çevrilməsi prosesi aşağıdakı əməliyyatların ardıcıl yerinə yetirilməsini tələb edir:
- ilkin analoq kəmiyyətin qiymətlərinin əvvəldən verilmiş diskret zaman anlarında seçilməsi, yəni 
siqnalın zamana görə diskretləşdirilməsi;
- İlkin analoq kəmiyyətin diskret zaman anlarında alınmış qiymətlər ardıcıllığının səviyyəyə görə 
kvantlanması;
- alınan kvantlanmış qiymətlərin müəyyən ədədlərlə kodlanması. 
Sabit T
d
kəmiyyəti seçmə periodu və ya diskretləşdirmə periodu adlanır, proses isə zamana görə 
diskretləşdirmə adlanır. Alınmış U(nT
d
) diskret funksiya U(t) siqnalına nəzərən əvvəlki kimi analoq xarakterli 
olur, çünki funksiya sonsuz sayda müxtəlif qiymətlər ala bilər. 
Şəkil 1.Analoq-rəqəm və rəqəm-analoq çevrilməsi prinsipinin izahı 
Zaman görə diskretləşdirmə prosesi amplitud-impuls modulyatoru vasitəsilə yerinə yetirilir. 
Modulyatorun girişlərindən birinə U(t) analoq siqnalı, digərinə isə qısa impulslar ardıcıllığı verilir. 
Diskretləşdirmənin dəqiqliyi diskret qiymətlər arasındakı məsafədən (zaman müddətindən) asılıdır və bu 
məsafə kiçik olduqca, dəqiqlik artır. Lakin bu halda diskret qiymətlərin sayı artır və onların kodlaşdırılması 
məsələsi çətinləşir. Diskret qiymətlər arasındakı məsafənin optimal qiyməti V.A. Kotelnikov teoremi ilə 
müəyyənləşdirilir. Teorem belə səslənir: “Məhdud spektrə malik siqnalı, aralarındakı zaman intervalı t = ½F
max
olan diskret qiymətlərinə görə dəqiq bərpa etmək olar”. Burada F
max
– siqnalın spektrinin yuxarı tezliyidir 
(Тугов, Глебов, Чарыков, 1990: s.31). 
Siqnalın səviyyəyə görə kvantlanması zamanı, maksimum qiyməti kvantlama addımının yarısından 
çox olmayan, sistematik xətalar yaranır. Tez dəyişən kəmiyyətlərin kvantlanması zamanı, diskret impulsların 
davametmə müddətləri ilə bağlı olan əlavə dinamiki xətalar yaranır. 
Kodlama əməliyyatını yerinə yetirmək üçün (N+1)-ci qiymətindən az olmayan qiymətləri təsvir edə 
bilən müəyyən K = 

K1,K2, ....

kodunu seçmək lazımdır. Hər bir Un 

diskret qiymətə uyğun Ki kodu 
müəyyənləş-dirilir. Sadə halda kod kimi kvantlama səviyyəsinin sıra nömrəsinə uyğun gələn ikilik sayda 
ədədlər ardıcıllığı istifadə oluna bilər. Bu cür kodlama halında şəkil 7.1-də göstərilən U(t) funksiyası Kn ={0; 
1; 3; 4; 4; 5; 4; 4; 3; 2; 2} onluq və yaxud Kn ={000; 001; 011; 100; 100; 101; 100; 100; 011; 010; 010} ikilik 
ədədlər ardıcıllığı ilə əvəz edilə bilər. 
Analoq-rəqəm çeviriciləri (ARÇ) funksional cəhətdən iki hissədən – amplituda-impuls 
modulyatorundan və kvantlayıcı qurğudan ibarət olur. ARÇləri ardıcıl say, mərtəbələr üzrə kodlaşdırma, 
yazma (sayma) üsullarına əsaslanan çevirici qurğular üzərində yaradılır. 
ARÇ-lər ölçülən analoq kəmiyyətinin rəqəm kodu şəklində verilə bilən diskret kəmiyyətə avtomatik 
çevirmək üçün nəzərdə tutulan ölçmə çeviriciləridir. ARÇ-nin qurulmasında istifadə olunan metodun növünə 
uyğun olaraq ARÇ-ləri 3 qrupa bölmək olar (Гольденберг, 1985: s.61):
1)Zaman-impuls çeviricili ARÇ;
2) tezlik-impuls çeviricili ARÇ;
3) Dərəcəyə görə tarazlaşdırma (müvazinətləşdirmə) ARÇ-ləri. 
İş prinsipinə görə ARÇ-ləri paralel, ardıcıl yaxınlaşma, ardıcıl-paralel və inteqrallayıcı ARÇ-lərə 
bölünürlər. 

---