Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya da bu yazıları Avropaya məlum edərək onun oxunmasının vacib
olduğunu bildirir... Amma onun oxunması 1793-cü ildə Dani-
marka dilçisi, Kopenhagen universitetinin professoru V.Tomsen
tərəfindən həyata keçirilir. Bundan sonra müxtəlif illərdə bu
abidələr barədə müxtəlif fikirlər söylənilir, bu abidələrin məşhur
tədqiqatçılarından V.V.Radlov (1837-1918), P.M.Melioranski
(1868-1906), S.Y.Malov (1880-1957) onun məzmununu aşa-
ğıdakı kimi müəyyənləşdirirlər. Beləliklə, Orxon-Yenisey ya-
zılı abidələri 6 iri kitabədən – Kül-tiginin şərəfinə abidə, Bilgə
xaqana aid abidə, Tonyukukun şərəfinə abidə, Ongin abidəsi,
Moyun Çor abidəsi və Kuli Çor abidəsi, eləcə də 100-dən artıq
xırda kitabədən ibarətdir. Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılan bu
kitabələrdəki mətnləri Orxon-Yenisey abidələrinin Azərbaycanda
görkəmli tədqiqatçılarından Ə.Rəcəbov və Y.Məmmədov 1993-
cü ildə nəşr etdirdikləri “Orxon-Yenisey abidələri” kitabında dörd
hissədə qruplaşdırırlar:
1. Orxon kitabələri
2. Turfanda (Qərbi Çində, Tyan-Şan dağlarının şərqində) ta-
pılan kağız üzərində yazılmış əlyazmalar
3. Yenisey kitabələri
4. Talas (Qırğızıstan) kitabələri [1; 3].
Elə bu baxımdan Orxon-Yenisey abidələrinin coğrafi məka-
nını yeddi olmaqla aşağıdakı kimi göstərirlər: [6, 383].
1. Şimali Monqolustanda Orxon, Selenqa, Tola çaylarının
hövzələrində səpələnmiş abidələr;
2. Yenisey çayının vadilərində, Tuva və Xakasda aşkarlanmış
abidələr
3. Baykal-Lena ətrafı ərazilərin abidələri
4. Altay abidələri (Altayın şimalındakı Çarış çayının hövzə-
sində)
5. Şərqi Türküstan abidələri, əsasən, Buxarada aşkarlanıb
