Davlatiy moliya

 

---

216 
7-jadval 
Moliyaviy koeffitsientlarni tasniflanishi 
Koeffitsiyentlar
Formula
Inglizcha ekvivalent
“XYZ” uchun hisob-kitoblar
Rentabellik (daromadlilik, samaradorlik) ko‘rsatkichlari
Sotuvlar daromadliligi 
koeffitsiyenti (ROS)
𝑬𝑩𝑰𝑻
𝑺𝒐𝒕𝒊𝒔𝒉 𝒉𝒂𝒋𝒎𝒊
𝐸𝐵𝐼𝑇
𝑆𝑎𝑙𝑒𝑠
60 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
200 𝑚𝑙𝑛. 𝑠o′𝑚
∗ 100% = 30 %
Aktivlar daromadliligi 
koeffitsiyenti (ROA)
𝑬𝑩𝑰𝑻
𝑱𝒂𝒎𝒊 𝒂𝒌𝒕𝒊𝒗𝒍𝒂𝒓
𝒐‘𝒓𝒕𝒂𝒄𝒉𝒂 𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊
𝐸𝐵𝐼𝑇
Average Total
Assets
60 𝑚𝑙n. 𝑠𝑜′𝑚
(600 mln. so‘m +
720 mln. so‘m) / 2
∗ 100% = 9,1 %
Aksiyadorlik kapitali 
(xususiy kapital) 
daromadliligi 
koeffitsiyenti (ROE)
𝑺𝒐𝒇 𝒇𝒐𝒚𝒅𝒂
𝐀𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚𝐝𝐨𝐫𝐥𝐢𝐤 
𝐤𝐚𝐩𝐢𝐭𝐚𝐥𝐢𝐧𝐢𝐧𝐠
𝐨
′
𝐫𝐭𝐚𝐜𝐡𝐚 𝐪𝐢𝐲𝐦𝐚𝐭𝐢
Net Income
Average 
Stockholders’
Equity
23,4 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
(300 mln. so‘m +
313,4 mln. so‘m) / 2
∗ 100% = 7,6 %
Aktivlar aylanuvchanligi ko‘rsatkichlari
Debitorlik 
qarzlarining 
aylanuvchanligi 
koeffitsiyenti
𝑺𝒐𝒕𝒊𝒔𝒉 𝒉𝒂𝒋𝒎𝒊
𝑫𝒆𝒃𝒊𝒕𝒐𝒓𝒍𝒊𝒌 𝒒𝒂𝒓𝒛𝒍𝒂𝒓𝒏𝒊𝒏𝒈 
𝒐‘𝒓𝒕𝒂𝒄𝒉𝒂 𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊
𝑆𝑎𝑙𝑒𝑠
Average 
Receivables
200 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
(50 mln. so‘m +
60 mln. so‘m) / 2
= 3,6 marta
Tovar-moddiy 
zaxiralarning 
aylanuvchanligi 
koeffitsiyenti
𝑺𝒐𝒕𝒊𝒍𝒈𝒂𝒏 𝒎𝒂𝒉𝒔𝒖𝒍𝒐𝒕
𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊
𝑻𝒐𝒗𝒂𝒓 𝒎𝒐𝒅𝒅𝒊𝒚 
𝒛𝒂𝒙𝒊𝒓𝒂𝒍𝒂𝒓𝒏𝒊𝒏𝒈
𝒐‘𝒓𝒕𝒂𝒄𝒉𝒂 𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊
Cost of Goods 
Sold
Average Inventory
110 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
(150 mln. so‘m +
180 mln. so‘m) / 2
= 0,7

---

217 
Aktivlarning 
aylanuvchanligi 
koeffitsiyenti
𝑺𝒐𝒕𝒊𝒔𝒉 𝒉𝒂𝒋𝒎𝒊
𝑱𝒂𝒎𝒊 𝒂𝒌𝒕𝒊𝒗𝒍𝒂𝒓 
𝒐‘𝒓𝒕𝒂𝒄𝒉𝒂 𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊
Sales
Average Total 
Assets
200 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
(600 mln. so‘m +
720 mln. so‘m) / 2
= 0,3
Likvidlik ko‘rsatkichlari
Joriy likvidlik 
koeffitsiyenti
𝑨𝒚𝒍𝒂𝒏𝒎𝒂 𝒂𝒌𝒕𝒊𝒗𝒍𝒂𝒓
𝑸𝒊𝒔𝒒𝒂 𝒎𝒖𝒅𝒅𝒂𝒕𝒍𝒊 
𝒎𝒂𝒋𝒃𝒖𝒓𝒊𝒚𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓
Current Assets
Current Liabilities
360 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
256,6 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
= 1,4
Kritik baholash 
koeffitsiyenti 
𝑷𝒖𝒍 𝒎𝒂𝒃𝒍𝒂𝒈‘𝒍𝒂𝒓𝒊 +
𝑫𝒆𝒃𝒊𝒕𝒐𝒓𝒍𝒊𝒌 𝒒𝒂𝒓𝒛𝒍𝒂𝒓𝒊
𝑸𝒊𝒔𝒒𝒂 𝒎𝒖𝒅𝒅𝒂𝒕𝒍𝒊 
𝒎𝒂𝒋𝒃𝒖𝒓𝒊𝒚𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓
Cash + Receivables
Current Liabilities
180 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
256,6 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
= 0,7
Moliyaviy leverij (dastak) ko‘rsatkichlari
Qarzdorlik 
koeffitsiyenti
𝑱𝒂𝒎𝒊 𝒒𝒂𝒓𝒛𝒍𝒂𝒓
𝑱𝒂𝒎𝒊 𝒂𝒌𝒕𝒊𝒗𝒍𝒂𝒓
𝑇𝑜𝑡𝑎𝑙 𝐷𝑒𝑏𝑡
Total Assets
406 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
720 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
∗ 100% = 57%
Foizlarni qoplash 
koeffitsiyenti
𝑬𝑩𝑰𝑻
𝑭𝒐𝒊𝒛 𝒕𝒐‘𝒍𝒐𝒗𝒍𝒂𝒓𝒊 
𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓𝒊
𝐸𝐵𝐼𝑇
Interst Expense
60 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
21 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
= 2.9
Bozor qiymati (bahosi) ko‘rsatkichlari
Aksiya bahosi (narxi) 
va uning foydasi 
nisbati koeffitsiyenti 
𝐁𝐢𝐭𝐭𝐚 𝐚𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚 𝐛𝐚𝐡𝐨𝐬𝐢
𝐁𝐢𝐭𝐭𝐚 𝐚𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚𝐠𝐚 
𝐭𝐨‘𝐠‘𝐫𝐢 𝐤𝐞𝐥𝐚𝐝𝐢𝐠𝐚𝐧
𝐬𝐨𝐟 𝐟𝐨𝐲𝐝𝐚 𝐬𝐮𝐦𝐦𝐚𝐬𝐢
 
Price per Share
Earnings per Share
187,2 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
23,4 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
= 8
Aksiyaning bozor va 
balans qiymati nisbati 
koeffitsiyenti 
𝐁𝐢𝐭𝐭𝐚 𝐚𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚 𝐛𝐚𝐡𝐨𝐬𝐢
𝐁𝐢𝐭𝐭𝐚 𝐚𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚𝐧𝐢𝐧𝐠
𝐛𝐚𝐥𝐚𝐧𝐬 𝐛𝐚𝐡𝐨𝐬𝐢
 
Price per Share
Book Value
per Share
187,2 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
313,4 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
= 0,6

---

218 
Jadvalning so‘nggi bo‘limida bozor qiymati koeffitsiyentlari sanab o‘tilgan 
bo‘lib, ular yordamida firmaning buxgalteriya hisobidagi ma’lu-motlar uning 
bozor qiymatiga qanchalik to‘g‘ri kelishi baholanadi. Bu guruhdan eng ko‘p 
qo‘llaniladigani – bu aksiya bahosi va sof foyda nisbati koeffitsiyenti va 
aksiyalarning bozor va balans qiymati nisbati koeffitsiyentidir.
Firmaning moliyaviy koeffitsiyentlarini tahlil qilishda, avvalambor, 
quyidagi ikki jihatni inobatga olish zarur: 

vaziyat kimning nuqtai nazaridan baholanadi: aksiyadorlarning nuqtai 
nazaridanmi yoki kreditorlarningmi? 

ko‘rsatkichlarni taqqoslash uchun mezon sifatida nimadan foydalaniladi?

Mezoniy etalonlar quyidagilar bo‘lishi mumkin: 

xuddi shu davr bo‘yicha boshqa korxonalarning moliyaviy koeffi-
tsiyentlari; 

o‘rganilayotgan korxonaning turli davr bo‘yicha moliyaviy koeffi-
tsiyentlari; 

moliyaviy bozorlardan olish mumkin bo‘lgan ma’lumotlar, masalan, 
aktivlar bahosi yoki foiz stavkalari. 
Hozirgi paytda turli sohalari bo‘yicha moliyaviy koeffitsiyentlar 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish mumkin bo‘lgan ko‘plab manbalar mavjud. 
Dan 
& Bradstreet
, Robert Morris byurosining yillik hisobotlar bo‘yicha tadqiqotlari 
(Annual Statement Studies by Robert Morris Associates)
, Savdo palatasining har 
chorakdagi moliyaviy hisobotlari (the Commerce Department's Quarterly 
Financial Report) va turli tijorat assotsiatsiyalari ana shular jumlasidandir. 
Bundan tashqari, bu ma’lumotlar endilikda kompakt-disklarda va Internet orqali 
tarqatilmoqda.
 
2.
 
Moliyaviy koeffitsiyentlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar 
Tahlil chog‘ida ko‘pincha aktivlar daromadliligi normasi (me’yori)ni (ROA) 
boshqa ikki koeffitsiyentlar ifodasi sifatida tasavvur qilish foydali hisoblanadi
: 
𝑹𝑶𝑨 =
𝐄𝐁𝐈𝐓
𝐒𝐨𝐭𝐢𝐬𝐡 𝐡𝐚𝐣𝐦𝐢
∗
𝐒𝐨𝐭𝐢𝐬𝐡 𝐡𝐚𝐣𝐦𝐢
𝑨𝐤𝐭𝐢𝐯𝐥𝐚𝐫 𝐛𝐚𝐡𝐨𝐬𝐢 (𝐪𝐢𝐲𝐦𝐚𝐭𝐢)
= 𝐒𝐨𝐭𝐢𝐬𝐡 𝐫𝐞𝐧𝐭𝐚𝐛𝐞𝐥𝐥𝐢𝐠𝐢 × 𝐀𝐤𝐭𝐢𝐯𝐥𝐚𝐫 𝐚𝐲𝐥𝐚𝐧𝐮𝐯𝐜𝐡𝐚𝐧𝐥𝐢𝐠𝐢
= 𝐑𝐎𝐒 ∗ 𝐀𝐓𝐎
ROA koeffitsiyentining
 
ROS va ATO koeffitsiyentlari orqali ifoda-lanishi 
mumkinligi quyidagi dalil bilan tasdiqlanadi: turli sohada faoliyat yuritadigan 
firmalarning sotuvlar rentabelligi va aktivlar aylanuvchanligi koeffitsiyentlari 
mutlaqo har xil bo‘lishi va, shu bilan birga, aktivlar daromadliligi ko‘rsatkichlari 
bir xil bo‘lishi mumkin. Masalan, odatda, supermarketlarning sotuvdan 

---

219 
rentabellik ko‘rsatkichlari past, aktivlar aylanuvchanligi ko‘rsatkichlari yuqori 
bo‘ladi. Qimmat zargarlik buyumlari qimmat do‘koniga esa buning aksi xos. 
Ammo ikkala do‘konning aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti bir xil bo‘lishi 
mumkin. 
Aytilganlarni misolda ko‘rish uchun, keling, aktivlar daromadliligi 
koeffitsiyenti bir xil, ya’ni 10,0%ga teng ikkita firmani ko‘rib chiqamiz. Birinchi 
firma – bu supermarketlar tarmog‘i, ikkinchisi esa – kommunal xizmatlar 
ko‘rsatishga ixtisoslashgan firma bo‘lsin. 8-jadvaldan ko‘rinib turganidek, 
supermarketlar tarmog‘ining sotuvdan daromadlilik koeffitsiyenti “past” (2,0%) 
va u o‘z aktivlarini yiliga besh marta aylantiribgina aktivlar daromadliligi 
ko‘rsatkichini 10,0% li ko‘rsatkichga olib chiqadi. Ko‘p kapital talab qiladigan 
kommunal xizmatlar sohasiga kelsak, bu sohada ishlaydigan firmaning aktivlar 
aylanuvchanligi koeffitsiyenti (ATO) yiliga atigi 0,5 martaga teng bo‘lsa-da, 
sotish rentabelligi yuqori, ya’ni 20,0% bo‘lgani uchun u ham 10,0%lik aktivlar 
daromadliligi koeffitsiyenti (ROA)ga ega. 
8-jadval