Demokratiya nezeriyyesi

§ 2. Demokratik prinsiplər
 
Demokratiyanın ən əsas prinsipi qanunun aliliyinin rəhbər tutulması və 
pluralizm yolu ilə dövlətin idarə edilməsidir. Bun- lar aşağıdakıları 
nəzərdə tutur:
Hakimiyyətin bölüşdürülməsi prinsipi.
Çoxpartiyalılıq sisteminə şərait yaratmaq prinsipi. Mərkəzçilikdən 
qaçmaq prinsipi.
Söz və mətbuat azadlığı prinsipi.
Bu prinsiplər dövlətin idarə edilməsində əsas pluralist de- mokratik 
prinsiplərdir. Antik demokratiya siyasi prosesdə xal- qın roluna üstünlük 
vermiş, klassik demokratiya fərdin rolunu əsas götürmüş, plüralist 
demokratiya isə hərəkətverici qüv- vəyə uyğun olaraq, çoxluğa istinad 
edir.
Demokratiyanın əsas prinsiplərindən biri çoxluğun idarə et- məsi 
prinsipidir. Burada xalq suverenliyi əsas ideyadır. Bu prinsi- pi rəhbər 
tutan demokratiyada iki əsas dövlət forması mövcuddur: Milli 
demokratiya.
Sosial demokratiya.
Müasir şəraitdə demokratiyanın 1) separativ demokratiya və 2) elitar 
demokratiya nəzəriyyəsi siyasi praktikada həyata keçirilməkdədir.

---

Separativ demokratiya nəzəriyyəsinə görə, real demokra- tiya xalq 
təmsilçiliyi hakimiyyətinin yaradılması ilə mümkün- dür. Bu prinsipdə 
demokratik prosesin iştirakçılarının dairəsi məhdudlaşdırılır.
Elitar demokratiya xalqın razılığı ilə elitanın idarə etməsi- ni nəzərdə 
tutur. Bu prinsipdə xalqın rolu elitanın formalaşma- sında, onun 
demokratik mexanizminin yaradılmasında və tərki- binin müntəzəm 
yeniləşdirilməsində özünü göstərir.
Demokratiyanın ən başlıca prinsiplərindən biri hakimiyy- ətin 
funksiyalarının bölüşdürülməsi prinsipidir. Bu prinsipe əsasən 
hakimiyyətdə qanunverici, icraedici və məhkəmə sis- temi müstəqil 
fəaliyyət göstərir.
Demokratiya idarə üsulu üçün harmoniyalılıq əsas şərtdir. Demokratik 
dövlət yaratmaq üçün çoxpartiyalılıq sistemindən is- tifadə olunmalıdır. 
Çoxpartiyalılıq prinsipi heç də tam demokra- tik dövlət demək deyildir. 
Olduqca vacibdir ki, ölkədə azad seç- kilər keçirilsin. Mühüm demokratik 
prinsiplərdən biri də cəmiyy- ətin siyasi həyatında vətəndaşların 
azadlıqları və məs'uliyyətləri- nin qarşılılıqlı vəhdətidir; şəxsiyyətin azad, 
şüurlu və könüllü su- rətdə obyektiv zərurəti qəbul etməyə hazır olması 
və bu istiqa- mətdə hərəkət etməsidir. Azad fəaliyyət yalnız zərurətin dərk 
edilməsində həyata keçir. Obyektiv olanla subyektiv meylin vəh- dəti, 
şəxsiyyətin azadlığı, öz gündəlik davranışında sosial zərurə- tə uyğun 
hərəkət etməsi mühüm şərtdir. Azadlıq və zərurətin fər- di şüurda 
qarşılıqlı əlaqəsi şəxsiyyətin azadlığı və məsuliyyəti- nin qarşılıqlı əlaqəsi 

---

ilə bağlıdır. Şəxsiyyətin azadlığı və mə'su- liyyəti bir-birindən 
ayrılmazdır. Cəmiyyətin hər bir üzvünün məsuliyyəti olmadan onların 
azadlığı mümkünsüzdür. Mas'uliyyət obyektiv şəraitin dərk edilməsi və 
qarşıya qoyulmuş məqsədin tələbinə uyğun fəaliyyət metodunun 
seçilməsi və məq- sadi həyata keçirməyin zəruriliyi deməkdir. 
Mas'uliyyət azadlığı istiqamətləndirir və azadlıqdan əmələ gəlir.
Məs'uliyyət hissi, fərdin, cəmiyyət üzvlərinin şüur və dav- ranışında 
siyasi, hüquqi əxlaqi tələblərin obyektiv məzmunu demokratiya şəraitində 
formalaşır. Obyektiv məzmun şəxsiyy- ət tərəfindən dərk edilərək, onun 
şüurunun əlamətinə çevrilir. Bu da insanın hərəkət və davranışına 
məs'uliyyət hissi, şüurlu münasibət yaradır. Obyektiv məzmun subyektiv 
forma alır. Cəmiyyətlə şəxsiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi, onun davranış və 
şüurluluğunun cəmiyyətdə mövcud olan normalara uyğunluğu 
şəxsiyyətin məs'uliyyətli olması üçün mühüm şərtdir.
Məsuliyyət və azadlığın vəhdəti qanunvericiliyin ümumi əsasını təşkil 
edir. Vətəndaşların azadlıq və vəzifələrinin vəh- dəti yeni yaranmış 
müstəqil dövlətlərin konstitusiyalarında öz aydın ifadəsini, əksini tapır. 
İnsanların azadlıqları və hüquqları, onların öz vətəndaşlıq borclarını 
məs'uliyyətlə yerinə yetir məsi mühüm demokratik prinsiplərin necə 
reallaşdırılmasından asılıdır. Lakin şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarını 
məhdudlaş dırmaq da demokratiyanın tələbidir.
Qərb demokratiyasının sənədlərində hər bir şəxsin azadlıq və hüquqlarını, 
eyni zamanda dövlətin mənafelərini nəzərə al- maq kimi vətəndaşlıq 

---

özünü göstərmişdir. Amerikanın "Hüquqlar haqqında bil", Fransa burjua 
inqilabı dövründəki "İnsan və vətəndaş hüquqlarının deklorasiyası" kimi 
sənədləri misal çəkmək olar. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən 
1949-cu ildə "İnsan hüquqlarının ümumi deklorasiyası"nda da insanların 
hüquq və azadlıqlarının onların bəşəriyyət və cə- miyyət qarşısında 
məs'uliyyətindən, öz vəzifələrini yerinə ye- tirməsindən asılılığı 
göstərilmişdir. İnsan hüquqları və azadlıq- larının toxunulmamazlığı 
haqqında müddəalar 1975-ci ildə Helsinkdə və 1990-cı ildə Parisdə 
keçirilən Avropa Təhlükə- sizlik Şurasının müşavirələrində imzalanmış 
sənədlərdə öz do- Iğun ifadəsini tapmışdır. Burada insan hüquqlarına və 
azadlıq- larına, o cümlədən din və əqidə, vicdan və fikir azadlığına hör- 
mət bütün dövlətlər arasında dostluq münasibətlərinin və əməkdaşlığın 
inkişafı, sülhün, ədalətin, əmin-amanlığın tə'min edilməsi ilə sıx 
əlaqələndirilmişdir.
Demokratik prinsiplərin beynəlxalq aləmdə qorunmasında və 
möhkəmləndirilməsində 1993-cü ildə İnsan hüquqları üzrə Beynəlxalq 
Konfransın qəbul etdiyi Vyana bəyannaməsi, so- nralar Budepeşt və 
Lissabon sammitində imzalanmış sənədlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Demokratik prinsiplərin qorunması, vətəndaşların hüquq və azadlıqları 
demokratik hüquqi şüurun inkişafından çox asılı- dır. İctimai şüurun 
formalarından biri olan hüquqi şüur sosial- iqtisadi və eləcə də başqa 
münasibətləri spesifik formada əks etdirir. Şəxsiyyətin hüquq və 
vəzifələrinin qarşılıqlı asılılığı hüquqi şüurun əlamətlərindən biridir. 

---

Azadlıq və məs'ulliyyətin, hüquq və vəzifələrin qarşılıqlı asılılığı əsrlər 
boyu bütün si- vilizasiyalı cəmiyyətlərdə e'tiraf olunmuş mə'lum 
məsələdir. Hal-hazırda yeni yaranmış müstəqil dövlətlərdə demokratik 
prinsiplərin qorunub saxlanılmasını müasir mərhələdə onun in- kişafının 
ən mühüm amillərdən biri hesab etmək olar.
Cəmiyyətin sosial-siyasi həyatında demokratik prinsiplərə riayət 
edilməsinin ən mühüm me'yarı ictimai rə'yin nəzərə alın- masıdır. 
İnsanların sosial gerçəkliyin hadisə və faktlarına, müxtəlif qrupların və 
ayrı-ayrı fərdlərin fəaliyyətinə münasibə- tini gizli və ya açıq şəkildə ifadə 
etməsi ictimai rə'yin öyrənil- məsini zəruri edir. İnsanların, partiya və 
tə'sisatların fəaliyyətin- də ictimai rə'yin rolu böyükdür. İctimai rə'y 
fərdlərin, qrupların, sosial tə'sisatların fəaliyyət və davranışında səciyyəvi 
cəhətlərin üzə çıxarılmasına imkan verir və müxtəlif formalarda (məsələn, 
tələblər, tövsiyyələr hazırlanması, aktual problemlərə, xalqın xüsusi 
maraq göstərdiyi məsələlərə münasibətin bildirilməsi və s.) təzahür edir. 
İctimai rə'yin öyrənilməsi insanların fikirlərinin kütləvi şəkildə aşkar 
olunması deməkdir. İnsanların fikirləri, mövqeləri demokratik 
prinsiplərin qorunmasında, inkişaf etdiril- məsində əsas rol oynayır. Eyni 
zamanda bu fikirlər, mövqelər birbaşa demokratiya və nümayəndəli 
demokratiya vasitəsilə həyata keçirilir. Deməli, ictimai ro'y demokratik 
prinsiplərin həyata keçirilməsində müstəsna əhəmiyyətə malikdir.
Demokratik prinsiplərin başlıca üstünlüklərindən biri onların açıq-aşkar 
olmasındadır. Mə'lum olduğu kimi, demokratik ölkələ- rin tarixi 

---

tərəqqisində siyasi həyatda aşkarlığın olması və onun in- kişafının xüsusi 
xidməti vardır. Aşkarlıq cəmiyyətin demokratik- ləşməsinə və sosial-
iqtisadi tərəqqiyyə istiqamət verən mühüm amillərdən biridir. 
Cəmiyyətdə mə'nəvi mühitin tənzimlənməsi və sağlamlaşması üçün 
aşkarlığın olması vacib, zəruri şərtdir. Aş- karlıq bürokratik idarə 
üsullarının ləğv edilməsinə, müxtəlif icti- mai-siyasi qüvvələrin qarşılıqlı 
əlaqəsinin möhkəmlənməsinə kö- məklik edir. Aşkarlıq dövlət və ictimai 
təşkilatların fəaliyyətində
açıqhq və düzgünlük cəmiyyətin əsas 
problemlərinin demokratik