Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§8. YUNAN MƏDƏNİYYƏTİ Məlumdur ki, Yunanıstan mədəniyyətin bütün sahələrində bəşər mədəniyyəti xəzinəsinə əvəzsiz töhfələr bəxş etmişdir. Yalnız yunan mədəniyyətinin deyil, həm də dünya mədəniyyətinin sonrakı inkişaf tarixində VIII-VI əsrlər yunan mədəniyyətinin müstəsna rolu olmuşdur. Bu dövr yunan mədəniyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri-dindən elmə, mistik baxışlardan materialist təlimə, incəsənət sahəsində isə şərtilikdən realizmə keçid olmuşdur. Qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlər klassik dövr yunan mədəniyyətində öz inkişafının ən uca zirvəsinə çatmışdır. Yunan mədəniyyətinin 37 tərəqqisinin ən yüksək inkişaf mərhələsini klassik dövr təşkil edir. Müxtəlif sahələrdə qədim Şərq mədəniyyəti ilə əlaqədar olan və Egey mədəniyyətindən yaranan yunan mədəniyyəti e.ə. VIII-VI əsrlərdə böyük tərəqqi dövrü keçirmişdir. Bu dövr eyni zamanda yunan əlifbasının yaranması, ilk elmi və ədəbi nümunələrin meydana çıxması ilə səciyyəvidir. Başında Zevs allahının durduğu Olimp dini də əsasən bu dövrdə formalaşmış, materializm ilə idealizmin, dialektika ilə metafizikanın mübarizəsi də e.ə. VIII-VI əsrlərdə başlanmışdır. Quldarlıq cəmiyyətinin təkmilləşdiyi və quldarlıq dövlətinin təşəkkül tapdığı dövrdə yunan fəlsəfəsi yaranmışdır. İlk yunan alimlərinin vətəni İoniya idi. İoniyanın ardınca digər Hellin ölkələrində-Siciliya, Cənubi İtaliya, Egey dənizi adalarında olan şəhər dövlətlərində müxtəlif sahələrdə tədqiqat aparan alimlər meydana çıxır. İoniya filosoflarının ilk görkəmli nümayəndəsi isə e.ə. təxminən 624-547-ci illərdə yaşamış Miletli Fales olmuşdur. İoniya fəlsəfəsinin banisi olan Fales bütün mövcudatın maddi əsasının sudan təşkil olduğu fikrini əsaslandırırdı. Onun fikrincə, su daimi hərəkətin, bütün yaşayışın, eyni zamanda insanın həyat mənbəyinin əsasını təşkil edir. İoniyada yaradılmış riyaziyyat məktəbinin başında Falesin dostu və şagirdi Anaksimandr (e.ə. 610-546) dayanırdı. O, “Təbiət haqqında” əsərində əbədi hərəkətdə olan opeyronu (sonsuz)- əbədiyaşar materiyanı dünyanın əsası, başlanğıcı hesab edirdi. Onun təliminə görə, apeyron dörd ibtidai başlanğıcı (torpaq, su, od, hava) özündə əks etdirir. Anaksimandrın fəlsəfi sisteminin əsasında üzvi aləmin mənşəyi və inkişafının araşdırılması dayanırdı. Yunanıstanda idealist təlimin banilərindən biri olan Pifaqor (e.ə. təxminən 580-500) ədədi bütün olanların başlanğıcı hesab edirdi. Ona da Anaksimandr və Anaksimenin 38 güclü təsiri olmuşdur. O, kainatı ahəngdar ədədlər və onların tənasüb sistemi kimi təsəvvür edirdi. Qədim Yunanıstanın görkəmli filosoflarından olan Pifaqorun müasiri Efesli Heraklit (e.ə. təxminən 530-470) materialist dialektikanın banisi sayılır. Onun fikrincə, kainatın daimi və fasiləsiz hərəkət qanunu həm ictimai həyatı, həm də təbiəti idarə edən bir qüvvədir. O, kainat və onun qanunlarının nə allahlar, nə də insanlar tərəfindən yaradıldığı fikrini qəbul edirdi. Heraklit təbiətdən öyrənməyə səsləyərək vurğulayırdı ki, “Kainat” həmişə qanunauyğun alovlanan və sönən canlı bir od olmuş, oddur və od olaraq da qalacaqdır. F.Engelsin fikrincə, qeyd etdiyimiz dövrün fəlsəfəsi “bir-birinə əks olan iki keyfiyyətlə-böyük dərinliyi və eyni zamanda sadəlövhlüyü ilə insanı heyran edir”. Yunan alimləri təbabətdə də diqqətəlayiq nailiyyətlər qazanmışdılar. Dünya təbabət elmi tarixində xüsusi yeri olan Hippokrat da (e.ə. 460-377) məşhur Kos (Kiçik Asiya sahili yaxınlığında ada) təbabət məktəbinin görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. Onun təbabət sahəsində böyük xidməti ondan ibarətdir ki, xəstəliyi tədqiq metodunu naturalist filosofların qeyri-elmi spekulyatif fikirlərinə qarşı qoymuşdur. V əsr yunan fəlsəfəsinin inkişafı daha çox Emkedokl, Anaksaqor, Levkipp və Demokritin adı ilə bağlıdır. Onlar materiyanın quruluşuna dair bir çox nəzəriyyələr təklif etmişlər. Məsələn, Levkipp ilk dəfə materiyanın bölünməz hissəsi-atom haqqında təlim hazırlamışdır. Bu təlimi onun tələbəsi Demokrit öz əsərlərində daha da təkmilləşdirmişdir. Onun (Demokritin) fikrincə, kainat keyfiyyətcə həmcins, yalmz öz həcm və forması ilə bir- birindən fərqlənən atomlardan və boşluqdan ibarətdir. Bu boşluqda mexaniki şəkildə hərəkət edən atomlarm toqquşması, dəf olunması, birləşməsi və ayrılması nəticəsində şeylər əmələ gəlir. Bir çox 39 Şərq ölkələrini gəzərək qədim Şərq fəlsəfəsinə yaxşı bələd olan Demokritin fikrincə, kainatı təşkil edən çoxlu sayda dünyaların yaranması və məhv olması atomların boşluqdakı fasiləsiz hərəkəti ilə şərtlənir. Eyni zamanda, təbiətdəki bütün cisimlərin və onların mahiyyətinin müxtəlifliyi atomların müxtəlif birləşmə və ayrılması ilə izah olunur. Haqqında danışdığımız dövrün materialist təlimlərini Epikür (e.ə. 341-270) sona çatdırmışdır. “Epikür bağı” adlı fəlsəfi məktəb (e.ə. 306) yaradan Epikür ömrünün sonunadək Afinada yaşamışdır. Yaradıcılığı ərzində yazdığı 300-ə qədər əsərin az bir hissəsi bizə gəlib çatmışdır. Onun fikrincə, Kainat sonsuz və əbədidir. Atomlar öz-özünə başlanğıc düzxətli hərəkət vəziyyətindən çıxmaq və əyrixətli hərəkət etmək iqtidarmda deyillər. Epikürün ateist təlimi Platonun “İdeyalar aləmi”, Aristotelin isə “İlk mühərrik” əsərlərindəki ideyanın tam əksidir. Epikür dünyanı dərk etməyin mümkünlüyünü bildirirdi. Duyğuların, hisslərin və anlayışların idrakın meyarı olduğunu göstərən Epikür duyğuları eyni zamanda biliklərin mənbəyi, idrakın başlanğıcı hesab edirdi. Yunanıstanda idealist fəlsəfənin banilərindən olan Sokratın (e.ə. 469-399) fəlsəfi təlimi və həyatı haqqında məlumatlar onun tələbələri və davamçıları olan Platonun, Ksenofontun, Aristotelin əsərlərində öz əksini tapmışdır. - Bu filosof da yunan sofistləri (yunanca hikmət müəllimləri deməkdir. Məsələn, Qorgi e.ə. 483-376, Protaqor e.ə. 481-411 və s. b.) kimi fəlsəfi məsələlərdə əsasən təbiətşünaslığa deyil, mənəviyyata, insan əxlaqına diqqət yetirir. Sokratın tələbəsi və həmfikri Platonun (e.ə. 427-347) da fəlsəfi görüşləri obyektiv idealizmin bariz göstəricisidir. Onun fəlsəfi təliminə əsasən duyulan, hiss olunan varlıq, maddi aləm həqiqi aləmin yalnız kölgəsidir, həqiqi varlıq isə əbədi və dəyişməz ümumi ideyalardır. 40 Cəmiyyətdəki bərabərsizliyi, yuxarı təbəqənin (istismarçıların) aşağıdakılara qeyri-insani münasibətini görən Platon “ideal dövlət nəzəriyyəsi” tərtib edir. Bu layihəsinin əsasında Platonun idealist fəlsəfəsi dayanır. Təəssüf ki, Platonun da əsərlərinin çoxu haqqında məlumatımız yoxdur. Qədim dünyanın məşhur filosoflarından biri də Aristotel (e.ə. 384-322) olmuşdur. Dünyanın böyük bir hissəsinin Makedoniya tərəfindən işğal edilməsi və İsgəndərin möhtəşəm imperiyasının yarandığı dövrdə yaşamış Aristotel klassik yunan fəlsəfəsini yekunlaşdırmışdır. O, materializm ilə idealizm arasında-Platon xətti ilə Demokrit xətti arasın da tərəddüd etməsinə baxmayaraq, maddi aləmi “deyalar kölgəsi” deyil, öz-özlüyündə mövcud olub, ideyaların, məvhumların, hisslərin və sairin əsası hesab edirdi. Bu isə yalnız Platonun mistik fəlsəfəsinə deyil, eyni zamanda bütün idealizmə böyük zərbə idi. Aristotelin teoloji (teos-ilahiyyat) və teleloji (teleo-məqsəd) müddəalarından orta əsrlərdə və sonrakı dövrlərdə yaşamış hətta ona əks baxışlı filosoflar da bəhrələnmişlər. Aristotel yalnız fəlsəfə sahəsində deyil, məntiq, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, təbiətşünaslıq, siyasət və tarix sahəsində də maraqlı əsərlər yazmışdır. Zoologiya və botanika elmlərinin inkişafında da onun böyük xidmətləri olmuşdur. Yunan elm tarixində xüsusi rol oynayan Ligey məktəbini (Afina yaxınlığında) də Aristotel yaratmış və bu məktəb səkkiz əsrə qədər fəaliyyət göstərmişdir. Bəhs etdiyimiz dövrdə yunan ədəbiyyatının da sürətli inkişafı müşahidə olunur. Maraqlıdır ki, eyni zamanda epik və dramatik poeziya ilə yanaşı lirik poeziya da yaranır. Belə ki, lirik şairlərdən Tirtey, Kallin, Feoqnid, Alkey, Sapfo, Anakreont, Arxllox, Pindar və başqalarının əsərləri cəmiyyətdə yayılmağa və sevilərək, qəbul olunmağa başlayır. 41 Yunanıstanda yaranan ədəbiyyat mövzu baxımından tragikliyi ilə diqqəti cəlb edir. Yunan tragediyasının banisi isə Fespid (e.ə. VI əsr) hesab olunur. Tragediya öz yaranışı etibarilə Dionis allahı (üzüm və şərab allahı) şərəfinə keçirilən bahar bayramı ilə bağlıdır. Dionis ayinindən yaranmış yunan dramı, sonralar bu ayindən ayrılaraq yunan qəhrəmanlarını öz süjet dairəsinə salır. İlk yunan dramaturqları olan Fespid, Pratin, Xeris və Frinixin əsərləri dövrümüzə gəlib çatmasa da, Frinixin “Miletin alıması” və “Finikiyalı qadınlar” əsərləri haqqında müəyyən məlumatlar günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Həmin məlumatlar o dövrün yunan dramaturgiyası haqqında fikir söyləməyə imkan verir. Dünyanın digər mədəniyyət mərkəzlərində olduğu kimi, teatr Yunanıstanın ictimai həyatında da mühüm rol oynamış və olduqca populyarlaşmışdı. Qədim yunan teatrı üç hissədən-orxestra 1 , teatron 2 və skenedən 3 ibarət olmuşdur. Böyük Attika tragikləri-Esxil, Sofokl və Evripidin yaradıcılığında Afina demokratiyası tarixindəki üç ardıcıl dövr öz əksini tapmışdır. F.Engelsin haqlı olaraq “Tragediyanın atası” adlandırdığı Esxil demokratik dövrün bərqərar olması, Sofokl quldarlıq demokratiyasının yüksəlişi, Evripid isə bu demokratiyanın böhranı dövrünün şairləri hesab olunurlar. Yunanların iranlılara qarşı apardıqları azadlıq mübarizəsi dövründə yaşamış Esxilin özü də məşhur Marafon döyüşündə iştirak etmişdir. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Esxil zəngin yaradıcılıq irsinə malik olmuşdur. Təəssüf ki, bu ədəbi irsin ancaq az bir hissəsi dövrümüzə çatmışdır. 1 Orxestra-yunanca orxensthay(rəqs etmək) sözündən alınıb. O dövrdə xorun əsas vəzifələrindən biri rəqs etmək idi. 2 Teatron- yunanca theasshay (tamaşa etmək) sözündən alınıb mənası tamaşa yeri deməkdir. 3 Skene- yunanca çadır mənasındadır. İfaçıların geyim otağı hesab olunur. 42 Onlardan “Farslar”, “Xahiş edən qadınlar”, “Fiv əleyhinə yeddi adam”, “Zəncirlənmiş Prometey”, “Oresteya” trilogiyasını – “Aqamemnon”, “Xoeforlar”, “Evmenidlər”- əsərlərini göstərmək olar. Yunan teatrının inkişafında Esxilin böyük rolu olmuşdur. Əgər Hellinizm dövrünə qədər yunan dramının ayrılmaz hissəsi olan xordan hələ VI əsrin II yarısında xüsusi ifaçı-aktyor ayrılırdısa (o da müəllifin özü olurdu), Esxil ifaçının sayını ikiyə çatdırır. Onun dünya ədəbiyyatına, eyni zamanda müasir ədəbiyyata güclü təsiri olmuşdur. Enni, Aksi, Seneka (Roma şairləri) və başqaları onun yaradıcılığından bəhrələnmiş, yeni dövr şair və yazıçıları - Kalderon, Milton, Volter, Göte, Bayron, Şiller və s. Esxilin əsərlərinə nəzirələr yazmışlar. Öz siyasi görüşləri baxımından mühafizəkar olan, Peloponnes müharibəsi dövründə sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşdiyi bir şəraitdə zadəganların tərəfində dayanan Sofoki (e.ə. 496-406) 123 əsərin müəllifi olmuşdur. Bu əsərlərdən ancaq yeddi tragediya “Ayaks”, “Elektra”, “Filoktet”, “Çar Edip”, “Edip Kolonada”, “Antiqona” və “Traxiniyalı qadınlar” bizə məlumdur. Bunlardan “Çar Edip” və “Antiqona ” əsərləri dəfələrlə Azərbaycan teatr səhnəsində nümayiş etdirilmişdir. Yunan teatrının inkişafında Sofoklun da müstəsna xidmətləri olmuşdur. Belə ki, o, teatr dekorasiyası yaratmış tragediyada aktyorların sayını ikidən üçə, xor ifaçılarının sayını isə on ikidən on beşə qaldırmışdır. Öz dövrünün böyük romantik şairi olan Evripidin (e.ə. 484- 406) isə doxsandan artıq əsərindən yalnız on səkkizi bizə məlumdur “Troyalı qadınlar”, “Elektra”, “Orest”, “Hippolit”, “Finikiyalı qadınlar”, “İon”, “Herakl”, “Medeya” və s. Evripid də öz sələflərindən fərqli olaraq, qədim yunan mifologiyasından istifadə etdiyi əfsanəvi rəvayətlərə tənqidi yanaşmış, onları həyat həqiqətlərinə uyğun hesab 43 etmişdir-Əgər Sofokl insanları “necə olmalı” kimi təsvir edirsə, Evripid onları olduğu kimi təqdim etmişdir. Komediya isə bir ədəbi janr kimi tragediyadan xeyli sonra (e.ə. 487-ci il) formalaşsa da, öz tarixi kökləri baxımından o da Dionis şərəfinə həsr olunmuş oyunları müşayət edən nəğmələrlə əlaqədardır. İlk komediya ustalarından biri Koslu Epixarın (VI əsrin II yarısı və V əsrin əvvəlləri) olmuşdur. Onun komediyaları mifoloci parodiyalardan ibarət idi. Epixarmın məişət məzmunlu komediyalarına misal olaraq “Kəndçi”, “Zəvvarlar”, “Ümid” və s. göstərmək olar. Qədim Yunanıstan mədəniyyətində komediya janrına bənzəyən mim, 1 fliak 2 və pantamima 3 kimi kiçik formalı komik tamaşalar da özgün yer tutur. Həmin janrın nümayəndələri isə siciliyalı Sofron (e.ə. V əsr) və onun oğlu Ksenarx (e.ə. IV əsr) olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, bu janr son zamanlar Azərbaycan teatrında da inkişaf etməkdədir. Pantamimo teatrı formalaşaraq uğurla öz fəaliyyətini davam etdirir. Qədim Yunanıstanın müxtəlif yerlərində ibtidai şəkildə nəzərə çarpan komediya e.ə. V əsrdə Attikanın ictimai-siyasi həyatında meydana çıxan dəyişikliklərdən yaranan ehtiyaclarla bağlı getdikcə daha da inkişaf edərək dolğunlaşmışdı. O dövrün Afina komedioqraflarından Xionid, Maqnet, Kratin və b. əsərlərindən bəzi hissələr zəmanəmizə gəlib çatmışdır. Klassik dövr Yunan mədəniyyətində incəsənətin digər növləri ilə yanaşı musiqi də inkişaf etmişdi. Yunanıstanın ictimai həyatında özünəməxsus yer tutan musiqi xüsusi mənəvi-tərbiyəvi əhəmiyyətə malik idi. Yunanların uşaq tərbiyə sisteminə musiqi də daxil idi. Musiqinin insan xarakterinin formalaşmasına göstərdiyi güclü təsir öz əksini 1 Mim-yunan sözü olub, mənası təqlid deməkdir. 2 Fliak-yunan sözüdür, mənası zarafat deməkdir 3 Pantamimo da yunan sözüdür və panta hamı, hər şey, mimos təqlidçi sözlərindən alınmışdı. 44 yunan mifalogiyasında da tapmışdır. Belə ki, əfsanəvi obrazlar içərisində öz bənzərsizliyi ilə seçilən Orfey obrazı da məhz müğənni və lira ifaçısı olmuşdur. Bildiyimiz kimi yunan musiqisinin əsası xalq yaradıcılığından ibarət idi. Yunanıstanda üç növ musiqi aləti geniş yayılmışdı: simli, nəfəsli və zərb. Simli alətlərdən lira, kitara, arfa və s. nəfəsli alətlərdən avlos, zərb alətlərindən isə kimbal və timkanı göstərmək olar. Yunanlar simli musiqini insanın hisslərində ahəngdarlıq yaradan bir qüvvə, nəfəsli musiqini isə “barbar” musiqisi, hiddətləndirici bir qüvvə hesab edirdilər. Getdikcə musiqi müstəqü bir sənət sahəsinə çevrilirdi. Yunan sənətkarları musiqi tonları qammasını işləyib hazırlayırdılar. Filosof və riyaziyyatçı Pifaqor (e.ə. VI əsr) və görkəmli riyaziyyatçı Evklid (e.ə. III əsr) musiqiyə dair xüsusi əsərlər yazmışlar. Yunanlar yalnız ədəbiyyat, teatr və musiqidə deyil, mədəniyyətin digər sahələrində də uğurlar qazanmışdılar Onların ən mükəmməl memarlıq əsəri Afina akropolunun başında tikilmiş İlahə Afinanın məbədi Parfenondur. Afina Propileyası adlı akropola gedən böyük yol və əfsanəvi Afina padşahı Erextey və Gefestə həsr olunmuş məbədlər yunan memarlıq sənətinin nadir incilərindəndir. Yunan memarlığında üç üslub-ən qədim və formaca lap sadə dori üslubu, qeyri-adi incəliyi ilə məşhur olan ionı üslubu və mürəkkəb ornamentli Korinf üslubu xüsusilə nəzərə çarpır. Bəzən bu üç üslub bir abidədə cəmlənirdi. Fikrimizə, dori və ioni üslublarının birləşməsindən ibarət olan ilahə Afinanın məbədi Parfenonu misal göstərmək olar. Bizim e.ə. VI-V əsrlərdə Yunan heykəltəraşlığı da öz inkişafının ən yüksək zirvəsinə çatmışdı. Yunan incəsənətinin ən zəngin dövrü Fidinin (e.ə. V əsrin 432-431-ci illəri) adı ilə bağlıdır. Yalnız yunan mədəniyyəti deyil, o cümlədən bəşər mədəniyyəti tarixində silinməz iz qoymuş Fidi Afina 45 Akropolunun tikilməsinə rəhbərlik etmiş və burada ucaldılan əsrarəngiz gözəlliyə malik heykəllərin müəllifi olmuşdur. Hellin xalqının qırılmaz birliyinin təsdiq edilməsi və yunan quldar demokratiyası mədəniyyətinin mərkəzi olan Afinanın mədhi Akropolun əsas ideyasını təşkil edir. Bu dövrün görkəmli heykəltəraşları arasında Polikletin, Praksitelin və Lisippin də xüsusi yeri vardır. Onların əsərlərində sağlam insan bədəninin gözəlliyi sənətkarlıqla əks olunurdu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu sənətkarlar insan bədəninin sağlamlığının səbəbini qədim Yunanıstanda tez-tez keçirilən idman məşqləri və yarışları ilə əlaqələndirirdilər. Yunanıstanda rəssamlıq heykəltəraşlıqla əlaqədə inkişaf edirdi. Yunan rəssamları içərisində b.e.ə. V əsrin I yarısında yaşamış Poliqnot və bu əsrin II yarısında yaşamış Apollodor məhşur olmuşdur. Rəssamlıqda diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də qablar üzərində yunan əfsanələrindən götürülmüş mövzuların çəkilməsi idi. Rəssamlar bu sahədə böyük uğurlar qazanmışdılar. Ümumiyyətlə, K.Marksın qeyd etdiyi kimi, V-IV əsrlər yunan mədəniyyətindən danışarkən göstərmək lazımdır ki, bu dövrdə insan ətraf aləmin dərk olunmasmda, o cümlədən özünün bədiı düşüncə tərzinin inkişafı baxımmdan xeyli irəliyə getmışdir. Sinfi xarakter daşımasına baxmayaraq, kökləri xalqla bağlı oian yunan mədəniyyətinin tamlığı, harmoniyası, nikbinliyi onun bir çoxu indiyədək əvəzsiz bir sənət nümunəsi kimi qalmaqda olan ən yaxşı abidələrini əbədiləşdirmişdir. Yunan mədəniyyəti Roma mədəniyyətinin, daha sonralar isə bütün Avropa mədəniyyətinin gələcək inkişafı üçün bir əsas təşkil etmişdir. |