Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§11. AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ
Tarixdən məlumdur ki, qədim Azərbaycan ərazisində yerli qəbilələrin ilk siyasi təşəkkülü eramızdan əvvəl IX-IV əsrlərə təsadüf edir. O dövrdə paytaxtı Urmiya gölünün cənubunda olan ilk Manna dövləti yaranmışdır. Qədim yerli qəbilələrin iqtisadi-siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamış bu dövlət eradan əvvəl VIII əsrin ortalarına bütün Cənubi Azərbaycanı əhatə etmiş və eramızdan əvvəl VI əsrin axırlarına qədər müstəqil bir dövlət kimi yaşaya bilmişdir. E.ə. VIII əsrin axırlarında Manna dövlətinə tabe olan Maday e.ə. VI əsrin sonlarında qüvvətlənərək məşhur Midiya dövlətini qurmuşdur. Qədim tarixçilərin verdikləri - məlumata görə, bu dövləti ilk Hökmdar Dayakku təsis etmiş və o, II Hökmdar Fravartiş dövründə daha da möhkəmlənmiş, Kiaksar hakimiyyəti illərində isə (e.ə. 625- 584) özünün ən əzəmətli dövrünü yaşamışdır. Lakin Astiaqın hakimiyyəti illərində (584-550) bu dövlət yıxılaraq, əvəzində həxamənişilər hökmranlığı başlamış və Cənubi Azərbaycan da bu dövlətin hakimiyyəti altına keçmişdir. İskəndər istilalarına qədər həxamənişilərin satrapı olan Atropaten İskəndərin ölümündən sonra (e.ə.323) istiqlaliyyət qazanmış və e.ə. 150-ci illərə qədər müstəqil dövlət kimi mövcud olmuşdur. Atropaten, əsasən Cənubi Azərbaycan ərazisini əhatə edirdi. Şimali Azərbaycan ərazisi isə Alban-Ağvan- Arran adlandırılırdı. Qədim Azərbaycanın həm Atropaten, həm də Arran hissəsində yüksək inkişaf tapmış mədəniyyət mövcud olmuşdur. Həmin mədəniyyətin izləri özünü bir çox nümunələri hələdə qalmaqda olan maddi mədəniyyət abidələrində-dövrü üçün böyük əhəmiyyətə malik olmuş istehkamlarda, suvarma şəbəkələrində, şəhərlərin, məbədlərin, qalaların orijinal memarlıq nümunələrində göstərməkdədir. 57 Eranın əvvəllərində Alropatendə Pəhləvi yazısından istifadə edilirdi. Arranda isə sonrakı əsrlərdə 52 hərfdən ibarət xüsusi əlifba yaradılmışdı. Bu ərazidə bir sıra elmlər, o cümlədən astronomiya xeyli inkişaf etmişdi. Ümumiyyətlə, bəşər xalqlarının qədim dövrdən bəri yaratdığı zəngin mədəni sərvət onun sonrakı inkişafı üçün əsaslı zəmin yaratdı. Həmin sərvət öz inkişafının sonrakı mərhələlərində əldə edilən uğurlaria daha dolğun məzmun kəsb etdi. Bildiyimiz kimi, orta əsrlərdə feodalizm quruluşu Şərq ölkələrinə nisbətən Avropada bir neçə əsr gec formalaşmışdır. V-VI əsrlərdə Roma imperiyası süquta uğradıqdan sonra burada yaranan xırda feodal dövlətləri Avropada feodalizmin formalaşması üçün XI əsrə qədər zəmin rolunu oynadı. Orta əsrlərdə siyasi hakimiyyəti öz əllərində cəmləşdirməyə çalışan kilsə mədəni-mənəvi və ideoloci-siyasi prosesləri özünün güclü təsiri altına almışdı. K.Marksın və F.Engelsin elmin ilahiyyatın quluna çevrilməsi haqqında məlum müddəaları da Avropa ölkələri üçün bu baxımdan səciyyəvidir. İslam Şərqi ölkələrində isə vəziyyət tamamilə başqa şəkildə idi. Beiə ki, Avropa ölkələrinin çoxunda elm, din, fəlsəfə, siyasi ideyalar və s. əsasən kilsə xadimləri tərəfindən irəli sürülüb əsaslandırılırdısa, islam Şərqi ölkələrində bu problemlərlə məşğul olanların arasında təbiətşünaslar, həkimlər, sənətkarlar, səyahətçilər, tacirlər və s. olduğu üçün onların irəli sürdükləri idealar demək olar ki, dinlə bağlı olmurdu. Elə buna görə də islam Şərqi ölkələrində elmi-fəlsəfi fikir və müddəalar, azadlıq ideyaları və azadfikirlilik geniş intişar tapmışdı. Ümumiyyətlə, islam Şərqi ölkələrində, eləcə də Azərbaycanda mədəni irsin inkişaf mərhələsini iki dövrə bölmək olar: 58 1. İslama qədərki dövr, 2. İslamın qəbulu və yayılmasından sonrakı dövr. İslama qədərki dövrdə xalqımızın dini görüşlərinə dair əlamətləri qəbirüstü yazılarda, daş kitabələrdə, arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış abidələrdə, dəfn mərasimləri ilə əlaqədar olaraq qəbirlərə qoyulmuş cürbəcür məişət əşyaları və digər alətlərdəki şəkillərdə və folklor nümunələrində görə bilərik. Məsələn, Qobustan qayaları üzərində həkk olunmuş qurban- kəsmək mərasimi, yallıyabənzər rəqs və digər rəsmlər, Orxon və Yenisey kitabələrində və oğuznamələrdə qorunub saxlanan dünyaduyumu xalqımızın qədim dövr mədəniyyəti və baxışları haqda dolğun məlumat verən əvəzsiz sərvətdir. Bu abidələrdə tanrıçılıq, dövlətçilik, məişət mədəniyyəti, ailə münasibətləri nəsillərarası sələf-xələflik əlaqələri, təbiət hadisələrinə bəslənən münasibət, çoxçeşidli mərasim və ayinlər özünün bədii-fəlsəfi əksini tapmışdır. Qeyd edək ki, ayrı-ayrı təbiət hadisələri (yazın gəlişi, qış, quraqlıq, yağış və s.) haqda, bitki və heyvanların müqəddəsliyinə dair yaradılan əfsanə, əsatir və rəvayətlər də milli-mədəni sərvətin tərkib hissəsidir. Yeni eranın əvvəlindən VII əsrə qədər Azərbaycan mədəniyyəti müxtəlif inkişaf dövrləri keçirmişdir. Sasanilər dövründə, Azərbaycan xalqının şimal və cənub düşmənlərinə qarşı mübarizə illərində ölkəni müdafiə etmək üçün tikilən qalalar, çəkilən sədlər burada memarlıq işini sürətləndirmişdi. IV əsrdən başlayaraq xristianlığın Azərbaycanda qismən yayılması ilə əlaqədar tikilən kilsələr və xristianlıq təlimi zəminində təşəkkül tapan dünyagörüş ölkənin mədəni həyatına müəyyən dərəcədə təsir göstərmişdir. Bunu xristianlığın qəbul edildiyi yerlərdə Bizans təsirlərinin qüvvətlənməsində, yeni Alban əlifbasının yaradılması və yazılı ədəbiyyatın inkişafında da görə bilərik. 59 VII əsrdə Azərbaycanda müstəqil Alban dövlətinin yaranması ilə yüksələn mədəniyyət ərəb istilasına qədər inkişaf etmişdi. Cavanşirin ölümünə məşhur Azərbaycan şairi Davdağın yazdığı mərsiyə dövrün gözəl ədəbiyyat nümunəsi olmaqla yanaşı, özündə VII əsrdə ərəb işğalçılarına və Sasani qəsbkarlarına uzun müddət müqavimət göstərən xalqımızın istiqlaliyyət mübarizəsini və azadlıq duyğusunu da əks etdirir. Xəyanətin qurbanı olan bu igid sərkərdənin tabutu önündə oxunan həmin mərsiyədə xalqımızın qəhrəmanın itkisindən doğan dərin kədər hissi də özünün bədii ifadəsini tapmışdır. Ağıdan gətirdiyimiz bir neçə bəndə diqqət edək: Ey ilahi kəlamları xəlq eyləyən ulu tanrı, Özün nəğmə-ağı söylə, yad et bizim hökmdarı. Elə nəğmə-ağı qoş ki, bu əvəzsiz itki üçün, Gözümüzdən gecə-gündüz axsın odlu göz yaşları. Görün kimlər əl qaldırdı o bahadır tacidara! Atasından xəbərsiz, bic,...Zatıqırıq, özü gürzə. Sürüm-sürüm qoy sürünsün, həsrət qalsın xoş bir üzə, Qoy sülənsin bu dünyada Qabil kimi əsə-əsə... Qonlarına yığsa belə min pəhləvan qüvvətini, Çiçəkləri asta üzər, gülü ehmal dərərdi o. Danışarkən göz qalardı o kəlamda, o xoş sözdə, Əxlaqı saf, ruhu yüksək, könlü odlu bir həvəsdə. Cavanşirin məziyyətlərini, ölkəsi və xalqı üçün əvəzsiz bir şəxsiyyət, müdrik insan, cəsur sərkərdə, yenilməz pəhləvan, eyni zamanda incə ruhlu insan olduğunu diqqətə çatdırdıqdan sonra Davdaq dərin bir yanığı ilə yazır: Mənim ağım nə qu quşu, nə də pəri nəğməsidir, Qatarından ayrı düşən bir durnanın naləsidir. Göründüyü kimi, sərkərdə və dövlət başçısının ölümü böyük bir ümumxalq fəlakəti kimi qarşılanır. Bu da türk (Azərbaycan) dövlətçilik ənənəsindən irəli qəlir. VII əsrdən başlayaraq ərəb istilası və xalqın bu istilaya qarşı mübarizə- 60 si, yeni şəraitdə ölkənin siyasi-iqtisadi həyatında baş verən dəyişikliklər mədəniyyətə də öz təsirini göstərdi. Azərbaycanı istila etdikdən sonra ərəblər xristian xalqlara və yəhudilərə dini vergi (cizyə) vasitəsilə öz dinlərini saxlamaq imkanı verdikləri halda, atəşpərəstliyə qadağa qoyaraq burada islam dininin yayılması asanlaşdırmaq məqsədilə atəşpərəstliyin bütün nişanələrinin məhvinə çalışırdılar. Qədim Azərbaycan mədəniyyəti atəşpərəst məbədlərində,. atəşgədələrdə saxlandığı üçün yandırılan məbədlərin içərisində həmin mədəniyyət abidələri də məhv olurdu. Biz bu tarixi hadisələrin bədii əksi ilə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin “İskəndərnamə” əsərində də rastlaşırıq... İslam dinini təbliğ etmək üçün ərəblər yerlərdə mədrəsələr açdılar. Ərəb dili rəsmi dövlət dili olduğu üçün elm və ədəbiyyatla yanaşı mədrəsələrdə təlim-tərbiyə işləri də ərəb dilində aparılırdı. Beləliklə, latın dilinin Qərbi Avropada oynadığı rolu, ərəb dili Yaxın Şərq xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının mədəni həyatında oynayırdı. IX əsrdə Azərbaycanın həyatında baş verən ən mühüm hadisə Babək üsyanı olmuşdur. Xalq qəhrəmanı Babək 20 ildən artıq müddət ərzində xilafətə qarşı mübarizə aparmışdır. Bu xalq qəhrəmanının işğalçılarla inadlı vuruşları, mərdanə ölümü onun haqqında bir sıra ədəbi və tarixi əsərlərin yaranmasına səbəb olmuşdur... Orta əsrlərdə İslam Şərqində mədəni-siyasi fikir əsasən bir-biri ilə bağlı olan iki istiqamətdə öyrənilir: l. Ancaq siyasi problemlərin tədqiqi ilə məşğul olan professional alimlər tərəfindən. 2. Siyasi-ideoloci istiqamətdə, məsələn, islamilik, sufilik- hürufilik, işraqilik və s. Bundan başqa məlum olduğu kimi, orta əsr islam Şərqi mütəfəkkirlərinin mövcud bədii yaradıcılığı da dövrün aparıcı ideya- fəlsəfi fikirlərini özündə əks etdirirdi. Buna 61 misal olaraq Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sində öz əksini tapan ideal dövlət haqqındakı fikirlərini göstərə bilərik. Bütün islam Şərqində olduğu kimi, Azərbaycanda da orta əsrlərdə mövcud olan əsas mədəni-siyasi cərəyanların yaranıb inkişaf etməsində Hind-Çin, Roma, yunan mənbələri əhəmiyyətü rol oynamışdır. Orta əsrlər şərq xalqlarının, o cümlədən azərbaycanlıların mədəniyyətində Əl Kindi, Əl Fərabi, Biruni, İbn Sina, Bəhmənyar, Söhrəverdi, Xaqani, Məhsəti, Şəbüstəri, Yusif Qarabağlı, Şah İsmayıl Xətai, Həqiqi, Həbibi, Rudəki, Firdovsi və digər mütəffəkirlərin elmi və ədəbi-fəlsəfi irsləri xüsusi yer tutur. Bu zəngin sərvətdən məlum olur ki, orta əsrlərdə İslam Şərqi xalqları öz mədəniyyətlərinin intibah dövrünü yaşamışlar. Bu mədəniyyətin əsasən ərəb və fars dillərində yaradılmasına baxmayaraq, onun zənginləşməsində ərəblərdən və farslardan başqa digər xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların da mühüm rolu olmuşdur. İslam mədəniyyəti Avropa mədəniyyətinə də güclü təsir göstərmişdir. U.Montqomerin, H.Bammatın əsərlərində bu fikir öz ifadəsini əhatəli şəkildə tapmışdır. İslamdan sonrakı dövrdə Azərbaycan ziyalıları ərəb və fars dilləri vasitəsilə Şərq, eləcə də yunan mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Əbu-Nəvas, İbn-Hani kimi ərəb şairləri, Rudəki, Dəqiqi, Firdövsi, Xəyyam, Fəxrəddin Gürgani kimi İran və Orta Asiyanm klassik şairləri Azərbaycan ziyalılarına yaxşı tanış idilər. Onlar öz müasirləri olan Əsiri Əxistəki, Rəşidəddin Vətvat kimi Orta Asiya şairləri ilə əlaqə saxlayırdılar. Azərbaycan ziyalılarının əsas hissəsi ərəb və Orta Asiya alimlərindən Fərabinin, İbni Sinanın, İbni Bacənin, İbni Rüştün, qədim yunan filosoflarından Aristotelin, Platonun, Bəlinasın fəlsəfi əsərləri ilə tanış olur, Bəhmənyar kimi filosofların fəlsafi sistemlərini maraqla öyrənirdilər. 62 Bəşər tarixinin inkişafında ən mühüm dövrlərdən biri intibah hesab olunur. Avropada feodalizmin dağılmağa başladığı və kapitalist münasibətlərinin, burjua cəmiyyətlərinin meydana çıxıb formalaşması ilə əlaqədar olan intibah “yeni tarixi dövr” adlanır. İntibah fransızca “renesans” sözündən olub, mənası dirçəliş deməkdir. Onu da qeyd edək ki, almanlar bu dövrü özlərinə üz vermiş milli bədbəxtliyə görə “reformasiya”, italyanlar isə “çingviçento” adlandırırlar. Lakin bu adlar bir növ şərti xarakter daşıyır. Ona görə ki, onların heç biri o dövrün dolğun məzmununu tam əhatə edə bilmir. Avropada intibah təxminən XIV-XVI əsrlərdə İtaliyada, XV əsrin sonu XVI əsrdən isə digər ölkələrdə başlanmışdır. Qədim latın və yunan dillərindən tərcümə olunmuş əsərlərin təsiri ilə yenilərinin yaranması cəmiyyətdə hökm sürən monarxiya, inzibati amirlik recimlərinin, kilsənin, feodal-patriarxal qayda- qanunlarının amansızcasına tənqidi ilə nəticələndi. Məlumdur ki, bu dövrlərdə xristianlıq Qərbi Avropanın feodal cəmiyyətlərində ideoloji inteqrator funksiyasını yerinə yetirirdi. Roma katolik kilsəsi əvvəlcədən inteilektual təhsil üzərində hökmranlığı öz əlinə almışdı. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq müxtəlif elm sahələri inkişaf edirdi, XII-XIII əsrlərdə Avropanın bir sıra şəhərlərində universitetlər təşkil olundu. 1200-ci ildə Fransada Paris universiteti açıldı, İtaliyada məşhur Boloniya hüquq məktəbi, Salerna tibb məktəbi fəaliyyətə başladı. “Roland haqqında nəğmə” adlı fransız eposunun, “Nibulunqlar haqqında nəğmə” adlı alman qəhrəmanlıq eposunun geniş yayılması XII-X-III əsrlərdə Avropada xalq ədəbiyyatının inkişafından xəbər verir. Bütün bunlar isə intibah mədəniyyətinin yaranmasını şərtləndirmişdi. Uzun müddət Qərbin orta əsrlər mədəniyyətinin intibah mədəniy- 63 yətinə qarşı qoyulmasına baxmayaraq, əslində bu mədəniyyət (intibah mədəniyyəti) orta əsrlər mədəniyyəti zəminində yaranmışdı. İntibah mədəniyyəti iki böyük mənbəyə-antik klassik irsə və orta əsrlərin mədəni irsinə əsaslanmışdır. Bu dövr belə bir müddəam irəli sürürdü ki, təbiət və mədəniyyət aləmləri genetik cəhətdən eynidir. Ümumiyyətlə, intibah dövrü mədəniyyətində insanm sərhədsiz qüdrətindən, qeyri-adi imkanlarından bəhs olunur. Qeyd etdiyimiz dövrdə kimya, astrologiya və hər cür magiya intibah cəmiyyətini aşağıdan yuxarıya kimi bürümüşdü. Bu vəziyyət elmdə induktiv metodun banisi sayılan Frensis Bekonun fəaliyyətində də özünü göstərirdi. İntibah mədəniyyətinin şəhər tipi özünü bir sıra həyat hadisələrinə münasibətdə əks etdirirdi. Cəmiyyətin aşağı təbəqəsindən çıxan qəhrəmanlar qarşılaşdıqları maneələri asanlıqla dəf edir, qələbələr qazanırdılar. Belə qəhrəmanlara həsr olunmuş novellalarda eyni zamanda, o dövrün ictimai bəlaları tənqid olunur, xüsusilə ruhanilərin əxlaq düşkünlüyü, dindən sui-istifadə etmələrinin ifşası öz əksini tapırdı. İntibah dövründə uzaq səyahətlərə çıxmaq, bir neçə dildə danışmaq, müxtəlif yaradıcılıq sahələrində fəaliyyət göstərmək bir növ ənənə şəklini almışdı. Hamımızın böyük bir rəssam kimi tanıdığımız Leonardo da Vinçi eyni zamanda riyaziyyatçı, mühəndis idi, nabelə fizikanın müxtəlif sahələrində mühüm kəşflər etmişdi. Aibrext Dürer nəqqaş, qravyor, heykəltaraş, arxitektor olmaqla yanaşı, istehkam sistemini icad etmişdi. Yeni burjua siyasi elminin banilərindən biri-14 il Florensiya Respublikasının daxili işləri ilə 64 lər dövrü kimi daxil olmuşdur. Tarixin bu maraqlı mərhələsi haqqında ən məqsədəuyğun, dolğun, əsaslandırılmış izahatı marksizm klassikləri vermişlər. Fikrimizə F.Engelsin “Təbiətin dialektikası” əsərinə yazdığı məşhur giriş parlaq misal ola bilər. F.Engels Renesansı yalnız bir regionda, yəni Avropada deyil, müxtəlif regionlarda baş vermiş çevrilişlər sırasında müqayisəli şəkildə səciyyələndirərək yazır: “Bu, bəşəriyyətin o vaxta qədər gördüyü bütün çevrilişlər içərisində ən böyük bir mütərəqqi çevriliş idi, dahilərə ehtiyacı olan, öz təfəkkürü, ehtirası və xasiyyəti, kamilliyi və alimliyi cəhətdən dahilər yetirən bir dövr idi”. Yəni bu dövrdə bəşəriyyətin ictimai həyatında, ictimai fikirdə, fəlsəfədə, incəsənət və poeziyada hansı dəyişikliklər baş vermişdisə, hansı mühüm yeniliklər meydana çıxmışdısa, bunların hamısı həmin çevrilişin məna və məzmununa daxildir. Eyni zamanda, onların hamısı mütərəqqi səciyyə daşımışdır. İctimai, siyasi və mənəvi həyatın, demək olar ki, bütün sahələrində baş vermiş bu oyanış nəticəsində tarixi inkişafın tələbləri və həyatın ehtiyacları, dahi şəxsiyyətlərə də ehtiyac yaratmışdır. Müsəlman ölkələrinin mədəniyyət tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, Yaxın və Orta Şərqdə də baş verən intibahla əlaqədar mövcudluğuna böyük ehtiyac duyulan dahilər meydana çıxmışdır. Həmin dövrdə Fərabilər, Birunilər, İbn Sinalar, Firdovsilər, Xəyyamlar, Xaqanilər, Nizamilər... yetişmişlər. Daha doğrusu, intibah bu şəxsiyyətlərlə bərabər adlarını çəkmədiyimiz digər dahilərin zəka işığında özünə yol tapmışdır. Müsəlman ölkələrində də intibah birdən-birə yaranmamışdı. Bir tərəfdən Bizans, Suriya və Misir vasitəsilə qədim yunan və Roma mədəniyyəti, digər tərəfdən qədim İran, Hind, Orta Asiya və Ərəb mədəniyyəti də VIII-IX əsrlərdə müsəlman ölkələrində yeni intibah mədəniyyətinin yaranmasına təsir göstərmişdir. Xəlifə Məmunun dövründə 65 görülən tərcümə işiəri həmin mədəniyyətin təməlini qoymuşdu. Şərq intibahı elmdə və incəsənətdə, xüsusilə də poeziyaya sahəsində misilsiz nailiyyətlər qazanmış, təkrarolunmaz sənət abidələri yaratmışdı; bu dövrdə Firdovsinin “Şahnamə”si. Ömər Xəyyamın “Rübailəri”, Nizaminin “Xəmsə”si, Hafizin və Füzulinin qəzəlləri, Caminin və Nəvainin ölməz poeziyası meydana çıxmışdı. Yaxın və Orta Şərqdə VIII əsrin ortalarında Ərəbistandan başlanan bu böyük oyanış və tərəqqi XII əsrin axırlarında Azərbaycanda sona çatır. Ümumən Azərbaycanda XI əsrdə başlanan intibah öz inkişafında bir neçə mərhələdən keçərək, Nizami yaradıcılığında ən yüksək mərhələyə çatmışdır. İstər Qərbdə, istərsə də Şərqdə intibahı şərtləndirən əsas əlamətlərdən biri də, F.Engelsin qeyd etdiyi kimi, “küsənin mənəvi diktatorluğunun sarsılması” idi. Əgər bu, Qərbdə islanatçılıqla, başqa sözlə, bir sıra ölkələrdə protestantlığın qəbulu ilə nəticələnmişdisə, Şərqdə müxtəlif təriqətlərin-sufizmin, əxiliyin, hürufiliyin meydana çıxması, “Ənəlhəq” ideyasının yayılması ilə müşahidə olundu. Təsadüfi deyil ki, “Ənəlhəq” deyən Mənsur Həllac və İmadəddin Nəsimi kimi böyük şəxsiyyətləri bədnam din xadimləri fitva verərək ağır işgəncələrlə cismən məhv etdirdilər. Ona görə ki, “Ənəlhəq” sədası orta əsrə qarşı yeni bir aləmin, intibah dünyasının sədası idi, coşğun inkişaf edən elm və ədəbiyyatın təsiri ilə oyanan, dünyanı və özünü yenidən kəşf edən insanın dini xurafata və onun ehkamlarına qarşı üsyanı idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz məsələlər göstərir ki, həm ərbdə, həm də Şərqdə intibahın özgün tarixi-ictimai zənnini, siyasi, iqtisadi, mədəni əsasları, zamanın tələbi ilə müəyyənləşən xarakterik xüsusiyyətləri və mərhələləri olmuşdur. "Ən yeni tarixi dövr" anlayışı ilə əlaqədar filosoflar və tarixçilər arasında bəzi fikir ayrılığı vardır. Belə ki, onların 66 bir qismi bu dövrün başlandığını 1789-cu il Böyük Fransa inqilabından (burjua dövrü kimi), bir qismi isə 1871-cı ıl Paris Kommunasından (proletar dövrü kimi) hesab edirlər. İntibahın xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də onun bəşəriyyət tarixinə maarifçilik dövrü kimi daxil olmasıdır. Maarifçilik kapitalizmə keçid dövründə yaranmaqda olan burjuaziyanın və xalq kütlələrinin feodalizmin buxovlarından çıxmaq cəhdləri ilə bağlı olan hərəkatdır. Bu termini elmdə ilk dəfə F.Volter və İ.Q.Herder işlətmişdir. 1874-cu ildə isə Alman filosofu İ.Kant “Maarifçilik nədir?” adlı məqaləsində maarifçiliyin mahiyyətini elmin, insan təfəkkürünün cəmiyyətin tərəqqisində istifadə olunmasında görürdü. Hələ o dövrdən maarifçiliyin mərkəzində insan zəkası, elmin tərəqqisində onun rolu və imkanı dayanırdı. Tarixi “əxlaq və siyasət məktəbi” hesab edən maarifçilər o zamanın texnologiya mövqeyindən izahı əleyhinə çıxır və orta əsrlərı nadanlıq, fanatizm, dini xürafat, zülm dovru adlandırırdılar. Onlar tərəqqiyə inanır və tarixi inkışafın qanunauyğunluğunu qəbul edirdilər. Ancaq ictimai inkişaf məsələlərində tarixilik prinsipini nəzərə almadıqlarından idealist mövqedə dururdular. Kapitalizmə bütün ölkələrdən əvvəl qədəm qoyaraq inkişaf edən İngiltərə Avropada maarifçiliyin vətəni hesab olunur. Bu ölkədə maarifçiliyin ilk nümayəndələri Con Lokk və Con Toland olmuşdur. İngiltərədə maarifçilik fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndəsi olan C.Lokk vətəndaşlıq hüququ prinsiplərini işləyib hazırlamışdır. O, “İnsan zəkası haqqında təcrübə” əsərində göstərir ki, insana üç əsas hüquq verilməlidir: yaşamaq, azadlıq və mülkiyyət hüququ. C.Lokka görə insanın əməyinin yüksək qiymətləndirilməsi mülkiyyət huququ ilə bağlıdır. XVIII əsrdə Fransada siyasi ideologiyanın əsas istiqamətlərindən birini maarifçilik təşkil edirdi. Maarifçilik cərə- 67 yanına F.Volter, Ş.Monteskye, C.C.Russo, habelə fransız materialistlərindən C.Lametri, D.Didro, K.A.Helvetsi, P.A.Holbax və digər mütəfəkkirlər daxil idi. Bu mütəfəkkirlərin siyasi baxışlarında əsaslı fərqlərin olmasına baxmayaraq, onları feodalizmə qarşı mübarizə birləşdirirdi. XVII əsrdə Avropanın başqa ölkələrində olduğu kimi Almaniyada da maarifçilik dövrü başlanmışdı. Lakin ilk vaxtlarda alman maarifçiləri müstəqil fəaliyyət göstərə bilmirdilər və buna görə də onlar İngiltərə və Fransa mütəfəkkirlərinin ictimai-siyasi və fəlsəfi ideyalarını Almaniyanın ictimai həyatına uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. Alman maarifçiləri öz fəaliyyətlərini sonralar bu əsasda genişləndirdilər. Maarifçilik Azərbaycan ictimai-mədəni fikir tarixinin də mühüm bir mərhələsini təşkil etmişdir. Belə ki, XVII əsrin ortalarında yalnız Şamaxıda 40 ibtidai, 7 orta tipli məktəb fəaliyyət göstərirdi. Təbrizdə isə 600 ibtidai və 47 orta təhsil verən məktəb var idi. XVII əsrdə Azərbaycan ədəbi dili də getdikcə formalaşaraq və inkişaf edirdi. Şah İsmayıl Xətai tərəfindən əsası qoyulmuş saray kitabxanası bu dövrdə ən böyük və zəngin kitabxanalardan birinə çevrilmişdi. Suraxanıdakı Atəşgah, Gəncə məscidi, Şamaxıda Şeyx İbrahimin məqbərəsi və s. həmin dövrün yadigarlarıdır. Tarixdən bəllidir ki, XVIII əsr Azərbaycanda feodal pərakəndəliyi - xanlıqlar dövrüdür. Lakin bunlara baxmayaraq bütövlükdə ölkə ərazisində elm, incəsənət, ədəbiyyat inkişaf edirdi. Azərbaycanın görkəmli coğrafiyaşünası Zeynalabdin Şirvani Şərq Ölkələrinə səyahətə çıxır və gördüklərini qələmə alırdı. Nişat Şirvani, Şakir Şirvani, Arif Şirvani, Ağa Məsih Şirvani və onlarla Azərbaycan şairi bu dövrdə yazıb-yaratmışdılar. XVIII əsrin böyük şairlərindən olan Molla Vəli Vidadi və Molla Pənah Vaqif nəinki Azərbaycanın, bütövlükdə 68 türk dünyasının qüdrətli sənətkarlarından hesab olunurlar. Şair və müdrik siyasi xadim olan M.P.Vaqifin dəyərli məsləhətləri XVIII əsrdə Qarabağ xanlığının möhkəmlənməsinə xeyli dərəcədə kömək etməklə bərabər, onun poeziyası Azərbaycan ədəbi dilində və bədii düşüncəsində xəlqilik keyfiyyətlərini əhəmiyyətli dərəcədə qüvvətləndirmişdir. Ümumiyyətlə, xanlıqlar dövründə Azərbaycanda xalq musiqisi, memarlıq və incəsənətin digər sahələri inkişaf etmişdir. Şəkidəki Xan sarayı, Qarabağdakı Şuşa, Əsgəran və Bayat qalaları, Şuşa məscidi və s. XVIII əsrin layiqli tarixi mədəniyyət abidələridir. Azərbaycan tarixinin faciəli dövrlərindən biri də XIX əsrdir. Ona görə ki, Rus-İran müharibələri və 1813, 1828-ci illərdə bağlanan Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri nəticəsində Araz çayı sərhəd olmaqla Azərbaycan iki yerə bölürdü. Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra burada maarif sahəsində yeni dövr başlandı. Zəngin nıədəni irsə malik olan xalqımız dünya mədəniyyəti xəzinəsindən bəhrələnərək öz mədəniyyətini daha da inkişaf etdirdi. A.Bakıxanov, M.F.Axundov, H.Zərdabi, N.Vəzirov, S.Ə.Şirvani, S.Ünsizadə, C.Ünsizadə kimi maarifpərvərlər Azərbaycanda maarifin inkişaf etdirilərək xalqın savadlanması, onun səviyyəsinin yüksəldilməsi yolunda çalışmağa başladılar. XIX əsrdə Şamaxı quberniyasında 4700 nəfərin təhsil aldığı 299 məktəb və mədrəsə var idi. Onlardan 262-si kəndlərdə, 37-si isə şəhərdə idi. Bununla kifayətlənməyən Azərbaycan maarifçilərinin səyi ilə ölkədə Azərbaycan-rus məktəbləri də yaradıldı. Bu tipli ilk məktəblər XIX əsrin 30-cu illərində Şuşada, Şəkidə, Bakıda, Gəncədə, Şamaxıda və Naxçıvanda açılmışdı. Əsasən varlıların uşaqları təhsil alan həmin tədris müəssisələrində rus və Azərbaycan dilləri, coğrafiya və şəriət fənləri tədris olunurdu. Bu məktəblərin 69 məzunlarının çoxu Azərbaycan mədəniyyətinin, maarifinin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Ölkədə digər sahələrlə yanaşı, tarix elmi də inkişaf edirdi. Mirzə Adıgözəl bəy, Mirzə Camal, Kərim ağa Fateh və başqalarının qələmindən çıxan əsərlər fikrimizə sübutdur. Həmin müəlliflərin gərgin və məqsədyönlü əməkləri nəticəsində tariximizin bir sıra qaranlıq səhifəsinə müəyyən aydınlıq gətirilmişdir. Məsələn, A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərində Şirvanın tarixi qədim dövrdən başlamış XIX əsrin əvvəllərinə qədər öz əksini tapmışdır. A.Bakıxanov eyni zamanda pedaqogika, fəlsəfə, psixologiya, məntiq, coğrafiya, astronomiyaya aid əsərlər də yazmışdır. Azərbaycanın bir çox görkəmli alimləri-Mirzə Cəfər Topçubaşov, Mirzə Kazım bəy Azərbaycandan kənarda fəaliyyət göstərirdilər. Onların hər ikisi bir neçə xarici ölkə akademiyalarının və kral cəmiyyətinin üzvü olmuşlar. XIX əsrin II yarısında Azərbaycanda maarif və mədəniyyət, elm və ədəbiyyat daha da inkişaf etmişdir. Bu dövrdə Bakı iri sənaye şəhərinə çevrilməklə yanaşı, eyni zamanda, mədəniyyət mərkəzi olmuşdu. Məktəblərdə həm rus, həm də Azərbaycan dillərində dərslər keçirilirdi. Azərbaycanda müəllim kadrların hazırlanmasında 1876-cı ildə açılmış Qori müəllimlər seminariyasının Azərbaycan (tatar) şöbəsinin də böyük rolu olmuşdur. C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, Rəşid bəy Əfəndiyev, H.Mahmudbəyov, F.Köçərli, Ü.Hacıbəyov və başqaları həmin seminariyada təhsil almışlar. Dövrün maarif və mədəniyyət obyektləri sırasında Bakı və Gəncə realnı məktəblərini, 1896-cı ildə Bakıda H.Z.Tağıyev tərəfindən açılan qızlar seminariyasını, 1894-cü ildə N.Nərimanovun açdığı ilk kütləvi kitabxana-qiraətxananı göstərə bilərik. 70 Məlumdur ki, Azərbaycan mətbuatının banisi maarifpərvər xadim Həsən bəy Zərdabi olmuşdur. O, 1875-1877-ci illərdə Bakıda ana dilində “Əkinçi” qəzetini nəşr etmişdir. Bütün millətlər kimi azəri türkilərinin də milli-mədəni intibahında başlıca rol oynayan amillərdən biri də milli mətbuat orqanlarıdır. Bu baxışdan milli-mənəvi oyanma və tərəqqi ideyaları ilk mətbuat orqanımız “Əkinçi”də, həm də maarifçilik ideyalarının təbliği fonunda hazırlanıb intişar tapmışdı. Bu vəziyyət dövrün tələbindən irəli gələrək, istehsal münasibətlərinin sürətli inkişafı, elm və texnikanın uğurlarına yiyələnən millətlərin tarix səhnəsində irəli çıxıb başqa xalqlar üzərində hökmranlıq etmələri qabaqcıl görülüşlü vətənpərvər ziyalılarda vəziyyətdən çıxmaq üçün ilk növbədə xalqı savadlandırmaq qənaəti doğurmuşdu. “Əkinçi”nin təsisisi və baş redaktoru H.Zərdabi də vətəndaşlıq yanğısı ilə öz millətdaşlarını və millətpərvərlərini ayıqlığa, təşəbbüskarlığa, fəaliyyətə çağıraraq deyirdi: “Ey müsəlmanlar, heç mürvətdirmi ki, tamam dünya bizim qonşularımız ilə belə elm təhsil etməyə səy etsinlər ki, zindəganlıq cəngində düşmənə faiq gəlsinlər, amma bizlər Allahdan buyruq, ağzıma quyruq deyib duraq? Ey müsəlmanların millət təəssbü çəkən kəsləri, bir açın gözünüzü, dünyaya tamaşa edin...” Bu çağırış belə bir qənaətdən hasil olurdu ki, “cəhalət bir atəşi- suzandır ki, şəxs öz cəhalətinin oduna yanar və onu anlamaz...” Ona görə də H.Zərdabi və məsləkdaşları öz həmvətənlərini başa salırdılar ki, dünya işlərindən, təsərrüfat və dolanışıq məsələlərindən baş çıxarmaq üçün oxumaq lazımdır. Çünki, elmsiz heç bir uğur qazanmaq, fabrik və zavodların, maşınların “dilini” başa düşmək mümkün deyil. Ona görə də “insana vacibdir ki, elm ilə işlərə iqdam və ciddi-cəhd etsin ta əməl fayda versin və hər bir tayfada olan yaxşı elmləri öyrənsin.” 71 Dövrün mütərəqqi ruhlu ziyalıları elm və maarifə işıqlı sabaha çıxmaq, zülmdən qürtülmaq vasitəsi kimi baxırdılar. Ona görə də bu hərəkatın simasını maarifçilik müəyyənləşdirirdi. Tərəqqipərvər ziyalılar xalqı işıqlı sələcək uğrunda mübarizəyə səfərbər etmək üçün maarifə xalqın əql və şüurunun elm nuru ilə ziyalandırılmasında ilkin və əsas hazırlıq mərhələsi kimi baxırdılar. Odur ki, XIX əsr Azərbaycan maarifçiliyini səciyyələndirən əsas cəhət mübarizənin despotizmin, özbaşnalığın, fiziki və mənəvi zülmün əleyhinə, eləcədə xalqın, millətin iqtisadi və mədəni əsarətdən azad olması səmtinə yönəldilməsidir. Azərbaycan maarifçiləri xalqa elmin, texnikanın sirlərinə yiyələnməyi, maariflənməyi təbliğ və təlqin etməklə öz işlərini bitirməyib, bu vəzifənin həyata keçirilməsinin yol və üsullarını da görüb göstərməyə, əməli fəaliyyətə çalışırdılar. Onların haqlı qənaətinə görə, savadsız, elm və texnikanın nailiyyətlərindən bixəbər olan hər kəs və millət ac-yalavac qalıb sərgərdan olmağa, başqalarının əlinə möhtac olmağa məhkumdurlar. Ona görə də, xalqın istehdad və qabiliyyətinə, öyrənmə bacarığına dərin inam bəsləyən Azərbaycan maarifçiləri onun savadlanmasına çalışmırdılar. Azərbaycan maarifçiləri ədəbiyyat və incisənətə də xalqı maarifləndirmək, milləti tərəqqi və inkişafa sövq etmək vasitəsi kimi baxır və ondan ilk növbədə elə bunu da tələb edərək yazırdılar: “Hər tayfanın və millətin keçmişdən olan yaman və yaxşı günlərini şərh edən mahnıları olur ki, bu mahnılar ağızdan-ağıza düşüb milləti birləşdirməyə bais olur...” Maarifçilər bədii ədəbiyyatdan da tələb edirdilər ki, zamanın tələbinə uyğun olaraq, xalqı oyatmaqla onu tərəqqiyə işıqlı gələcəyə çıxmaq uğrunda mübarizəyə səfərbər etsin. Onlar milli gerilik və ətalətdə ədəbiyyatın da böyük məsuliyyət daşıdığını qeyd etməklə heç olmasa indi 72 xalqı mənəvi oyaqlığa, fəaliyyətə, öz güc və qüdrətinə inandırmaq üçün bədii sənət adamlarını, şair və yazıçıları bütün güclərini səfərbər etməyə çağırırdılar. Maarifçilər öhdələrinə düşən tarixi vəzifəni həyata keçirmək üçün öz müəllimlərinin - H.Zərdabinin çağrışına qoşularaq mümkün olan bütün vasitə və imkanlardan istifadə edərək məktəb, kitabxana- qiraətxana açır, müsamirələr təşkil edir, “Əkinçi” səhifələrində dərs proqramı və dərsliklərin yenidən tərtib məsələsini qaldıraraq, orada dünyəvi elmlərin əsas yer tutmasını vacib sayırdılar. “Əkinçi”nin uğrunda mübarizə apardığı ideyalar ondan sonra meydana çıxan milli mətbuat orqanlarımız - “Ziya (Ziyayi- Qafqasiyyə)”, “Kəşkül”, “Şərqi-Rus”, “Həyat”, “İrşad”, “Molla Nəsrəddin”, “Tərəqqi”, “Açıq söz”, "Dirilik", “Azərbaycan” və s. tərəfindən davam və inkişaf etdirildi. Milli mətbuat xalqımızın milli özünütəsdiq ideallarının ifadəçisi rolunu bu gün də ləyaqətlə oynamaqdadır. İncəsənət tarixində ən böyük hadisələrdən biri də Azərbaycan milli teatrının yaranması idi. Belə ki, 1873-cü il martın 22-də Novruz bayramı günü Bakı realnı məktəbində H.Zərdabi və N.Vəzirovun səyi ilə M.F.Axundovun “Hacı Qara” komediyası tamaşaya qoyulmuş, on il sonra isə xalqımızın maariflənməsində xüsusi rolu olan H.Z.Tağıyev teatr binası tikdirmişdi. Bu hadisə Bakıda teatr sənətinin inkişafına təkan vermiş, tezliklə böyük dramaturqlar və artistlər nəslinin yetişməsinə səbəb olmuşdur. Çarizmin Azərbaycanın mədəni inkişafına əhəmiyyət verməməsinə baxmayaraq - XX əsrin əvvəllərində burada məktəblərin sayı artmaqda davam edirdi. “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat” jurnalları ilə yanaşı digər mətbuat orqanlarının nəşri isə nəinki Azərbaycanda, hətta İranda da böyük tərpənişə səbəb oldu. 73 Bildiyimiz kimi, Azərbaycanın musiqi mədəniyyətinin inkişafında Ü.Hacıbəyov və M.Maqomayevin əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. 1908-ci ildə Şərqdə ilk dəfə “Leyli və Məcnun” operası tamaşaya qoyularkən Məcnun rolunun ifaçısı dahi sənətkar H.Q.Sarabski olmuşdur. Bu operadan sonra Ü.Hacıbəyov 1909- 1916-cı illər ərzində daha beş opera və üç musiqili komediya yaratmışdır. Bütün bunlar Azərbaycanda qeyd etdiyimiz dövrlərdə milli mədəniyyətin əldə etdiyi nailiyyətlərin göstəriciləridir. XX əsr tarixin yaddaşında həm də Asiya ölkələrində, xüsusən də Çində, Hindistanda, Əfqanstanda, İranda və Türkiyədə, eyni zamanda Azərbaycanda baş verən milli azadlıq hərəkatları, rus imperiyasının dağıdılması kimi qalacaqdır. Bu ölkələrdə baş verən ictimai-siyasi hadisələr elm və mədəniyyətə də öz təsirini göstərdi. Rəsmən ikiyə bölünsə də, qəlbləri bir olan Azərbaycanın XX əsr çərçivəsində həm o tayının, həm də bu tayının elm və mədəniyyət sahəsindəki uğurları üzərində bir qədər ətraflı dayanmağı lazım bilirik. 1905/11-ci illərdə İran inqilabı-Səttarxan hərəkatı dövründə Cənubi Azərbaycanda 37 milli məktəb (Təbrizdə 22), 1911/25-ci illərdə isə 50-dən çox məktəb (Təbrizdə 29) açılmışdı. Bu məktəblərdə Azərbaycan və fars dillərindən əlavə ərəb, fransız və rus dilləri də tədris olunurdu. Cənubi Azərbaycanın mətbuat tarixi XIX əsrin ikinci yarısından başlanır. Burada ilk nəşr edilən mətbu orqan fars dilində “Azərbaycan” qəzeti olmuşdur. Bundan sonra 1905/11-ci illər inqilabına qədər Cənubi Azərbaycanda 18 adda qəzet və jurnal buraxılmışdır. 1905/11-ci illər Məşrutə inqilabı dövründə Cənubi Azərbaycanda ilk dəfə ana dilində bir sıra qəzet və jurnal Azərbaycan”, “Ana dili” işıq üzü gördü. Azərbaycan əyalət əncüməninin fars və Azərbaycan dillərində nəşr etdiyi “Naleyi- millət”, “Molla Nəsrəddin” yayılmağa başlandı. Maraq- 74 lıdır ki, bu dövrdə Azərbaycanda çıxan qəzet və jurnalların əsas hissəsini inqilabi hərəkatın qələbəsinin tərəfdarı olan demokratik mətbuat təşkil edirdi. İran tədqiqatçılarının məlumatına görə, Məşrutə inqilabı dövründə Cənubi Azərbaycanda 50-yə yaxın müxtəlif adda qəzet və jurnal nəşr edilmişdir. Məşrutə inqilabının məğlubiyyətindən sonrakı dövr (1913- 1917) ərzində Cənubi Azərbaycanda mədəniyyətin Tehran hakim dairələri tərəfindən sıxışdırılması nəticəsində nəşr olunan qəzet və jurnalların sayı xeyli azaldı. Nəticədə nəşrini davam etdirən mətbu orqanlar arasında nəinki Azərbaycan, hətta bütövlükdə İranda demokratik yönümlü qəzet və jurnal tapmaq mümkün olmadı. 1917-ci ildən sonra isə yenidən Cənubi Azərbaycanda mətbuat tərəqqi etməyə başlayır. Bu da İranın qonşusu olan Rusiyada baş vermiş fevral və xüsusilə oktyabr inqilabi hadisələri ilə əlaqədar olmuşdur. Həmin dövrdə Cənubi Azərbaycanda çıxan qabaqcıl ruhlu qəzetlərdən biri Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi ilə nəşrə başlayan və qısa fasilələrlə 1921-ci ilə qədər çap olunan “Təcəddüd” idi. Cənubi Azərbaycanda M.F.Axundov komediyalarının bilavasitə təsiri altında ilk dəfə Mirzağa Təbrizinin yazdığı dram əsərləri ədəbiyyat aləmində hadisə idi. M.F.Axundovun davamçıları Zeynalabdin Marağayinin “İbrahim bəyin səyahətnaməsi” və Ə.Talıbovun “Pak adamın məsləkləri” əsərləri 1905-1911-ci illər inqilabının ideoloji və siyasi cəhətdən hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır. XX əsrin əvvəllərində ictimai-siyasi publisistika (“Molla Nəsrəddin”çi nəsr) ədəbiyyatın aparıcı janrlarından biri kimi geniş vüsət aldı. Bu tipli əsərlər içərisində Əbülziya Şəbüstəri və Seyid Hüseyn Ədalətin “İrane-nou”, “Ana dili”, “Ədalət” qəzetlərindəki felyetonlarını, Cəmşid Əfşarın pamflet və ədəbi fəlsəfi esse xarakterli yazılarını qeyd edə bilərik. 75 Teatr sahəsində isə ilk əhəmiyyətli addımlar yalnız 1905-1911- ci illər inqilabı dövründə atıldı. Bu işdə də Şimali Azərbaycanın mədəniyyət xadimlərinin köməyi və şəxsi iştirakı mühüm rol oynayırdı. 1909-1916-cı illər ərzində Azərbaycanın görkəmli aktyorları Sidqi Ruhulla, Abbas Mirzə Sərifzadənin rəhbərliyi altında Bakı teatr truppaları dəfələrlə İrana getmiş, Tehranda, Təbrizdə, Rəştdə, Qəzvində və s. şəhərlərdə tamaşalar vermişlər. Onların repertuarı əsasən Ə.Haqverdiyevin, N.Vəzirovun və N.Nərimanovun, həmçinin Qərb dramaturqlarının əsərlərindən ibarət idi. 1916-cı ildə Təbrizdə ilk teatr binası tikilmişdir. Beləliklə, Cənubi Azərbaycanda qısa müddətdə milli teatr yaradılmasının təməl daşı qoyuldu. Teatr tamaşaları ana dilində verildiyindən xalq tərəfindən tez qavranılır və eyni zamanda Azərbaycan əbəbi dilinin formalaşmasında, mədəniyyətin inkişafında mühüm rol oynayırdı. XX əsr Azərbaycan tarixində və bütün türk dünyasında Azərbaycan Demokratik Respublikası kimi respublika tipli ilk demokratik bir dövlətin yaranması ilə də səciyyəvidir. Azərbaycanda elmin, təhsilin, mədəniyyətin inkişafında ADR və onun öndərlərindən olan M.Ə.Rəsulzadənin misilsiz xidmətləri olmuşdur. Onun “Əsrimizin Səyavuşu”, “Azərbaycan cümhuriyyəti” və s. əsərləri xalqımızın zəngin mənəvi, siyasi və fəlsəfi dünyasının öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Milli siyasətdə dostluq və qardaşlıq münasibətlərinə əsaslanan M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan parlamentindəki 1918-ci il 7 dekabr tarixli çıxışında deyirdi: “... bu Qafqaz millətləri ruhunda, hər zaman hürriyyət və istiqlal fikri olmuşdur. Hürriyyət fikrinin rəmzi olan Prometey Qafqaz dağlarında zəncirbənd edilmişdi. O, daima zəncirlərini qıraq təşəbbüsündə idi. Prometeyin ruhu Qafqazın bütün 76 millətlərində vardır. Qafqaz millətlərinin istiqlalı və bərabərlikdə müstəqil yaşamaları bir xəyal deyildir”. Həqiqətən də müstəqillik ideyaları xəyal olaraq qalmadı, neçə- neçə illər sonra reallaşdı. Bu gün biz də bunun şahidiyik. XX əsr Azərbaycan tarixində yurd-yuvalarından didərgin düşən minlərlə qaçqın soydaşımızın taleyi də öz əksini tapacaqdır. Düşmən əlində əsir qalan yüzlərlə soydaşımız, ərazimizin erməni qəsbkarları tərəfindən işğal edilmiş 20 faizdən artıq sahəsi dağıdılmış və talan edilmiş, maddi-mədəniyyət abidələrimiz bu dövrün yaddan çıxmaz acılarıdır. Biz Azərbaycan mədəniyyətinin müxtəlif tarixi dövrlərə bölünən zəngin və çoxsahəli keçmişinə qismən də olsa nəzər salmağa çalışdıq. Məqsədimiz bu idi ki, Azərbaycan mədəniyyətinin müxtəlif dövrlərində müxtəlif sivilizasiyaların nailiyyətlərindən bəhrələnməsi və eyni zamanda onların bəzilərinin beşiyi başında dayanması barədə müəyyən təsəvvür yaradaq. Yadda saxlamaq lazımdır ki, uzun illər məqsədli şəkildə aparılan imperiya siyasəti bizim millətdə milli unutqanlıq yaratmağa çalışmış, düşmənlərimizi bizə dost kimi təqdim etmişdir. Buna görə də zəngin adət-ənənəmizin bir sıra mühüm məqamları və xüsusiyyətləri unudulmuş, milli mədəniyyətimiz təhrif olunmuşdur. Qədim tarixi köklərə malik olan milli mədəniyyətimizi öyrənmək, onu öyrənib daha da inkişaf etdirmək, zənginləşdirmək hər birimizin vətəndaşlıq vəzifəmizdir. |