Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 12. MƏDƏNİYYƏT SİSTEMİNDƏ
ELMİN YERİ VƏ ROLU İctimai şüur formalarından biri olan elm insanın əməli və nəzəri fəaliyyətinin mühüm bir sahəsidir. Elm eyni zamanda təbiət, cəmiyyət və təfəkkürün inkişaf qanunları haqqında biliklər sistemidir. Qədim Şərq ölkələrində-Bablistanda, Misirdə, Hindistanda, Çində meydana çıxan ilk biliklər elmlərin ilk təməli oldu. Həyat haqqında abstrakt fikirlər söyləyən qədim yunan mütəfəkkirləri dünyanın yaranışının təbii qanuna-uyğunluqlarını aydınlaşdırmağa çalışırdılar. Həmin dövrdə müxtəlif bilik sahələrinin naturfəlsəfədən ayrılma prosesi başlanır. Belə ki, Ellinizin dövründə həndəsə, mexanika və astronomiyanın əsası qoyulur. Orta əsrlərdə Ərəb Şərqi və Orta Asiya mütəfəkkirləri (İbn Sina, İbn Ruşd, Biruni və s.) qədim yunan elimi ənənələrini daha da zənginləşdirirdilər. Avropada bu ənənə xristianlığın təsirinə məruz qalan elmlərin xüsusi forması olan sxolostikanı yaratmışdır. XVI-XVII əsrlərdə elm kapitalist istehsal üsulunun təlabatı nəticəsində formalaşmağa başladı. İntibah dövründə isə elm mənəvi həyatın müstəqil amilinə çevrilir. Bunu Leonardo da Vinçinin, Koltenberinin, N.Kopernikin yaradıcılığında görmək mümkündür. Yeni dövr elmlərində eksperiment mühüm tədqiqat metodu olmuş, nəzəri fikirləri təbiəti dərk etmək prosesi ilə əlaqələndirmişdir. F.Enqels yazırdı: “ insanın zəkası da, onun təbiyəti dəyişdirməyi öyrənməsinə müfaviq surətdə inkişaf edirdi”. Dindən, incəsənətdən fərqli olaraq elm öz məlumatlarının həqiqliyini sübut edən obyektiv, məntiqi biliklər sistemidir. O elməqədərki təfəkkürə aid olan emprik və adi şüur səviyyəsindən fərqlənir. Elmin yaranmasından əvvəl də mövcud olan hadisələrin səbəbinin və qanunauyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi məhz elmin naliyyətidir. 78 Elm insanlara dünyaya münasibət onu bəşər tarixinin bütün əvvəlki dövrlərində buxovlamış olan təbiət məhdudiyyətindən və sosial məhdudiyyətdən azad münasibət tərbiyələndirmək imkam verir. O, sadəcə olaraq məhsuldar qüvvə deyil, insanların öz qüvvələrinin və münasibətlərinin universal inkişaf tələblərinə uyğun daha universal məhsuldar qüvvədir. Keçmişdə insan yalnız şüurunda özünü universal varlıq təsəvvür edə bilirdisə, əslində öz həyatını təsadüfü və nəzarət olunmayan vəziyyətindən asılı qalırdı. İnsan elm sayəsində dünyaya özünün həqiqi münasibətində universal varlıq olmaq üçün real qabiliyət qazanır. Doğrudur, insanın praktik universallaşması prosesində yalnız elm iştirak etmir. Elmlə yanaşı, burada mənəvi əməyin başqa növlərinin də əhəmiyyəti böyükdur. İnsanların tarixi yaradıcılıq prosesində iştirakı elmin kütlələrin ictimai özfaliyət şərtinə, onların şüurlu və məqsədəyönlü fəaliyyətinin zəruri vasitəsinə çevrilməsi deməkdir. Bildiyimiz kimi, təxminən XIX əsrin ortalarında başqa ucqarlarda olduğu kimi Azərbaycanda da kütləvi savadsızlıq hökm süsürdü. Çar höküməti 1830-1855-ci illər arasında, yəni 25 il ərzində Azərbaycanda cəmi 8 ibtidai məktəb açmışdı ki, burada da əsasən rus məmurlarının, yerli bəy və xanların övladları oxuyurdu. 1914-15-ci iliərdə Azərbaycanda cəmi 976 məktəb mövcud olduğu halda 2 mindən çox məscid var idi. Yəni şəhərlərin “mədəni” simasını müəyyən edən əsas əlamət məscidlər sayılırdı. Bu vəziyyəti nəzərə alaraq, 1921-ci il may ayında keçirilən I Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayı mədəni quruculuğa maksimum diqqət verməyi və maarif idarələrinin ehtiyaclarını bir qayda olaraq ilk növbədə ödəməyi bütün dövlət orqanlarına tapşırdı. Ondan bir il sonra, 1922 - ci 79 ilin may ayında keçirilən II qurultay isə xalq marifi işini ən zəruri iş hesab etmək haqqında qərar qəbul etdi. Azərbaycan Xalq Nazirlər Soveti həmin qərarları rəhbər tutaraq mədəni quruculuq işinə mövcud imkan daxilində daha çox vəsait ayırırdı. Belə ki, 1923-cü ildə respublika büdcəsinin 40%, 1925-ci ildə 58,5% həmin sahəyə ayrılmışdır. 1924-1929-cu illər arasında xalq maarifinə sərf edilən vəsait 261 % artmışdır. Azərbaycanda xalq maarifinə sərf edilən vəsait əhalilin hər nəfəri hesabı ilə Ümumittifaq səviyyəsindən xeyli yüksək idi. Bu fakt xalqımızın milli mədəniyyətini inkişaf etdirməyə münasibətin parlaq ifadəsi olmaqla keçmişdə geri qalan xalqların mədəni səviyyəsinin sürətlə yüksəldilməsində mühüm rol oynadı. Mədəniyyət həmişə müəyyən konkret formada olur, milli formasız mədəniyyət yoxdur. Hər bir xalqın milli mədəniyyəti uzun tarixi inkişafın nəticəsidir. Xalqın tarixi inkişaf xüsusiyyətləri onun mədhniyyətinin milli formasını müəyyən edir. Milli forma bir xalqın mədəniyyətini digərindən fərqləndirir. Ümumiyyətlə əhalinin savadlılığı öz növbəsində mədəniyyətin qələbəsi xalqla elm arasında keçmiş cəmiyyətlərin yaratdığı uçurumun aradan qaldırılmasında həlledici əhəmiyyətə malikdir. İnsanın elmə münasibəti haqqında bütün dövrlərə elmi təsirin mədəni dəyəri barədə məsələ həmişə dərin fəlsəfi mənalı problem olmuşdur. İnsanların təsil fəaliyyətinin xarakteri forması və məzmunu nəticə etibarilə, onların bir başa maddi fəaliyyətinin xarakteri ilə, insanın bu fəaliyyət çərçivəsində yaranan biliklərlə qarşılıqlı münasibəti ilə müəyyən edilir. Elmin insan üçün birinci dərəcəli əhəmiyyətə malik olmasının dərk edilməsi, müəyyən məsələlər barədə mühakimə yürütmək, hər şeyi elmlə ölçmək meyili 80 cəmiyyətmizdə kütləvi xarakter almış və bir növ əqidəyə çevrilmişdir. İnsanların şüurunda elmin belə yüksək avtoriteti onu göstərir ki, cəmiyyətimizdə elm mühüm mədəni sərvətə çevrilmişdir. O mühüm dərəcədə insanların məqsəd və maraqlarının mənəvi-praktiki, yaradıcı dünya görüşü təlabatının bütün kompleksi ilə bağlıdır. Elmi biliklərin istehsalat prosesində rolunun artması insanların bütün həyat sferalarına, müasir işçinin şəxsiyyət tipinin özünə onun intelektual və mədəni simasına təsir göstərir, əmək və ictimai fəallığı yüksəldir. İnsanların bilik səviyyəsinin yüksəlişi həyat mövqeyi və ideyaları sferasında əhəmiyyətli irəliyyəşinə davranış normalarının həyat tərzinin dəyişilməsinə səbəb olur. Cəmiyyətdə elmin insana hər tərəfli təsiri yalnız onun bir başa istehsalat fəaliyyəti ilə məhdudlaşmır. Bu tesir insanın həyatınm bütün aspektlərini bütün sosial və əxlaqı formalarını əhatə edir. İnsanları ictimai şüurunu formalaşmasında, onlarda yüksək ideyallılıq və şüurluluq tərbiyə olmasında elmi rolu artır. İnkişaf etmiş cəmiyyətdə elm daha çox insanın həm peşə mədəniyyətinin həmdə ümumi mədəniyyətinin elementi olur, onun bir şəxsiyyət kimi həyat fəaliyyətinin xarakterini müəyyən edir elm insana onun qarşısında duran həyatın məsələlərin həllinə nəzəri əsaslarla yanaşmaq qabiliyətini tərbiyəndirməyə şərait yaradır. O, geniş düna görüşünə, öz fəaliyyətinində səmərəli düşündürülmüş və daha məqsədə uyğun iş usulları ilə əlaqələndirmək bacarığı qarşılamağa imkan verir. Nəticədə yeni tibb şəxsiyyətin formalaşması və inkişafı prosesində mədəniyyətin ümumi təşəkkül prosesində elmin yeri və rolu müəyyən edilir. |