Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN ORFOEPĠYASI,
ONUN FORMALAġMASI VƏ ĠNKĠġAFI Azərbaycan ədəbi dili müəyyən orfoepiya qaydalarına malik- dir. Bu qaydalar tədricən formalaşmışdır. Ədəbi dilin normaları- nin təkmilləşdirilməsi məsələsi, xüsusən, XIX əsrdə çox ciddi şəkildə meydana çıxmışdır. Bu sahədə M.F.Axundovun böyük xidməti olmuşdur. O, ədəbi dilin tələffüz normalarını şifahi dil üzərində qurmağa və bunun da əsasında yazı ilə tələffüzü yaxın- laşdırmağa çalışmışdır. Orfoepiya sahəsində Axundovun bu prin- sipi indi də aktual və faydalı prinsipdir. XX əsrin əvvəlində də bu 55 məsələ ictimaiyyatın nəzər-diqqətini cəlb etmişdir. C.Məmməd- quluzadə öz elmi və bədii fəaliyyətində ədəbi tələffüz məsələlə- rinə xüsusi fikir vermişdir. Onun ―Sirkə‖ hekayəsində bu məsələ daha qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin orfoepik normala- rının qaydaya salınması yeni şəkildə meydana çıxmışdır. Məlum- dur ki, sosialist mədəniyyətinin tərəqqisində dil mədəniyyəti in- kişafının da xüsusi rolu vardır. Buna görə də sovet dövründə nitq mədəniyyəti məsələləri ziyalılarımızın nəzər-diqqətini daha çox cəlb etmişdir. Hazırda Azərbaycan orfoepiyasının əsasını ziyalı- larımızın tələffüzü təşkil edir ki, bunların da əksəriyyəti Bakıda mərkəzləşmişdir. Məlum olduğu kimi, sovet hakimiyyəti qurul- duqdan sonra ölkənin hər yerindən Bakıya köçən çox olmuş və on- lar öz danışıqlarının ən yaxşı cəhətlərini ədəbi dilə gətirmişdir. Elə buna görə də məhz müasir ədəbi tələffüz bir dialektin yox, ümumi Azərbaycan dilinin ən yaxşı cəhətlərini özündə cəmləşdirmişdir. Azərbaycan ədəbi tələffüz normalarının formalaşma və inki- şaf tarixini də öyrənməyin böyük nəzəri və praktiki əhəmiyyəti vardır. Lakin orfoepiya qaydalarının formalaşma və inkişaf ta- rixini müəyyənləşdirmək olduqca çətindir. Çünki müxtəlif dövr- lərdə işlənən hər bir orfoepik norma yazıda əks olunmur. Bu mə- sələlər bəzi klassik bədii əsərlərdə, müxtəlif tarixlərdə yazılmış dilçilik materiallarında, xüsusən dilə aid vəsaitlərdə axtarıldıqda az və ya çox dərəcədə fakt verə bilir. Azərbaycan dilinin orfoepiyası əsasən son illərdə tədqiq olunmağa başlanmışdır. Orfoepiya məsələlərinə dair prof. Ə.Də- mirçizadənin, Kazım Ziyanın, Ə.Əfəndizadənin və başqalarının əsərləri vardır. Ə.Əfəndizadə özünün ―Azərbaycan dilinin orfo- epiyası‖ adlı dissertasiyasında Azərbaycan dilinin orfoepiya qay- dalarını imkan daxilində geniş şərh edə bilmişdir. Həmin əsər Azərbaycan dili orfoepiyasının qaydalarını öyrənmək üçün çox faydalı vəsaitdir. |