Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN ORFOEPĠYASI
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
52 AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN ORFOEPĠYASI Orfoepiya haqqında məlumat Hər bir ədəbi dil danışıq dilindən fərqli olaraq normalaşmış dildir. Müxtəlif normalara malik olmaq bu dili xarakterizə edən başlıca əlamətlərdəndir. Ədəbi dilin bəzi normaları həm şifahi, həm də yazılı ədəbi dil üçün ümumi, bəzi normalar ancaq yazılı dil üçün, bəzi normalar isə ədəbi dilin şifahi forması üçün səciy- yəvi olur. Şifahi ədəbi dil ücün səciyyəvi olan qaydalara orfoepik qaydalar deyilir. Bu qaydaların məcmusu isə orfoepiya adlanır. Şifahi ədəbi dil üçün səciyyəvi olan qaydalar çoxdur. Bun- ların hamısı orfoepiyaya daxil deyildir. Orfoepiyanın obyekti aşagıdakılardır: 1) ayrı-ayrı səs və səs tərkiblərinin tələffüzü; 2) söz və ifadələrin tələffüzü; 3) qrammatik formaların tələffüzü. Orfoepiya anlayışı ilə ədəbi tələffüz məfhumu heç də bir- birinin eyni su deyildir. Orfoepiya dar mənada başa düşülür. Lakin ədəbi tələffüz çox geniş anlayışdır. Buna görə də ədəbi tələffüz anlayışına orfoepiyaya aid olan qaydalardan əlavə vurğu və intonasiya da daxildir. Ədəbi tələffüzün məzmununda vurğu və intonasiyanin xüsusi yeri vardır. Vurğu şifahi nitqə aiddir. Dildə hər bir söz vurğuya görə düz- gün tələffüz edilmədikdə məna pozula bilir, nitqin təsiri azalır. İntonasiya da şifahi dilə məxsusdur. Intonasiya güclü ifadə vasitəsidir. Bu, danışığa emosional rəng verdiyi üçün nitqin me- lodikası adlanır. İntonasiyaya görə cümlələrin düzgün tələffüz edilməməsi nitqin təsirini və effektini azaldır. Buna görə də intonasiya ədəbi tələffüzdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Orfoepiya qaydaları sabit deyildir. O, zaman kecdikcə dəyişir və təkmilləşir. Orfoepik qaydaların dəyişilməsi canlı bir prosesdir. Belə ki, hər bir qayda cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq 53 təkmilləşir və qismən dəyişir. Bu təkmilləşmə və dəyişikliklərdə reforma olmur, burada təbii və qanuni olaraq köhnənin aradan çıxması və yeninin əlavə edilməsi ilə əlaqədar dəyişiklik baş verir. Hər bir şəxsin ən gözəl keyfiyyətlərindən biri onun zəngin nitq mədəniyyətinə nail olmasıdır. Yüksək nitq mədəniyyəti in- sanın ümumi inkişafında xüsusi rol oynayır. İstər məzmun, is- tərsə də zahiri cəhətdən düzgün olan nitq fikrin təsirli ifadə olun- masına xidmət edir. Buna görə də yüksək və zəngin nitq mə- dəniyyəti olmadan böyük fikirləri və hadisələri ifadə etmək mümkün deyildir. (Səməd Vurğun) Orfoepiyanin böyük ictimai əhəmiyyəti vardır. O, eyni sözün müxtəlif formalarda tələffüz olunmasına yol vermir. Ümumiy- yətlə, düzgün tələffüz olunan dil vasitələri hər zaman fikrin asan və tez anlaşılmasına imkan yaradır. Bunun əsasında da insanlar bir-birini düzgün başa düşürlər. Eyni zamanda, orfoepik qaydalar poeziya üçün də əhəmiyyətə malikdir. Bunların vasitəsi ilə bədii nitqin estetik effekti, yaxud mahiyyəti daha da artır. Bütün bun- lara görə orfoepiyanin nəzəri və praktik cəhətdən öyrənilməsinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. Orfoepik qaydaların heç kəs tərəfindən pozulmasına yol verilmir. Bu qaydalar hamı üçün vahid və məcburidir. Lakin bəzən danışıq zamanı orfoepik qaydaların pozulması halları olur. Orfoepiya normaları başlıca olaraq 2 səbəbdən pozula bilir: da- nışanın öz dialektinin təsiri nəticəsində və orfoqrafiyanın təsi- rindən. Danışıq zamanı orfoepik normaların pozulması dinləyicinin fikrini əsas məsələdən uzaqlaşdıra bilir. Belə ki, adətən biz da- nışanı dinlərkən, onun nitqinin səs cəhətinə bir o qədər də diqqət etmirik; əsasən mənaya fikir veririk. Lakin danışan adam vahid tələffüz qaydalarını pozduqda, dinləyici sözün xarici cəhətinə, yəni səs cəhətinə də diqqət yetirməyə məcbur olur. Bunun nəticəsində isə onun diqqəti yayınır. 54 Orfoepik normalardan uzaqlaşmaq ümumi anlaşma işinə mane olur. Buna görə də orfoepik normaların pozulmasına qarşı müntəzəm mübarizə aparmaq, onu qorumaq lazımdır. Çünki bu yüksək nitq mədəniyəti uğrunda mübarizənin bir növüdür. Orfoepiya ilə orfoqrafiya arasında həm fərq, həm də möh- kəm əlaqə var. Orfoqrafiya sözlərin düzgün yazılışını, orfoepiya isə düzgün tələffüzünü tələb edir. Buna görə də düzgün yazmaq üçün düzgün danışmağı, düzgün tələffüz etməyi bacarmaq la- zımdır. Orfoepiya ilə orfoqrafiyanın fərqi ondan ibarətdir ki, dildəki söz və ifadələr heç də həmişə yazıldığı kimi tələffüz olunmur. Belə ki bəzən söz və ifadəyə bu və ya başqa səs müəyyən fonetik vəziyyətə düşərək yazıdan fərqli şəkildə tələffüz olunur. Lakin bu fərqlər çox böyük deyildir. Orfoepiya ilə orfoqrafiya arasındakı fərqlərin silinməsi dil üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hazırda qanunauyğun şəkildə bunlar arasında yaxınlaşma prosesi surətlə davam edir. Şübhəsiz ki, nəticədə bu proses bərabərləşməyə, yaxud da əhəmiyyətsiz dərəcəli fərqlərə aparıb çıxaracaqdır. Bunu dilin indiki vəziyyəti aydın göstərir. Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|