Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

LEKSĠK ARXAĠZMLƏR 
 
Əşya və hadisəni ifadə etməkdən ayrılıb tamamilə arxaik plana 
keçən  sözlər  leksik  arxaizmlər  adlanır;  məsələn:  ayıtmaq,  əsrük, 
iraq və s. 
 Bu sözlər dilin lüğət tərkibinin passiv hissəsinə keçmişdir və 
müasir ədəbi dilimizdə fəal işlənmə iqtidarı olan leksik vahidlər 
hüququna  malik  deyildir.  Bunlar  unudulmuş,  ya  da  unudulmaq 
prosesini keçirən sözlərdir. 
 
SEMANTĠK ARXAĠZMLƏR 
 
 Öz əvvəlki formasını saxlayıb ancaq, mənası köhnəlmiş sö-
zə semantik arxaizm deyilir. Məsələn; keçmişdə kişi sözü adam 
insan mənasında işlənmişdi; 
 
Həm səbru qəraru taqətim yox,  
Dəxi kişi ilə ülfətim yox. 
                                     (Xətai) 
 
Bu söz insan, adam sözlərinin meydana çıxması ilə əlaqədar 
olaraq  öz  mənasından  uzaqlaşmış,  onun  əvvəlki  mənası  arxaik-

---

 
82 
ləşmişdir. Hazırda bu söz əsasən cins mənasında işlədilir. Beləcə 
də  ər  sözü  qədimdə  kişi  mənasını  bildirmiş,  sonradan  ailə  üzvü 
mənasında işlədilmişdir. 
Deməli,  semantik  arxaizmin  leksik  arxaizmdən  əsas  fərqlə-
rindən biri odur ki, semantik arxaizmə uğramış söz başqa mənada 
yenə  də  dilin  lüğət  tərkibində  işlənir.  Lakin  leksik  arxaizm 
istifadədən düşür. 
Köhnəlmiş  sözlər  xüsusi  üslubi  imkanlara  malikdir.  Bun-
lardan həm tarixə aid elmi əsərlərdə, həm də bədii yaradıcılıqda 
istifadə edilir. Köhnəlmiş sözlər müasir Azərbaycan ədəbi dilində 
başlıca olaraq aşağıdakı üslubi məqsədlər üçün istifadə edilir. 
1)Təsvir  və  tədqiq  olunan  dövrün  tarixi  xüsusiyyətlərinin 
real  əks  etdirmək  üçün.  Elmi  üslubda  –  tarixə  aid  əsərlərdə 
tarixizm  və  arxaizmlər  keçmiş  hadisə  və  anlayışların  dəqiq  və 
olduğu  kimi  ifadə  edilməsinə  xidmət  edir.  Lakin  bədii  üslubda-
bədii əsərlərin dilimdə isə daha çox bədii vəzifə daşıyır. 
 Bədii  yaradıcılıqda  tarixi  mövzular  işlənərkən  bunlardan 
zəruri ifadə və təsvir vasitəsi kimi istifadə olunur; məsələn: Ba-
har bir müddət rəncbərə nökərçilik etdi. Onu gah xırman sürmək-
də,  gah  da  cütə  minməkdə  işlədirdilər.  Töylə  səkisində  Bahara 
yer vermişdilər. O, gecəni 3-4 saat burada şirin yuxuya gedərdi. 
Gizildəyən  dizlərini  bükər,  arxalığını  üstünə  çəkər,  axur  sü-
pürgəsini  başı  altına  qoyub  yatardı.  Göründüyü  kimi  yazıçı  bu 
parçada təsvir etdiyi dövrün ictimai bərabərsizliyini, kənd təsər-
rüfatının  və  mədəniyyətin  zəifliyini  ifadə  etməkdə  rəncbər,  nö-
kərçilik, cüt və arxalıq sözlərindən istifadə etmişdir. Demək, bə-
dii  əsərdə  köhnəlmiş  sözlərdən  istifadə  etmək  ehtiyacı  əsərin 
tələblərindən irəli gəlir. 
2)Nitqdə istehza kinayə, məsxərə, zarafat çalarlığı yaratmaq 
üçün.  Köhnəlmiş  sözlər  satira  və  yumor  üçün  müvafiq  vasitə-
lərdəndir. Bunların vasitəsi ilə nitqdə kinayə və istehza, məsxərə 
və zarafat çalarlığı daha aydın ifadə oluna bilir; məsələn: 

---

 
83 
Sən ağa, mən ağa 
İnəkləri kim sağa. 
 
 Bu  misradakı  ağa  sözü  vasitəsi  ilə  bütün  ifadələrin  məz-
mununa kinayə, istehza tonu verilmişdir. 
3)Nitqdə təntənə çalarlığı yaratmaq üçün. Bədii üslubda tən-
tənəli nitq yaratmaqda da köhnəlmiş sözlər xüsusi rola malikdir; 
məsələn: 
 
Dostun dar günündə dost üz çevirməz,  
Ey könül! Bir quş ol, ellər dolan, gəz. 
De ki: yağılardan öc almayınca,  
Qisas qılıncımız qınına girməz! 
 
Bu misradakı öc sözü qisas mənasını bildirir, şeirə bədii zə-
rurət  əsasında  gətirilmişdir.Təntənə  çalarlığı  üçün  köhnəlmiş 
sözlərdən ən çox nəzm əsərlərində istifadə olunur.