Tənəffüs
- Azərbaycandan xaricə göndərilən poçtun ABŞ-
ın diplomatik poçtasından nə ilə fərqlənir?
- Azərbaycan poçtunu MTN-in kuratoru oxuyur,
ABŞ-ın diplomatik poçtu bütün dünya izləyir.
******
67
Vikiliks skandalından sonra ABŞ-dı yeni məxfilik
qrifi tətbiq edilir: «Vikiliksdə nəşr edildikdən sonra
məhv etmək».
YOXLAMA SUALLAR:
1.
“Sənəd” və “diplomatik sənəd” anlayışlarının
tərif edin.
2.
Diplomatik sənədləri hansı meyarlar üzrə
qruplaşdırmaq olar?
3.
Səfirliklərlə diplomatik yazışma praktikasının
nəzəri tələblərdən fərqi nədədir?
4.
Sənədin statusuna görə diplomatik sənədləri
hansı qruplara bölmək olar?
5.
Sənədin hazırlanması mərhələlərini göstərin.
6.
Müasir dövrdə diplomatik sənədlərin
məxfiliyi probleminin mahiyyəti. Misallar
gətirin.
68
5. Diplomatik sənədlərə qarşı ümumi tələblər
Ayrı-ayrı diplomatik sənədlərin xüsusiyyətləri və
tərtib qaydalarına keçməzdən öncə ümumən diplomatik
sənədlərə qarşı tələbləri nəzərdən keçirək. lk növbədə
diplomatik sənəd qüsursuz xarici görünüşə malik olmalıdır:
yüksək keyfiyyətli kağız (bəzən diplomatik fikir,
münasibətin daşıyıcısı qismində orijinal əşyalar da istifadə
oluna bilər. Məsələn, 1935-ci ildə Moskvada Böyük
Britaniyanın lordu, möhürdarı A. denin şərəfinə verilən
ziyafətdə xarici işlər üzrə xalq komissarı M.M.Litvinov
maraqlı bir gediş edir. Qərb dünyasının hələ də bolşevik
Rusiyası ilə münasibətlərdə təcridə meyilliyinə işarə etmək
üçün süfrəyə üzərində ingiliscə «Peace is indivisible» -
«dünya bölünməzdir» həkk olunmuş tort verilir
23
), texniki
23
Kovalyov A.Q. Göst. əsər. s. 35.
69
cəhətdən mətnin düzgün yerləşdirilməsi, düzəliş və
pozmalara yer verilməməlidir, zərfin müvafiq formatı və s.
Bir qayda olaraq, diplomatik sənəd cavab tələb edir.
Təbii ki, sənədə tələsik cavab verilmir, məktubun
Бу эцн дипломатийа сащясиндя чалышан вя сяняд-
сцнцд ишинин чохлуьундан шикайят едян бязи эянжляримиз
мцасир дюврдя дипломатийанын бу сащясинин ХЫХ-ХХ
ясрин яввялляри иля мцгайисядя ня гядяр асанлашдыьыны
билмялидирляр. Бир сяняд дяфялярля йенидян ялля йазылырды.
Бязян карйера пилляканы иля ирялилямяк цчцн садяжя йахшы
хяття сащиб олмаг кифайят едирди вя яксиня, рящбярлийин
эюзцндян дцшмяк цчцн анлашылмаз хяттля йазмаг йетярли
иди. Инди гябуледилмяз олан дцзялишляр дябдя иди вя бунун
цчцн ичи сяндяряк гятраны иля долдурулмуш йастыгжадан
истифадя олунурду.
Каьыз дювриййяси индикиндян йцз дяфялярля чох иди.
Щятта ейни шюбянин ямякдашлары арасында цнсиййят
йазышма васитясиля апарылырды вя щяр-щансы ислащатлара
бцрократик апарат имкан вермирди.
Бах: Григорьев Б. Повседневная жизнь царских
дипломатов
в
19
веке.
М.,
2010.
-
http://www.likebook.ru/books/view/199693/
70
məzmununa müvafiq, dövlətin mövgeyini əks etdirmək
məsuliyyətini
anlayaraq
sənəd
hazırlanır.
Lakin
gecikmələrə də yol vermək lazım deyil, çünki cavabın
gecikdirilməsi yaxud ümumiyyətlə, verilməməsi, yalnız
diplomatik protokolun pozulması deyil, artıq mənfi cavab
kimi qiymətləndirilir və bundan çıxış edərək növbəti
addımlar atılır. Diplomatik sənədə cavab verməmə
hallarına müasir dövrdə az rast gəlinir və bu üsuldan xarici
işlər qurumları istisna hallarda istifadə edir. Tarixdə
diplomatik sənədə cavab verməmə hallarına daha çox qarşı
tərəfi beynəlxalq ünsiyyətin subyekti kimi tanımama
mövgeyini nümayiş etdirmək məqsədi ilə rast gəlinir.
Məsələn, spaniya ilə mübarizədə azadlıq əldə edən
Kolumbiyanın elçisi Seanın XIX əsrin əvvəllərində
Müqəddəs ttifaqa daxil olan ölkələrə rəsmi müraciətləri,
məktubları cavabsız qalmışdı. spaniya ilə münasibətlərini
pozmaq istəməyən avropa liderləri müraciətləri cavabsız
qoydular, çünki cavab vermək artıq Kolumbiyanı
beynəlxalq münasibətlərin aktoru kimi tanımaq mənasına
gəlirdi. Həmin vaxt yeni dövləti Cənubi Amerikada öz
71
maraqları olan ABŞ tanıdı
24
. Qərbi Avropa dövlətlərinin
liderləri oxşar reaksiyanı Sovet Rusiyasının rəsmi
məktublarına qarşı nümayiş etdirmişdilər.
Diplomatik sənədlərə qarşı digər, vacib bir tələb –
sənəd növünün dəqiq, düzgün seçimidir. Seçim konkret
vəziyyət, sənədin məzmunu nəzərə alınaraq, diplomatik
yazışma texnikasını, diplomatiya və beynəlxalq hüquq
terminlərini tətbiqi ilə edilməlidir. Bir qayda olaraq, eyni
tipli sənədə eyni növ sənədlə cavab verilir: verbal notaya –
verbal nota ilə, şəxsi nota – şəxsi nota ilə və s. Əgər qarşı
tərəf sizə əllə imzasını qoyduğu sənəd göndərirsə, ona
sonda kompyuterdə yazılmış soyad olan sənədlə cavab
vermək ədəbsizlik kimi qəbul edilir. Bir sözlə, burada
diplomatiyanın ənənəvi prinsipləri öz qüvvəsini saxlayır:
qaydaları daha böyük nəzakətlilik istiqamətində pozaraq
verbal notaya şəxsi nota ilə cavab verə bilərsiniz, lakin
ümumən qarşılıqlıq prinsipinə riayət edilir.
Maraqlıdır
24
http://www.tinlib.ru/istorija/diplomatija_simona_bolivara/p8.php
72
Qeyd edək ki, Yeni dövrdə, hətta XX əsrin birinci
yarısında diplomatik yazışmanın hansı sənəd formasında
aparılması dövlətlərarası münasibətlərin göstəricisi kimi
dəyərləndirilirdi. Yəni şəxsi notalarla yazışma müsbət,
verbal notalarla ünsiyyət münasibətlərdəki soyuqluğun
ə
laməti hesab edilirdi. Görünür, buna müəyyən mənada
həmin dövrdə diplomatik münasibətlərdə dövlət maraqları
ilə yanaşı şəxsi amilin də böyük rol oynaması təsir
göstərirdi.
Ə
ksəriyyəti
monarxiya
quruluşlu
olan
dövlətlərdə monarxın şəxsi imzası olmayan sənədin
legitimliyi və sanballığı şübhə altına alınırdı. Eyni
zamanda, sənədin növünü dəyişməklə hələ nəinki
ümumdünya, ümumavropa diplomatik protokol normaları
tam formalaşmamış bir dövrdə bəzi diplomatlar dövlət
maraqlarını «unudaraq» öz şəxsi incikliklərini nümayiş
etdirirdilər. Məsələn, 1909-cu ildə Rusiyanın xarici işlər
naziri A.P. zvolskinin Peterburqdakı Avstriya-Macarıstan
imperiyasının səfiri, qraf Berxtolda qarşı incik münasibəti
X N və səfirlik arasında məktublaşmanın şəxsi notalardan
verbal nota səviyyəsinə endirilməsinə gətirib çıxardı. Qraf
73
Berxtoldun sonralar Avstriya-Macarıstan imperiyasının
xarici işlər naziri təyin olunmasını nəzərə alsaq, rus
nazirin şəxsi incikliyinin də Birinci Dünya Müharibəsində
bu dövlətlərin bir-birinə düşmən olan hərbi ittifaqlarda
döyüşmələrinə təsir etdiyini söyləyə bilərik
25
.
Ünvan sahibinin adı, soyadı və titulunu düzgün və
dəqiq (həm orfoqrafik, həm də ardıcıllıq nöqteyi-
nəzərindən) yazmaq da diplomatik yazışmanın önəmli
tələblərinə aiddir. Bir çox xalqlarda ad və soyadın ilk
baxışdan düzgün müəyyənləşdirmək (xüsusən də digər
millətin nümayəndəsi üçün) heç də asan deyil
(Azərbaycanda son dövrlər soyadların sadəcə atasının
adından ibarət olan vətəndaşların sayı artıb və bu mənada
bizdə də hərdən soyadla adı düzgün müəyyənləşdirmək
çətin olur) və buna görə diplomat yalnız öz intuisiyasına
arxalanmayaraq, müvafiq vəsaitlərə, ensiklopediyalara,
arayışlara və s. əsaslanmalıdır.
25
Соловьев Ю. Я. Воспоминания дипломата. М., 1959. С. 141.
74
Tənəffüs
Bir ispan xaricdə mehmanxanada yer tutmaq
istəyir. Özünü tam şəkildə təqdim etdikdə – Xuan
Karlos Emanuel de Silva Kruzeyro, mehmanxana işçisi
bildirir:
- Bizim mehmanxanada cəmi iki nəfər üçün
nömrə qalıb. Qalan iki dostunuza küçənin sonundakı
mehmanxanaya yollanmaqlarını məsləhət görürəm.
Titullara böyük hörmət tarixi ənənə xarakteri daşıyır.
Dövlətin yüksək vəzifəli təmsilçiləri, xüsusən də birinci
şə
xsinə qarşı nümayiş etdirilən münasibət ümumən dövlətə
göstərilən ehtiramın təcəssümü kimi qəbul edilir. Əvvəllər
monarxlar bir-birinə acıq verərək, digərlərindən üstün
olduqlarını, qüdrətini nümayiş etdirmək üçün onlara uzun-
uzadı titullarla müraciət etməyi tələb edirdilər. Məsələn,
Rusiya hökmdarının XVIII-ci əsrin birinci yarısında
sənədlərin birində Osmanlı sultanına müraciətinə nəzər
salaq:
75
«Qüdrətli Sultan Həzrətləri, Məkkə və Mədinə kralı,
müqəddəs Qüdsün qoruyucusu, Avropa, Asiya, Ağ və Qara
dənizlərindəki ölkələrin imperatoru, Sultanlar Sultanı,
Krallar Kralı, Sultan Mustafa Xanın oğlu Sultan Maxmud
Xana»
26
. Təbii ki, bu cür müraciət formasına yalnız ən
qüdrətli hökmdarlar layiq görülürdü, zəiflər belə iltifatları
yalnız xəyal edə bilərdilər. Titullardan düşmən dövlətin
hökmdarını alçatmaq üçün istifadə halları da baş verirdi.
Ə
srlərlə Osmanlı imperiyası ilə müharibə aparan Səfəvilər
dövlətində ən kiçik feodal titullardan birinin sultan
olmasını osmanlı hökmdarlarını alçaltmaq istəyi ilə izah
etmək olar.
XIX-XX əsrin əvvəllərində siyasi hakimiyyətə sahib
yaxud iddialı olmayan uzun titullara malik şəxslərin sayı
artır. Belə ki, rəsmi qəbulların birində tanınmış alim
D.Mendeleyev
çarın
titulları
oxunduqdan
sonra
təqdimatçıdan öz titullarını oxumamağını xahiş edir: onun
titullarını sadalamaq daha çox vaxt aparar və çarın pərt
olmasına səbəb ola bilərdi.
26
Юзефович Т. Договоры России с Востоком. СПБ., 1869. С. 43
76
Müasir
dövrdə
dövlətlərin
beynəlxalq
münasibətlərdə bərabərhüquqluğu beynəlxalq sənədlərdə
təsbit olunduğu üçün, ünvan sahibinə müraciət forması
ölkənin qüdrətinə deyil, yerli protokol normalarına
ə
saslanır. Titulların bir çoxu sadələşib, müəyyən qədər
unifikasiyaya məruz qalıb, hərçənd indi də orijinal
formalara rast gəlmək olur (Nümunə olaraq, Liviyanın
keçmiş rəhbəri Müəmmar Qəddəfinin (yeri gəlmişkən, tam
adı Müəmmar ben Məhəmməd Əbu Mənyar Əbdül Saləm
ben Həmid əl-Qəddəfi) titullarını yada salmaq olar: Liviya
nqilabi komandanlıq Şurasının sədri, Liviyanın baş naziri
və müdafiə naziri, Ümumxalq konqressinin baş katibi,
polkovnik, ali komandan. Qəddafi «sadəlik» nümayiş
etdirərək bütün vəzifələr və titullardan imtina etdikdən
sonra ona rəsmən Sosialist Xalq Liviya Ərəb
Cəmahiriyyəsinin Böyük bir sentyabr nqilabının rəhbəri
və Qardaş Rəhbər deyə müraciət etmək lazım idi).
stənilən halda dəqiqlik və düzgünlüyə, ardıcıllığa riayət
edilməli, heç bir qısaltmalara yol verilməməlidir.
77
Unutmaq olmaz ki, diplomatik yazışmada istifadə
olunan kompliment və iltifatlar (zati-aliləri, şərəf duyuruq,
ə
ziz dost) emosional deyil, təmtəraqlılıq xarakteri
daşıyırlar. Yəni söylənilən komplimentlər hissləri deyil,
ölkələrarası münasibətləri, statusu bəlli edir. Sadə dillə
desək, tərifi Əli Vəliyə deyil, bir ölkənin rəsmi şəxsi digər
ölkənin rəsmi şəxsinə edir. Bir şəxs kimi diplomatlar,
siyasi xadimlər bir-birinə qarşı kin, nifrət belə bəsləyə
bilərlər (Fransa imperatoru Napoleon Bonapartla rus çarı I
Aleksandr bir-birinə «mənim qardaşım» - deyə müraciət
etsələr də, bu, onların arasında genişmiqyaslı müharibənin
baş verməsinə mane olmadı), lakin statusa qarşılıqlı hörmət
beynəlxalq ünsiyyətin labüdd şərtlərindən biridir.
Həyat axınının sürətinin artması diplomatik
sənədlərin hazırlanmasına məsələsinə də təsirsiz ötmədi.
Sənədlər vaxta qənaet etməklə çevik şəkildə hazırlanmalı
və müvafiq ünvanlara çatdırılmalıdırlar. Əgər əvvəllər hər-
hansı bir görüşlə bağlı məlumat Mərkəzə bir neçə gün,
hətta həftələr sonra çatırdısa, hazırda bunu bir neçə saata
icra etmək tələb olunur. Mükəmməl səviyyədə hazırlanmış,
78
lakin artıq gecikdirilmiş, mənası və təsir gücünü itirmiş
sənədin əhəmiyyəti varmı?! ldən-ilə bununla bağlı xarici
işlər qurumlarında tələblər sərtləşir, çevikliyi təmin etmək
üçün islahatlar, struktur dəyişiklikləri aparılmaqdadır
27
.
YOXLAMA SUALLAR:
1.
Diplomatik sənədlərə dair ümumi texniki
tələbləri qeyd edin.
2.
Sənədlərin kağız dövriyyəsi dünən və bu gün:
müqayisəli təhlil aparın.
3.
Sənədin növünü seçərkən hansı məqanlara
xüsusi diqqət yqtirmək lazımdır?
4.
Diplomatik yazışmada titulların yerui və rolu.
5.
Diplomatik yazışmada kompliment və
iltifatların əhəmiyyəti nədən ibarətdir?
27
Bax Eyyubov A.K. Göst. Əsər. S. 94-95.
79
6. Diplomatik sənədlərin tərkib hissələri
Diplomatik sənədlərə dair müxtəlif tələbləri, onların
inkişaf tarixi və zəruri şərtlərini nəzərdən keçirəndən sonra
diplomatik sənədlərin tərkib hissələrinə nəzər sala bilərik:
80
Gördüyümüz
kimi,
protokol
formullarına
müraciət, giriş və yekun komplimentlər aiddir. Bu bir
daha göstərir ki, komplimentlər emosional deyil, protokol
elementi olaraq təmtəraqlılıq xarakteri daşıyırlar. Və, təbii
ki, bu cür yazı üslubu əsasən qarşılıqlı ehtiyatlılıq və
ehtiramı tələb edən bilavasitə diplomatik yazışmaya, yəni
daxili deyil, xarici yazışma sənədlərinə aiddir.
Müraciət ifadələri çoxəsrli, daha çox qısalıq və
unifikasiyalaşma istiqamətli təkamül yolunu keçiblər.
Beynəlxalq münasibətlərin aktorlarının daxili və xarici
siyasi, iqtisadi, mədəni fərqlilikləri (monarxiyaların
sayının, diplomatiyanın sırf zadəganlar təbəqəsinin peşəsi
olmasından çıxması və, ümumiyyətlə, zadəganların sayının
azalması əlavə titullarının geniş tətbiqi zəruriyyətini
minimuma endirdi) azaldıqca, müraciət kəlmələri də
sadələşir, eyniləşir və bu proses davam etməkdədir. Hal-
hazırda da monarxiyaların, müxtəlif totalitar və avtoritar
rejimlərin tədricən daxili və xarici amillərin təsiri altında
devrilərək respublika idarə üsuluna keçməsi diktator tipli
81
liderlərin özləri üçün «kəşf etdikləri» adlar və titulların da
beynəlxalq ünsiyyətdən, diplomatik yazışma sənədlərinin
səhifələrindən qalxmasına səbəb olur.
Maraqlıdır
XX əsrdən başlayaraq demokratik respublika
idarəetmə üsulu tədricən aparıcı, nümunəvi idarəetmə
modelinə çevrilməyə başlayır. Faktiki olaraq, hal-hazırda
bu idarəetmə modelinə alternativ yoxdur və digər modellər
sıradan çıxmaqdadır. XX əsrin ilk rübündə 6 iri imperiya
və ondan çox kiçik monarxiya quruluşlu dövlətlər dünya
xəritəsindən «silindi». XX əsrin ikinci rübündə kinci
Dünya Müharibəsinin nəticələri və təsiri altında 10-a yaxın
monarxiya devrildi. Təxminən bir o qədər də monarxiya
XX əsrin ikinci rübündə yox oldu. 2007-ci ildə Samoa
özünü respublika elan etdi, 2008-ci ildə Nepal krallığı
devrildi
28
.
28
http://telegraf.by/2012/03/monarhi-xxi-veka
82
Və XX əsrin ortalarında E.Satou əsərində
monarxların titulları məsələsinə geniş yer ayırır (kral, onun
qardaşı, bacısıoğlu, daha uzaq qohumları arasında müraciət
fərqlərinə belə), onlar arasında incə fərqləri belə xüsusilə
vurğulayırsa, daha müasir müəlliflər, məsələn, V. .Popov
bir neçə ən vacib və geniş istifadə edilən müraciət ifadələri
ilə kifayətlənir
29
.
Standart müraciət ifadələrinə nəzər salaq:
Nazirə – cənab Nazir, zati-aliləri
səfirə – cənab Səfir, zati-aliləri,
elçiyə – cənab Elçi,
işlər üzrə müvəkkilə – cənab işlər üzrə Müvəkkil
30
.
Müraciətdən öncəki ehtiram bildirən söz yaxud söz
birləşməsi
ölkələrarası
yaxud
şə
xslərin
şə
xsi
münasibətlərin səviyyəsindən asılı olaraq dəyişə bilər: bir
qayda olaraq tətbiq edilən «hörmətli» sözündən başlayaraq
«əziz dost», «əziz qardaşım» və s. qədər.
29
Сатоу Э. Руководство по дипломатической практике. М., 1961; Попов В.И.
Современная дипломатия. М., 2004. С. 417-418.
30
Борунков А.Ф. Дипломатический протокол в России. М., 2000. С. 68-69.
83
NÜMUNƏLƏR
1)
Cənab Nazir,
Zati-alilərinizə aşağıdakı məlumatı çatdırmaqdan
şə
rəf duyuram…
2)
Əziz dostumuz, … Respublikasının prezidenti …
3)
Hörmətli cənab Prezident
Sizi yenidən Prezident seçilməyiniz… münasibətilə
təbrik edirəm
4)
Hörmətli Vladimir Vladimiroviç …
Giriş və yekun komplimentlər məktubdakı yerinə
uyğun olaraq, müəyyən fərqlərə malik olsalar da,
məzmunca oxşardırlar (bəzən işlədilən sözlər və ifadələrdə
təkrarlıq elementləri də sezilir). Eyni zamanda müxtəlif
dövrlərdə yazılmış diplomatik məktublara nəzər salmaqla
84
diplomatik sənədin bu hissələrinin nisbi sabitliyini qeyd
edə bilərik.
XX əsrin ilk yarısı:
Giriş kompliment:
«Zati-aliləri, böyük ehtiramla bildirirəm ki,…»
«Kral həzrətləri, səmimi ehtiramlarımı qəbul
etməyinizi Sizdən xahiş edirəm».
«Cənab Nazir, dərin ehtiramla nəzərinizə çatdırıram
ki,…»
Yekun kompliment
:
«Dərin ehtiramla,
daima Sizə sadiq…»
«Ən səmimi arzularla…»
«Bir daha dostluq və qardaşlıq hisslərimi izhar
edərək»
31
.
XX əsrin ikinci yarısı:
31
Сатоу Э.
Göst.əsəri. s. 76-85.
85
Giriş kompliment:
« … səfirliyi dərin ehtiramla bildirir ki,…»
«… şərəf duyur»
Yekun kompliment
:
«Sizin sadiq dostunuz…»
«Fürsətdən istifadə edərək, bir daha öz ehtiramını
bildirir»
32
.
Dostları ilə paylaş: |