Dərs vəsaiti Bakı 2023

6.2. Kimyəvi termiki emal zamanı baş verən proseslər 
 
Kimyəvi-termiki emal metal və ərintilərin səth qatlarının 
kimyəvi tərkibini, strukturunu və xassələrini dəyişmək məqsədilə 
materiala göstərilən kimyəvi və termiki təsirə deyilir. Adətən 
yüksək temperatur şəraitində gedən bu prosesin nəticəsində 
metalın səth qatının kimyəvi tərkibi, mikrostrukturu və xassələri 
dəyişir. Buna görə də kimyəvi-termiki emalı bir növ səth 
legirləndirilməsi də adlandırmaq olar.
Kimyəvi-termiki emal metalın səthinin yüksək temperatur 
şəraitində qeyri-metallar (C, N, Si, B və s.) və metallarla (Cr, Al 
və s.) zənginləşdirilməsindən ibarətdir. 
Kimyəvi-termiki emal prosesi növündən asılı olmayaraq 
aşağıdakı elementar proseslərdən ibarətdir: 
1. Dissosiasiya – ilkin maddənin parçalanması nəticəsində 
zənginləşdirici elementin atomar hala gətirilməsi. Məsələn, 
2CO→CO
2
+C, 2NH
3
→3H
2
+2N və s. Qaz molekullarının 
parçalanması dərəcəsi (faizlə) dissosiasiya dərəcəsi adlanır.
2. Adsorbsiya – aktiv atomların (ionların) metalın səthində 
toplaşaraq metal atomları ilə kimyəvi əlaqə yaratması. Temperatur 
artdıqca metalın adsorbsiya qabiliyyəti artır. Zənginləşdirici 
elementin əsas metalla bərk məhlul və ya kimyəvi birləşmə əmələ 
gətirə bilməsi adsorbsiya prosesinin inkişafını sürətləndirir. 
Adsorbsiya fiziki və kimyəvi (hemosorbsiya) adsorbsiyaya 
bölünür. Fiziki adsorbsiya zənginləşdirici element atomlarının 
(adsorbatın) emal edilən səthlə (adsorbentlə) ilişməyə daxil olma 
prosesidir. Bu ilişmə zəif Van-der-Vaals cazibə qüvvələri 
təsirindən əmələ gəldiyi üçün adsorbsiya dönə bilər, yəni 
desorbsiya baş verə bilər. Hemosorbsiya isə adsorbat və adsorbent 
atomlarının qarşılıqlı təsiri nəticəsində baş verdiyi üçün öz 
xarakterinə və təsir qüvvələrinə görə kimyəvi birləşməyə yaxındır. 
3. Diffuziya – adsorbsiya olunmuş atomların emal edilən 
metala daxil olması. 

---

Kimyəvi tərkibinə görə ilkin metaldan fərqli olan səth 
təbəqəsi diffuziya təbəqəsi adlanır. 
Adətən səthdən metalın daxilinə doğru zənginləşdirici 
elementin konsentrasiyası azalır. Buna görə də metalın strukturu 
və xassələri də dəyişir. 
Diffuziya təbəqəsinin qalınlığı prosesin temperaturundan və 
müddətindən, 
eyni 
zamanda 
metalın 
xassəsindən 
və 
zənginləşdirici elementin metalla əmələ gətirdiyi bərk məhlulun 
xarakterindən asılı olur. Yerləşmə bərk məhlulu əmələ gətirən 
zənginləşdirici elementlər əvəzləma bərk məhlulu əmələ gətirən 
elementlərə nisbətən asan diffuziya edir. 
Maşınqayırmada 
sementitləmə, 
azotlama, 
nitro-
sementitləmə, borlama, silisiumlama, alüminiumlama və s. kimi 
kimyəvi-termiki emal prosesləri tətbiq edilir. 
Kimyəvi-termiki emalın müxtəlif növləri metalın səth 
təbəqəsinin bərkliyini, yeyilməyə davamlılığını, kavitasiya və 
korroziyaya davamlılığını artırır. Bu emal nəticəsində səthdə sıxıcı 
gərkinliklərin əmələ gəlməsi də müsbət hal kimi qiymətləndirilə 
bilər.