Dərs vəsaiti Bakı 2023

5.6. Metalların təzyiqlə istehsal proseslərinin yeni 
istiqamətləri 
 
Bir sıra polad və ərintilərin təzyiqlə emalı ifrat plastiklik 
şəraitində aparılır. İfrat plastiklik – plastikliyin əhəmiyyətli 
dərəcədə artması və faza çevrilmə temperaturunda metalın 
müəyyənləşmiş 
deformasiya 
sürətində 
deformasiya 
müqavimətinin azalmasıdır. Belə şəraitdə əsasən kristallararası 
deformasiya baş verir və metalda hər hansı bir möhkəmlənmə 
baş vermir. Emal prosesində temperatur intervalı dar olan və 
deformasiya sürətinin artırılması mümkün olmayan polad və 
ərintilər üçün izotermik ştamplama üsulundan istifadə edilir. 
Belə ştamplama üçün ştamp odadözümlü ərintidən hazırlanır; 
ştampın boşluğunda yerləşdirilmiş pəstahla birlikdə ştamp sabit 
temperaturun alınmasını təmin etmək üçün, induksiyalı 
qızdırıcının daxilində yerləşdirilir. İzotermiki ştamplama 
hidravlik preslərdə aparılır və alınan döyüklərin strukturu və 
xassələri 
yaxşılaşır. Çəkib uzatmada, qızmar həcmi 
ştamplamada və soyuq təbəqə ştamplamada titrəyişli 
hərəkətləndirmənin tətbiqi kontakt sürtünməsini azaldır; bunun 
nəticəsində deformasiya qüvvəsini azaltmaq imkanı yaranır və 
emal prosesində pəstah metalının plastikliyi yüksəlir. Az plastik 
və çətin deformasiya edilən metal və ərintilərdən, həmçinin, 
ovuntu metallurgiya materiallarından məmulat 209 hazırlamaq 
üçün hidravlik-ekstruziya (statik-hidravlik basma) üsulundan 
istifadə olunur; bu halda konteynerə qoyulmuş pəstah yandan və 
başdan yüksək təzyiqlə (3000 MPa qədər) işlək maye ilə basılır. 
Qızmar basma halında elə maye mühiti seçilir ki, bu, eyni 
zamanda pəstahı lazımi temperatura qədər qızdıra bilsin. 
Təzyiqin qiyməti lazımi həddə çatdıqda pəstah metalı 
(preslənmədə olduğu kimi) böyük sürətlə (saniyədə 100 m-dən 
böyük) sıxışdırıb matrisa gözlüyündən keçirilir. Pəstah 
metalının plastik deformasiyası üçün işlənmiş yeni üsullar yaxşı 
keyfiyyətli səthə malik dişli çarx almağa imkan vermişdir. 

---

Qızdırılmış pəstah dişli çarx profilli vallarla eninə yayma 
dəzgahlarında formalaşdırılır; bu halda yayıcı vallardakı dişlərin 
ilişmə modulu yayılan dişli çarxın moduluna bərabər olur. 
Yayma nəticəsində pəstahın səth qatının lifləri dişlərin 
konfiqurasiyası üzrə əyilir. Bunun hesabına dişli çarxın 
yeyilməyə dözümlülüyü və yorulma möhkəmliyi 30...50% 
yüksəlir, metal sərfi 20...40% azalır və dişkəsən dəzgahlarla 
emala nisbətən məhsuldarlıq yüksəlir.