Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

ZƏRF BİRLƏŞMƏLƏRİ
Qədim  türk  yazısı  abidələrini  dilində,  az  da  olsa,  zərf 
birləşmələrinin  işlənməsinə  rast  gəlmək  olur.  Qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  zərf  birləşmələri  müasir  türk  dillərində  də  zəif 
inkişaf  etmişdir  və  türk  dillərinin  qrammatik  quruluşuna  həsr 
edilmiş  əsərlərin böyük əksəriyyətində bu birləşmələr haqqında 
ümumiyyətlə  məlumat  verilmir.  Zərf birləşmələrində  tabeedici 
söz,  əsas  söz  zərfdir.  Bu  birləşmə  idarə  sintaktik  əlaqəsi  ilə 
əmələ  gəlir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  zərf 
birləşməsinin  ikinci  tərəfi  kimi,  əsasən,  yer və  zaman  zərfləri 
çıxış  edir  (müasir  türk  dillərində  tərz-hərəkət  zərfləri  də  bu 
mövqedə  işlənir);  məsələn:  Örjük  yoğaru  (BK  c  ş)  «Önük 
yuxarı»,  Kök  Örjük yuğaru  (T  15)  «Göy  Önük  yuxan»,  ol  sub 
kodı  (T  27)  «o  su  (çay)  boyu»,  Sələ/Jə  kodu  (MÇ  16)  «Şələnə 
boyu»,  ön gün ö/Jrə (MÇ  31) «on gün əvvəl»,  ekin ara (KT ş  1) 
«ikisinin  arasında», yir sayu (КТ c 9) «yer boyu», at üzə (T 25) 
«at üstdə», tokuz oğuz üzə (MÇ  3) «doqquz oğuzların üzərində».
Qedim türk yazısı abidələrinin dilində zərf birləşmələrinin 
işlənməsinə  bir  neçə  nümunə  verilir:  Örjük  yoğaru  sü  yorıp
1 Y u sif Seyidov.  A zərbaycan dilində  söz b irləşm ələri, B akı,  1992, s.  216.
86
tünli-künli  yiti  ödüşkə  subsız  keçdim  (BK  ş  c)  «önük  yuxarı 
qoşun yürüdüb gecəli-gündüzlü yeddi sutka susuz keçdim». Kök 
örjük yuğaru Ötükən yısğaru udıztım (T  15) «Göy Önük yuxarı 
ötükən meşəli dağlarına apardım». Ol sub kodı bardımız (T  17) 
«O  çay  boyu  getdik».  ...üküsi  Sələ/Jə  kodı  bardı  (MÇ  16) 
«...çoxu Şələnə boyu getdi». Ebi on kün ötjrə ürkip barmış (MÇ 
31) «Evi on gün əvvəl hürküb getmiş».... anta kalmışı bodun on 
uyğur,  tokuz oğuz ü zəyü zyıl olurtı (MÇ 3) «...orada qalmış xalq 
on  uyğurların, doqquz oğuzların üzərində yüz il  oturdu». At üzə 
bintürii  kanğ sökdim  (T  25)  «Atlara  mindirərək  qan  sökdüm». 
Anlağının  üçün  igidmiş  kağanılj sabın  almatın yir  sayu  bardığ 
(KT  c  8-9)  «Elə  olduğun  üçün  (səni)  yüksəltmiş  xaqanının 
sözünə  qulaq  asmadan  yer  boyu  getdim».  Üzə  kök  te/Jri,  asra 
yağız yir  kılıntkda  ekin  ara  kisi  oğlu  kılınmıs  (KT  ş  1)  «Üstdə 
mavi  göy,  altda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin  arasında  insan 
oğlun yaranmış».
FEL) SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİ
Feli  söz  birləşmələrində  tabeedici  söz  fellərdən  ibarət 
olur.  Adətən,  dilçilik  ədəbiyyatında  feli  söz  birləşməlrindən 
danışarkən  tabeedici  üzvü  təsriflənən 
fellərlə  ifadə  edilən 
birləşmələr  dciyl,  təsri dənməyən  fellərlə  -   məsdər,  feli  sifət, 
feli  bağlamalarla  ifadə  edilən  birləşmələr  nəzərdə  tutulur. 
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində məsdər yox dərəcəsində 
olduğu  üçün  məsdər  birləşmələrindən  danışmaq  mümkün 
deyildir.
Türkoloji  ədəbiyyatda  feli  birləşmələr  ifadəsi  altında  feli 
tərkiblər -  məsdər,  feli  sifət  və  feli bağlama tərkibləri  nəzərdə 
tutulur.  Lakin  Azərbaycan  dilinin  qrammatikasına  həsr  edilmiş 
son  ədəbiyyatda,  ismi  birləşmələrdə  olduğu  kimi,  feli  birləş­
mələrdə  də  iki  komponentin  mövcudluğu  əsas  götürülür:  ad  + 
fel, fel +  fel və zərf +  fel.  Söz birləşmələri haqqında təlimdə fel 
+  fel  və  zərf +  fel  birləşmələrinə  elə  bir  əhəmiyyət  verilmə­
diyindən  dilçilik  ədəbiyyatında  adlarla  fellərin  birləşməsindən 
əmələ  gələn  feli  birləşmələr  daha  çox  araşdırılır.  Belə  bir-
87

ləşmələrin özü də iki qismə bölünür:  1) adların bilavasitə fellərə 
birləşməsindən əmələ  gələn feli birləşmələr və 2) adların Qoş­
ma vasitəsilə  fellərə birləşməsindən əmələ gələn  feli  birləşmə­
lər.  Birinci  qisim  feli  birləşmələrin  də  dörd  tipi  göstərilir 
Birinci  tərəfi  1)  isimlərlə,  2)  sifətlərlə,  3)  saylarla,  4)  əvəzlik­
lərlə ifadə edilən feli birləşmələr.
Adlarla  fellərin  birləşməsindən  əmələ  gələn  feli 
birləşmələr.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində belə birləş­
mələrin birinci  tərəfi  isim,  substantivləşmiş sifət,  substantivləş- 
miş  say və  əvəzliklərlə  ifadə edilir; birinci tərəf bir sözlə  ifadə 
olunduğu  kimi,  bir  neçə  sözlə  də  (ismi  söz  birləşməsi)  ifadə 
edilə bilər. Birləşmənin  ikinci tərəfi  feli sifət və ya feli bağlama 
ilə  ifadə  edilir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adlarla 
fellərin  birləşməsindən  əmələ  gələn  feli  söz  birləşmələrinin 
birinci  tərəfi,  ismin  yiyəlik  halından  başqa,  ismin  bütün  halla­
rında duran,  habelə qoşma  ilə  işlənən  sözlərlə  ifadə  edilə  bilər. 
Buna  görə  də  bu  feli  birləşmələrin  aşağıdakı  növlərini  göstər­
mək olar:
1.  Adlıq hallı feli birləşmələr;
2.  Yönlük hallı feli birləşmələr;
3.  İstiqamət hallı feli birləşmələr;
4.  Təsirlik hallı feli birləşmələr;
5.  Yerlik hallı feli birləşmələr;
6.  Çıxışlıq hallı feli birləşmələr;
7.  Alət-birgəlik hallı feli birləşmələr.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qoşmalı  sözlərlə 
əmələ  gələn  feli  söz  birləşmələrində  qoşmadan  əvvəl  işlənən 
sözlər hal şəkilçisi ilə də, hal şəkilçisi olmadan da işlənə bilər.
Adlıq  hallı  feli  birləşmələr.  Bu  feli  söz  birləşmələrinin 
birinci  tərəfi  adlıq  halda  duran  isim  və  əvəzliklə,  ikinci  tərəfi 
isə,  əsasən,  bağlamalarla  ifadə edilir.  Belə birləşmələrin əmələ 
gəlməsində nadir hallarda feli sifətlər də, həm də təkcə dığım... 
şəkilçili feli sifətlər iştirak edir. Əslinə qalanda, elə ikinci  tərəfi 
feli  bağlamalarla  ifadə  edilən  feli  birləşmələri  əmələ  gətirən 
morfoloji vasitələr -  şəkilçilər də  bir o qədər çox deyil:  qədim 
türk yazısı abidələrinin dilində feli birləşmələrin ikinci tərəfi ki­
88
mi çıxış edən feli bağlamalar yalnız -tükda,  -tükdə,  -dukda,  -dük­
də; -ğunça; -a,  -ə,  -
1
,  -i,  -u,  -ü şəkilçiləri ilə əmələ gələ bilir.
İkinci  tərəfi  feli  bağlamalarla  ifadə  edilən  adlıq  hallı  feli 
birləşmələr  BıQım  sürə  (MÇ  26)  «minim  (alayım)  sürərək», 
yaraklığyaya (KT  ş  26)  «yaraqlılar yayaraq»,  teQri tuta  (BK ş
14)  «tanrı  tutaraq»,  teQri basa (T 38)  «tanrı basaraq»,  ıduk yer, 
sub  basa (T 38) «müqəddəs yer,  su basaraq», kağan uça (BK c 
10)  «xaqan  uçaraq»,  üç  karluk  təzə  (MÇ  11)  «üç  karluk 
qaçaraq»,  Küli  çor  iti  (KÇ  14)  «Kül i  çor  edək»,  Kidi çor  ayı 
(MÇ  14)  «Küli  çor  çağıraraq»,  ben  yapın  (MÇ  44)  «mən 
tikdirərək»,  Kül  tigin  onlayu  (KT  şm  5)  «Kül  tigin  hücuma 
keçərək», yağırı başı yorıyu (MÇ  18) «yağının başı  yürüyərək», 
eçim kağan olurtukda (KT ş  19) «əmim kaqan oturduqda», Mağı 
kurğan  kışladukda  (BK  ş  31)  «Mağı  kurqanda qışladıqda»,  bes 
süQüs  sü Qüsdükdə  (KÇ  17)  «Beş  dönüş  döyüşdükdə»,  ka Qım 
türk bilgə kağan olurtukınta (BK şm  1) «atam türk müdrik xaqan 
oturduqda», kağan olurtukunta (BK ş 9) «kaqan oturduqda».
İkinci  tərəfi  feli  sifətlə  ifadə  olunan  adlıq  hallı  feli 
birləşmələr:  teQri  bilig  bertük  (T  6)  «tanrı  bilik  verdiyi»,  türk 
bodun  illodük  (KT  ş  7)  «türk  xalqı  el  düzəltdiyi»,  ben  özüm 
bilgə Topukuk ötüntük (T  15) «mən özüm Müdrik Tonyukuk xa­
hiş  etdiyim»,  teQri,  yer yarlıkaduk (BK  ş  10)  «göy,  yer buyur­
duğu»,  inili-eçili kiıjşürtükin (KT ş 6)  «böyüklü-kiçikli düşmən 
etdiyi»,  bəgli-bodunlığ yoQurtukun  (KT  ş  6)  «bəyli-xalqlı  (bir- 
birinin  üstünə) salışdırdığı», üzə teQri,  asra yer yarlıkaduk (BK 
ş  10)  «üstdə tanrı, altda yer buyurduğu», mən kazğanduk (BK  ş
33)  «mən  qazandığım»,  ben yəg  erdükim  (Y  24)  «mən  yaxşılıq 
etdiyim»,  teQri yarlıkaduk  (T  40)  «tanrı  buyurduğu»,  teQri  küç 
bertük  (KT  ş  12)  «tanrı  güc  verdiyi»,  ben  bilgə  Tonyukuk 
təgürtük  (T  47)  «mən  Müdrik  Tonyukuk  çatdırdığım»,  mən 
özüm  kağan  olurtukım  (BK  ş  36)  «mən  özüm  xaqan  otur­
duğum», özüm kazğantukım (T 55) «özüm qazandığım» və s.
Yönlük hallı  feli birləşmələr.  Yönlük hallı feli birləşmə­
lərdə  ikinci tərəf həm təsirli,  həm də təsirsiz fellərlə  ifadə edi­
lir.  İkinci  tərəfin  təsirli,  yaxud  təsirsiz  fellərlə  ifadə  olunması 
birləşmənin  quruluşuna  müəyyən  qədər  təsir  göstərir:  ikinci
89

tərəf  təsirsiz  fellərlə  ifadə  olunduqda  birinci  tərəf  bilavasitə 
ismin  yönlük  halında  işlənən  sözlə  ifadə  edilir:  ikinci  tərəf 
təsirli  fellərlə  ifadə  olunduqda  isə  birləşmədə  yönlük  haldan 
əlavə,  ismin  təsirlik  halında  işlənən  daha  bir  sözün  də  daxil 
olması  vacibdir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yönlük 
hallı  feli  söz  birləşmələrinin  işlənməsi  ilə  əlaqədar  daha  bir 
məsələni  də  qeyd  etmək  lazımdır:  görünür,  VI-VIII  yüzillik­
lərdə  türk  dillərində  təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  hələ  tam 
diferensiallaşmadığı üçün qədim türk yazısı  abidələrinin  dilində 
eyni  bir  fel  həm  təsirli,  həm  də  təsirsiz  fel  məqamında  işlənir; 
məsələn: bum körü bilifj (KT c  12) «bunu görərək bilin» və ma- 
/Ja  körür (KT c 2) «mənə görür» (mənə baxır olmalıdır).  Görü­
nür,  fellərdə  təsirlilik,  təsirsizlik  kateqoriyasının  diferensiallaş- 
ması  prosesi  daha  əvvəlki  dövrdə  baş  vermiş,  türk  dilləri  inki­
şafının  qədim  türk  yazısı  abidələri  dövründə  hələ  davam 
etmişdir.  Hətta bu gün də  həm təsirli,  həm də təsirsiz məqamda 
işlənən  fellərin  türk  dillərində  işlənməsinə  təsadüf  edilir; 
məsələn:  müasir Azərbaycan dilində:  kitabı oxumaq -  məktəbdə 
oxumaq.
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  yönlük  hallı  feli  birləşmələrdə  də 
hərəkət  obyektlə  də,  məkanla  da  əlaqədar  ola  bilər.  Düzdür, 
hə’rəkətin obyektlə əlaqəsi təsirli fellərə xas xüsusiyyətdir, lakin 
təsirli  fellərdə  hərəkət  bilavasitə  müstəqil  obyektlə,  təsirlik 
halda  işlənən  sözlə,  vasitəsiz  tamamlıqla  əlaqədar  olur  və 
hərəkət  obyekti  bütövlükdə  əhatə  edir.  İkinci  tərəfi  təsirsiz 
fellərlə  ifadə  edilən yönlük  hallı  feli  birləşmələrdə  isə  hərəkət 
obyekti  əhatə  etmir,  ona meyl  edir,  istiqamətlənir.  İkinci  tərəfi 
təsirli  fellərlə  ifadə  olunan  yönlük  hallı  feli  birləşmələrdə 
yönlük yalda işlənən sözlə (birinci tərəf) təsirli fel (ikinci tərəf) 
arasındakı  əlaqə  zəif olur,  halbuki  ikinci  tərəfi  təsirsiz  fellərlə 
ifadə  olunan  yönlük  hallı  feli  birləşmələrdə  yönlük  halda 
işlənən  sözlə  (birinci  tərəf)  təsirsiz  fel  (ikinci  tərəf)  arasında 
əlaqə  daha  sıx  olur,  birləşmə  bütövlükdə  tamamlanmış  təsir 
bağışlayır.
90
İkinci  tərəfi  feli  sifətlərlə  ifadə  olunan  yönlük  hallı  feli 
birləşmələr:  biziQə yanıltukm  (KT ş  13)  «bizə  qarşı  yanıldığı», 
yerkə təgürtük (T 47) «yerə hücum etdiyi», Taluy ügüzkə təgmis 
(T  18)  «Dəniz  çayına  çatmış»,  yağıya  təgmiş  (Y  26)  «yağıya 
hücum  etmiş»,  bödkə  körigmə  (КТ  c  11)  «taxta  baxan»,  tağka 
təgmis  (T  47)  «dağa  çatmış»,  ebkə  təgdükim  (O  10)  «evə 
dəydiyim» və s.
İkinci  tərəfi  feli  bağlamalarla  ifadə  edilmiş  yönlük  hallı 
feli birləşmələr: yağıka təgip (KÇ 23) «yağıya hücum edib», Sə­
lə /p  kə  sıka  (MÇ  16)  «Sələnəyə  sıxaraq»,  marja  ukğalı  (BK  ş 
28) «mənə tabe olmağa», bödkə olurıp (BK ş 2) «taxta oturub», 
sabıQa arturıp (KT c 6) «sözünə aldanıb», ağısı Qa arturıp (KT c 
6) «hədiyyəsinə aldanıb», eçidməkinçə barıp (Y  39) «eşitməyə­
nə qədər gedib», Kara капка banpan (Y 30) «qara xanın yanına 
gedib»,  at  üzə  bintürə  (T  25)  «atlara  mindirərək»,  altı  otuzka 
uça  (BK  c  10) «iyirmi altısında uçaraq», kadaşıma,  kunçuyuma 
adıralu (Y  29) «dostumdan, xanımımdan ayrılaraq» və s.
İstiqamət  hallı  feli  birləşmələr.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  hərəkətin  istiqaməti  məzmunu  iki  halla  - 
yönlük  və  istiqamət  hallan  ilə  ifadə  edilir;  hər  halın  özünün 
spesifik  morfoloji  əlaməti 
hal  şəkilçisi  vardır.  İstiqamət  hallı 
feli  birləşmələrin  birinci  tərəfi  ismin  istiqamət  halında  duran 
sözlə,  ikinci  tərəfi  isə,  yönlük  halda  olduğu  kimi,  həm  təsirli, 
həm  də  təsirsiz fellərlə  ifadə edilir.  Buna görə də  yönlük  hallı 
feli  birləşmələrin  ikinci  tərəfi  haqqmda  deyilənləri  istiqamət 
hallı feli birləşmələrin ikinci tərəfinə də şamil etmək olar.
İkinci tərəfi feli sifədərlə ifadə edilmiş istiqamət hallı feli 
birləşmələr: yögərü kötürmiş (KT ş 11) «yuxarı götürmüş».
İkinci  tərəfi  feli  bağlama  ilə  ifadə  edilmiş istiqamət  hallı 
feli  birləşmələr:  yoğaru  sü  yo n p   (BK  c  ş)  «yuxarı  qoşun 
yürüdüb», ilgərü,  kurığaru süləp (KT ş  12) «şərqə, qərbə qoşun 
çəkib»,  kurığaru  Yinçü  ügüz  keçə  (KT  c  3)  «qərbə  İnci  çayını 
keçərək», ilgərü süləyü (KT ş 8) «şərqə qoşun çəkərək».
Təsirlik  hallı  feU  birləşmələr.  Bu  feli  birləşmələrin 
birinci tərəfi ismin təsirlik halında duran hər hansı söz və ya söz 
birləşməsi,  ikinci  tərəfi  yalnız  təsirli  fellərlə  ifadə  olunur.  Bu
91

birləşmələrdə  ikinci tərəf təsirli  fellərdən  ibarət olduğu üçün iş, 
hal,  hərəkət  mütləq  obyekt  tələb  edir,  yəni  iş,  hal,  hərəkət 
müstəqil obyekt,  vasitəsiz tamamlıq üzərində icra edilir.
Türk dillərində, o cümlədən qədim türk yazısı abidələrinin 
dilində  təsirlik  halın  iki  tipi  -   şəkilçili  və  şəkilçisiz  tipi  olduğu 
üçün  abidələrin  dilində  təsirlik  hallı  feli  birləşmələrin  iki  tipi 
mövcuddur:  müəyyənlik  bildirən  təsirlik  hallı  feli  birləşmələr 
və qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik hallı feli birləşmələr.
Müəyyənlik bildirən təsirlik hallı feli birləşmələrin birinci 
tərəfi  ismin  təsirlik  halının  şəkilçisini  qəbul  edir  və  müəyyən 
obyekt bildirir.  Müəyyən  obyekt dedikdə  danışan  və  dinləyənə 
məlum  olan  obyekt  nəzərdə  tutulur.  Birləşmənin  birinci  tərəfi 
müəyyənlik  bildirdiyi  üçün  feli  birləşmə  də  ümumilikdə 
müəyyənlik  bildirir:  ak abğırığ binip  (KT  ş  35-36)  «ağ  ayğırı 
minib»,  akığ  binip  (KT  şm  5)  «ağı  minib»,  Ertis  ügüzig  keçə 
(KT  ş  37)  «İrtış  çayını  keçərək»,  anı  yayıp  (KT  ş  34)  «onu 
yayıb», ilig tutıp (KT ş 3) «eli tutub» və s.
Qeyri-müəyyənlik bildirən  təsirlik hallı feli birləşmələrdə 
isə  birinci  tərəf  kimi  işlənən  söz,  yaxud  söz  birləşməsi  ismin 
təsirlik  hal  şəkilçisini  qəbul  etmir  və  qeyri-müəyyən  obyet, 
qeyri-müəyyən  vasitəsiz  tamamlıq  bildirir:  il  tuta  (KT  c  8)  «el 
tutaraq» yağı  bohp  (KT  ş  10)  «yağı  olub»,  kü esidip (KT  ş  12) 
«səs  eşidib»,  küç  bertük  (KT  ş  12)  «güc  verdiyi»,  kağan 
olurıpan  (KT  ş  1.6)  «xaqan  oturub»,  keyik yiyü  (T  8)  «keyik 
yeyərək»,  tabısğan yiyü (T  8) «dovşan yeyərək», at veto (T 25)
« at çatan» və s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  müəyyənlik 
bildirən  feli  birləşmələrin  birinci  tərəfi  mənsubiyyət  şəkilçisi 
qəbul  etmiş  sözlə  ifadə  edilir  (düzdür,  bu  vaxt  onlarda  təsirlik 
hal  şəkilçisinin  düşməsi  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilini 
səciyyələndirən  əsas  xüsusiyyətlərdən  biridir),  lakin  qeyri- 
müəyyənlik bildirən  feli  birləşmələrin birinci  tərəfində  işlənən 
söz  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edə  bilmir;  məsələn:  süçig 
sabın  arıp  (KT  c  5)  «şirin  sözünə  aldanıb», yımşak ağuı  arıp 
(KT c  5)  «yumşaq  hədiyyəsinə aldanıb», kağamn yitürü  (KT ş
7)  «xaqanını  sona  yetirərək»,  türk atın  ıtı  (KT ş  7)  «türk  adını 
ataraq», tabğaç atın tutıpan (KT ş 7) «tabğaç adını tutaraq»,  ilin
92
alı  (KT  ş  8)  «elini  alaraq»,  törüsin  ah  (KT  ş  8)  «qanununu 
alaraq»,  törüsin  ıçğınmıs  (KT  ş  13)  «qanununu  unutmuş», 
udlıkın sıyu (KT ş 36)  «budunu sındıraraq», atın binip (KT ş 40) 
«atını  minib»,  akın  binip  (KT  şm  3)  «ağını  (ağ  atını)  minib», 
yağızın  binip  (KT  şm  5)  «qonurunu  (qonur  atını)  minib», 
otünçümin esidü (T  15) «müraciətimi eşidərək» və s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təsirlik  hallı  feli 
birləşmələrin  birinci  tərəfi  təyini  söz  birləşmələri  ilə  də  ifadə 
olunur.
Birinci  tərəfi  üçüncü  növ  təyini  söz  birləşməsi  ilə  ifadə 
olunan  təsirlik  hallı  feli  birləşmələr:  kağanıQın  sabın  almatın 
(KT c 9) «xaqanının sözünə qulaq asmadan»,  türk bodvnıl) ilin, 
törüsin  tuta  (KT  ş  1)  «türk  xalqının  elini,  qanununu  tutaraq», 
türgis  kağamtj lazın  alı  (BK  şm  9-10)  «türgiş  xaqanının  qızını 
alaraq», yağı t] başı yorıyu (MÇ  18) «yağının başı yürüş edərək», 
karlukığ tabarın alıp  (MÇ  28)  «karlukun  malını  alıb»,  karlukığ 
ebin  yolıp  (MÇ  29)  «karlukun  evini  dağıdıb»,  Bayurkwıırj ak 
adğırığ binip (KT ş 36) «Bayırkunun ağ ayğırın minib» və s.
Birinci  tərəfi  ikinci  növ  təyini  söz  birləşməsi  ilə  ifadə 
olunan  təsirlik  hallı  feli  birləşmələr:  bodun atı yok bolu  (O  3) 
«xalqın  adı  yox  olaraq»,  türk  atın  ıtı  (KT  ş  7)  «türk  adını 
ataraq»,  tabğaç  atın  tutıpan  (KT  ş  7)  «tabğaç  adını  tutub». 
Azman akığ binip (KT şm  5)  «Azmanın ağını (ağ atını) minib», 
Şıp  başın  yürə  (MÇ  16)  «Şıp  başını  yürüyərok»,  el  örginin 
örgipən (MÇ 34) «el sarayını hörüb (tikib)» və s.
Yerlik  hallı  feli  birləşmələr.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  yerlik  və  çıxışlıq  halların  şəkilçiləri  hələ 
bütünlüklə  formalaşmadığı  üçün  yerlik  hal  şəkilçisi  həm  də 
çıxışlıq  hal  şəkilçisinin  vəzifəsini  yerinə  yetirir.  Düzdür,  bu 
dövrdə  -tanAtən,  -danZ-dən  çıxışlıq  hal  şəkilçisi  artıq  mövcud 
olmuşdur,  lakin  çıxışlıq  halın  formalaşdığından  danışmaq  hələ 
tezdir.  Buna  görə  də  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
yerlik hallı  feli  birləşmələrdən  danışidıqda nəzərə  almaq  lazım­
dır ki,  -da/-ta şəkilçisi  ilə  formalaşan  sözlərin bir qismi  yerlik, 
bir qismi isə çıxışlıq hal məzmunu daşıyır.
93

Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yerlik  hallı  feli 
birləşmələrin birinci tərəfi yerlik halda duran sözlə, ikinci tərəfi 
isə həm təsirli, həm də təsirsiz fellərlə ifadə edilir.
Yerlik  hal  məzmunlu  yerlik  hallı  feli  birləşmələr:  yirdə 
olurıp (КТ c 4) «yerdə oturub», yurtda yatu (KT şm 9) «yurdda 
yataraq»,  yolta  yatu  (KT  şm  9)  «yolda  yataraq»,  To Qa  tigin 
yoğınta  əgirə  (BK  ş  31)  «Tona  tiginin  dəfnində  mühasirə 
edərək»,  tüngər  tağda  təgip  (BK  c  8)  «Tüngər  dağda  hücum 
edib»,  ıda,  taşda  kalmışı  (T  4)  «kolda,  daşda  qalmışı»,  kağan 
elintə fcarıp (KÇ  3) «xaqan elində qocalıb», teQridə bolmış (KT 
c  1)  «tanrıda  olmuş»,  sü/Jüsdə  tutıp  (KÇ  16)  «döyüşdə  tutub», 
anta  olurıp  (MÇ  12)  «orada  oturub»,  töpəsitıtə  tutıp  (KT  ş  11) 
«təpəsində tutub», Besbalıkda sü/Jüsdükdə (UÇ  11) «Beşbalıkda 
döyüşdükdə» və s.
Çıxışlıq  hal  məzmunlu  yerlik  hallı  feli  birləşmələr: 
kağanımda  adıralu  (O  12)  «xaqanımdan  ayrılaraq»,  terjrigə  kut 
bulmış (III Orxon abidəsi) «tanrıdan səadət tapmış» və s.
Çıxışlıq  hallı  feli  birləşmələr.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  çıxışlıq  hal  formalaşma  prosesi  keçirirdi. 
Çıxışlıq hallı feli birləşmələrin  ikinci  tərəfi təsirsiz fellərlə ifadə 
olunur.  Bu  birləşmələrdə  daha  çox  məkan  mənası  ifadə  edilir: 
birinci tərəf hərəkətin başlandığı yeri,  başlanğıc,  çıxış nöqtəsini 
bildirir.  Buna  görə  də  belə  birləşmələrin  birinci  tərəfi  məkan  • 
bildirən  sözlərdən,  ikinci  tərəfi  iş  və  hərəkət  semantikalı 
fellərdən  ibarət  olur.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
çıxışlıq hal şəkilçisi qəbul etmiş bir neçə sözün işlənməsinə rast 
gəlinsə  də  yalnız  iki  təsadüfdə  çıxışlıq  halda  duran  söz  feli 
birləşmə  yaradır,  həm  də  hər  iki  təsadüfdə  eyni  bir  söz  -   sual 
əvəzliyi birinci tərəf kimi, eyni bir feli bağlama ikinci tərəf kimi 
çıxış  edir:  kantarı  kəlip  (KT  ş  23)  «haradan  gəlib»,  kantan 
kəlipən (KT ş 23) «haradan gəlib».
Alət-birgəlik  hallı  feli  birləşmələr.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  alət-birgəlik  halda  işlənən  sözlər  də 
təsriflənməyən  fellərə  qoşulub  feli  söz  birləşmələri  əmələ 
gətirir.  Alət-birgəlik  halı  abidələrin  dilində  -in,  -in  şəkilçisi  ilə 
ifadə  edilir  və  iki  məna  çaları  bildirir:  1)  işin,  həpəkatin  icra
94
edildiyi  aləti  və  2)  işin,  hərəkətin  iki  və  daha  artıq  subyekt 
tərəfindən  icra  edildiyini.  Abidələrin  dilində  alət-birgəlik  hallı 
feli birləşmələrin birinci tərəfi alət-birgəlik halda işlənən sözlə, 
ikinci tərəfi həm təsirli, həm də təsirsiz fellərlə ifadə olunur: a) 
işin,  hərəkətin  icrası  aləti  mənasında  hər  iki  tip  fellə;  b)  işin, 
hərəkətin  birgə  icrası  mənasında təkcə  təsirsiz  fellərlə.  Qədim 
türk yazısı abidələrinin dilində alət-birgəlik halı  iki məna -  alət 
və  birgəlik mənaları  ifadə etdiyi üçün onun əmələ gətirdiyi feli 
birləşmələri də iki məna qrupuna ayırmaq lazımdır:
1.  Alət  məzmunu  ifadə  edən  alət-birgəlik  hallı  feli 
birləşmələr;  məsələn:  közin  körmədük  (BK  şm  11)  «gözü  ilə 
görməyən»,  kulkahn  esidmədük  (BK  şm  11)  «qulağı  ilə 
eşitməyim», yadağın oplayu (KT ş 32) «piyada hücum edərək», 
yadağın ığaç tutunu (T 25) «piyada ağaclardan tutaraq».
2.  Birgəlik  məzmunu  ifadə  edən  alət-birgəlik  hallı  feli 
birləşmələr: ərin təzip (KT ş  34) «döyüşçü ilə qaçıb», kisiligin 
təzip (BK ş 41) «adamla qaçıb», ərin ürtürü (KT ş 40) «döyüşçü 
ilə düzəltdirmək».
Qədim türk  yazısı abidələrinin dilində  ismin  alət-birgəlik 
halmda  işlənən  söz  çoxdur,  ancaq  onların  böyük  əksəriyyəti 
təsriflənən  felərlə  işlənir,  cüzi  bir  hissəsi  felin  təsriflənməyən 
formaları  ilə  işlənib  alət-birgəlik  hallı  feli  birləşmələr  əmələ 
gətirir.
Qoşmalı feli birləşmələr.  Qoşmalı birləşmələr ifadəsi  ilə 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  birinci  tərəfi 
qoşmalı  sözlə,  ikinci  tərəfi təsriflənməyən  fellə  ifadə olunmuş 
feli  birləşmələr  nəzərdə  tutulur.  Belə  birləşmələrin  azı  üç 
ünsürü  olur:  sıraca  birinci  söz  (yaxud:  söz  birləşməsi),  ikinci 
qoşma, üçüncü təsriflənməyən fel durur.
Türk dillərində, o cümlədən qədim türk yazısı abidələrinin 
dilində qoşma köməkçi nitq hissəsi hesab edilsə də, onun leksik 
mənası  olmasa  da,  qoşmalı  feli  birləşmələrdə  birləşmənin 
ümumi  semantik mənasının  formalaşmasında qoşma mühüm rol 
oynayır,  mübaliğəsiz  demək  olar  ki,  feli  birləşmənin  ümumi 
semantik mənasmın formalaşmasında onun əhəmiyyəti müstəqil 
leksik  mənası  olan  komponentlərdən  nəinki  azdır,  bəzi 
birləşmələrdə hətta çoxdur.