Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli

14.3. Məhsulun maya dəyərinin maşın-saatın maya dəyəri 
əsasında kalkulyasiyalaşdırılması və tədbirlərin dəyərinin 
kalkulyasiyalaşdırılmasının xüsusiyyətləri 
Məhsulun 
maya 
dəyəri 
kalkulyasiyasının xüsusi 
diferensiallaşdırılmış növlərindən biri də əsas avadanlıqların 

---

203 
növləri üzrə maşın-saat işlərinin qabaqcadan maya dəyərinin 
hesablanmasıdır. Bir maşın-saatın dəyəri maşın və 
avadanlıqların işləri ilə bağlı olan məsrəflərin (elektrik enerjisi, 
yağlama materialları, emulsiya, amortizasiya, cari təmir və s.) 
həmin növ avadanlıqların işləmiş olduqları maşın-saatların 
sayına bölməklə hesablanır. Maşınların işi ilə bağlı olmayan 
ümumi xərclər birelementli müstəqim xərclərə mütənasib 
olaraq bölüşdürülür. Bunun üçün bölüşdürmə dərəcəsi 
hesablanır və o müstəqim məsrəflərin məbləğinə vurulur. 
Məsələn, istehsal sahəsində A və B maşınlarında ardıcıl 
olaraq emal edilməklə bir növ məhsul istehsal edilir. A 
maşınının işləmə müddəti 20 dəqiqə, B maşınının işləmə 
müddəti 15 dəqiqədir. A maşınının hesabat dövründə istismar 
xərci 36000 manatdır. B maşın üzrə 54000 manatdır, sahənin 
başqa xərcləri – 192000 manatdır. 120000 vahid məhsul 
istehsal edilmişdir. Əgər onların istehsalına müstəqim xərclər 8 
manat, satış xərcləri 1.50 manat təşkil edirsə, bu məhsul 
vahidinin istehsal maya dəyərini hesablayın. 
Maşın A. 
işlənilmişdir :
= 4000 maşın-saat 
Maşın-saatın maya dəyəri : 36000 : 4000= 9 manat 
Maşın B. 
işlənilmişdir :
= 3000 maşın-saat 
Maşın-saatın maya dəyəri : 54000 : 3000 = 18 manat 
Qalıq məsrəflərin dərəcəsi (stavkası), manatla 
= 200% 
Hazır məhsul vahidinin maya dəyəri, manatla 
Müstəqim məsrəflər (material, əmək haqqı) : 8 
A maşının istismar xərci :
= 3 
B maşının istismar xərci :
= 4.50 

---

204 
Əsas məsrəflər (8 manatın 200 faizi) : 16.0
Məhsul vahidinin istehsalat maya dəyəri 31.50 manat 
Satış üzrə müstəqim xərclər : 1.50 manat 
Tam maya dəyəri : 33 manat 
Maşın-saat maya dəyərinə əsasən aparılan kalkulyasiya-
laşdırılmanın üstünlüyü ondan ibarətdir ki, məhsul istehsalının 
əmək tutumu və ayrı-ayrı növ avadanlıqların saxlanılmasına və 
istismarına çəkilən xərclər uçotda nəzərə alınır. 
Maşın-saatın maya dəyəri əsasında aparılan kalkulyasiya-
nın çatışmayan cəhəti çoxlu miqdarda müxtəlif növ maşınların 
iş vaxtının uçotunun aparılması zəruriliyi və qalıq məsrəfləri-
nin şərti bölüşdürülməsidir. Ona görə də müəssisələrdə maşın-
saatın dəyərinə əsasən aparılan kalkulyasiya yalnız qabaqcadan 
kalkulyasiya tərtib edilməsi lazım olan hallarda istifadə edilir. 
Bu halda maşın vaxtının normativ məsrəflərini və avadanlıqla-
rın növləri üzrə bir maşın-saatın dəyərinin dərəcəsi (stavkası) 
kimi göstəricilər həmin avadanlıqların texniki sənədlərindən 
götürülür. 
Müəssisə özünün fəaliyyəti prosesində fəaliyyətin kon-
kret ölçü vahidi olmayan və yaxud işin həcmi (istehsalın mo-
dernləşdirilməsi, marketinq fəaliyyəti, binaların təmiri və s.) ki-
mi kompleks işlər yerinə yetirilə bilər.
Adətən belə kompleks işləri tədbirlər adlandırırlar. 
Tədbirlərin xərcinin onların həyata keçirilməsindən əvvəl 
yerinə yetirilməsi büdcələşdirmə yolu ilə icra edilir, yəni sme-
tanın müəyyən edilmiş elastik büdcələrə əsasən tərtib edilməsi-
dir. Elastik büdcə müvafiq məsuliyyət mərkəzinin məsrəfləri-
nin həcmini və müxtəlif fəaliyyət həcmləri şəraitində alınan nə-
ticələri xarakterizə edir. Müəyyən edilmiş (təsbit edilmiş) büd-
cə işgüzar aktivlərin səviyyəsi dəyişikliyi hallarda da sabit qa-
lır.
Elastik büdcə tədbirlər üzrə iş vahidinə düşən dəyişən 
məsrəflərin dərəcəsinə (stavkasına) əsasən hesablanır.

---

205 
Sual-cavab: Bu tədbir neçəyə başa gələcəkdir? – qarşıda-
kı xərclərin planlaşdırılması, onların maliyyələşmə mənbələri-
nin təyin edilməsi üçün zəruridir. Bu sualların xarakteri müxtə-
lif ola bilər. Məsələn, sovet məhəlləsində aparılan abadlıq işləri 
neçəyə başa gələcəkdir, şəhidlər xiyabanında aparılan yenidən-
qurma işləri neçəyə başa gələcəkdir, yeməkxananın saxlanıl-
ması universitetə neçəyə başa gəlir, keçiriləcək beynəlxalq fo-
ruma nə qədər xərc çəkiləcəkdir və s.
Bu suallara cavab yalnız həmin uçot obyektinə çevrilən 
bütün faktiki xərcləri və yaxud nəzərdə tutulan xərclər hesab-
landıqdan sonra cavab verilə bilər.