Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin
Yüklə 2,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müasir iqtisadiyyat
|
MÖVZU 10.
BAZARIN MAHİYYƏTİ, VƏZİFƏLƏRİ VƏ FORMALARI a) Bazar anlayışının sosial-iqtisadi mahiyyəti və vəzifələri. b) Bazarın obyektləri və subyektləri. c) Bazarın müxtəlif formaları. ç) Bazar münasibətləri iqtisadi sisteminin üstün və nöqsan cəhətləri. a) Bazar bəşəriyyətin od, çörək, təqvim kimi kəşflə- rindən biri olub, iqtisadi görüş və rəqabət meydanıdır. Ba- zar elə bir iqtisadi göstəricidir ki, cəmiyyətin nə istehsal etməli, nə qədər istehsal etməli və kim üçün istehsal etmə- li suallarına dəqiq cavab verir. Avropa ölkələrində geniş işlədilən market, rinq (Almaniya), torq (Çexiya), rupek (Polşa) anlayışları bazar mənasını verir. Müasir iqtisadiyyat – müxtəlif təyinatlı əmtəə və xidmətlərin, kapitalın (pulun), əməyin (iş qüvvəsinin) fasiləsiz, daimi təkrar hərəkəti, habelə bir-biriylə müxtəlif formalarda münasibəti, yaxud görüşüdür. Bu görüş yeri və iqtisadi münasibətlər məkanı bazardır. Vaxtilə A.Smit ba- zarda nə baş verdiyini aydınlaşdıraraq yazmışdır: “Bazar deyir ki, mənə lazım olanı ver və sən də bazardan lazım olanı alıb apar”. Bazar iqtisadiyyatı təsərrüfat təşkilinin elə bir forma- sıdır ki, onun əsas subyektləri olan istehsalçı ilə istehlakçı (alıcı ilə satıcı) arasında onların fəaliyyətini (münasibət- 158 lərini) tənzimləyən aralıq idarəedici, planlaşdırıcı, inzibati təsisat (təşkilat, orqan) yoxdur. Bazar iqtisadiyyatının əsasını: əmtəə (xidmətlər) is- tehsalı; ictimai əmək bölgüsü; istehsalçıların sərbəstliyi (əlahiddəliyi, bir-birindən asılı olmaması); istehsal etdiklə- ri məhsulların - xidmətlərin sahibi olmaları; xüsusi mül- kiyyətçilər kimi cəmiyyət həyatında və bazarda fəaliyyət göstərmələri təşkil edir. Ayrı-ayrı ölkələrin təsərrüfat sa- hələrində fasiləsiz təkrar olunan bu çoxcəhətli münasi- bətləri, əlaqələri, prinsipləri tənzimləyən məhz bazardır. Bəşəriyyətin keçdiyi çoxəsrli iqtisadi-sosial inkişaf yolunda bazarın 8-10 min illik bir tarixi vardır. Bazar haqqında olan müxtəlif fikir və mövqelərdə göstərilir ki, o bütün sivilizasiyalarda olmuş, inkişaf etmiş və təkmilləş- mişdir. Bazar, insanların gündəlik həyatında daim təkrar olunan alqı-satqı münasibətlərinin və mübadilə dairəsin- dəki sosial-iqtisadi əlaqələrin vəhdəti, yaxud toplusudur. Bazar məhsul istehsalçıları ilə onu istehlak edənlər ara- sında iqtisadi münasibətləri aydınlaşdırır. Eyni zamanda bazar elə bir iqtisadi məkandır ki, ora- da tələblə-təklif üz-üzə dayanır. Bazarda müxtəlif əmtəə- lərin yaxud xidmətlərin konkret sövdələşməsi baş verir. Satıcı pul, alıcı isə mal (əmtəə, xidmət) sahibi olur. Məşhur Amerika iqtisadçısı, bazar və marketinq problemləri üzrə tanınmış mütəxəssis Filip Kotler «Mar- ketinqin əsasları» kitabında yazır ki, bazar mövcud olan və potensial əmtəə alıcılarının cəmidir. İngilis iqtisadçısı Alfred Marşall «İqtisadi nəzəriyyənin prinsipləri» əsərində göstərir ki, bazar eyni qrupların işgüzar əlaqələrə girdik- 159 ləri və müxtəlif istehsalçıların iri alış-veriş sövdələşmələri etdikləri bir yerdir. Müasir iqtisadi ədəbiyyatda bazar haqqında digər fikir və mövqelər də vardır. Məsələn, «bazar-iqtisadi mü- nasibətlərdə tələblə-təklifin cəmidir», «bazar-əmtəələr və xidmətlər üzrə satıcılarla alıcıların birgə fəaliyyət mexa- nizmidir», «bazar-əmtəə və əmtəə-pul mübadiləsi forma- sıdır», «bazar-ticarət aparmaq üçün adamların qarşılıqlı fəaliyyətidir», «bazar-əmtəə istehsalı və pul tədavülü qa- nunları üzrə təşəkkül tapan mübadilədir». Bazarın vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir: 1. Bazar istehsalla istehlak arasında əlaqələndirici körpü, vasitəçi və bağlayıcı həlqə rolunu oynayır. 2. Bazar mübadilə olunan əmtəə və xidmətlər üçün sərbəst ekvivalentlik şəraiti yaradır. 3. Bazar, istehsalçıları ən az xərclərlə istehlakçılar (alıcılar) üçün lazım olan məhsulları hazırlamağa və bu fəaliyyətdən kifayət qədər gəlir (mənfəət) əldə etməyə hə- vəsləndirir. 4. Bazar əmək bölgüsünün dərinləşməsi, təsərrüfat həyatının getdikcə beynəlmiləlləşdirilməsi və iqtisadi in- teqrasiya proseslərinin gücləndirilməsi əsasında, ölkənin və dünyanın müxtəlif bölgələrinin tarazlı inkişafına təsir göstərir. Müasir bazar, sivilizasiyanın yüksək inkişaf etmiş məhsulu kimi tarixən özünün əvvəlki formasından onunla fərqlənir ki, indi əmtəələrin əksər hissəsinin zəmanətli satışını, dövlətin fəal maliyyə-kredit və pul siyasətini, əha- linin az imkanlı hissəsinin sosial mühafizəsinin müəyyən |