Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Kəlamın dini təəssübkeşləri (onlar mütəkəllimlər adlanırdı) 
ondan 
məscidlərdə, bazar və meydanlarda keçirdikləri dini- fəlsəfi disputlarda is-
tifadə edirdilər. Onlar öz həmsöhbətlərinin fikirlərindəki, ziddiyyətlərə 
əsaslanaraq əqli nəticələr çıxarırdılar (antik fəlsəfədə sofistlər kimi). Islam 
filosofları isə kəlama öz elmi baxışlarını sübut etməyin forması kimi 
yanaşırdılar. 
Kəlam müxtəlif dini- siyasi qrupların (xaricilər, cəbrilər, 
qədərilər) öz daxilində, habelə onlarla zərdüştiliyin və xristianlığın 
nümayəndələri 
arasında 
keçirilən 
mübahisələr 
gedişində 
formalaşmışdır.
Belə mübahisələr bir qayda olaraq aşağıdakı məsələlərə 
aid olurdu: xəlifənin, imamın keyfiyyətləri; insanın öz hərəkətləri üçün 
məs‟uliyyət daşıması; iradə azadlığı və qismət; insanların sadə 
müsəlmana, dindara (möminə) və kafirlərə ayrılması; allahın təkliyi, onun 
mahiyyəti və atributlarının vəhdəti; Qur‟anın zaman daxilində yaranıb 
yaranmaması və s. Islam ehkamları ilə bilavasitə 
bağlı olan bu məsələlər 
kəlamın özəyi hesab olunurdu
. Onlardan əlavə kəlamda incəliklər adla-
nan tərəf də vardı. 
Bu sonuncu naturfəlsəfə məsələlərini 
(hərəkət və 
sükunət, substansiya və aksidensiya (xassə), xırda hissəciklər (atomlar) və 
boşluq mövzularını əhatə edirdi. 
Kəlamın nəzəri əsasını VII və VIII əsrlərin qovuşuğunda Misirdə, 
Suriyada, Iraqda və Iranda meydana gəlmiş 
cəbrilər (cəbbarilər) və 
qədərilər adlı dini- fəlsəfi qruplar arasında gedən ehkamçılıq 
mübahisələri təşkil etmişdir
. Cəbbarilər (əl- cəbriyyə- məcbur etmək 
deməkdir) iddia edirdilər ki, Allah insanları yaradarkən onların xeyir və 

---

66 
şər əməllərini də müəyyənləşdirir. Buna görə