Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi



Yüklə 4,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/58
tarix21.03.2017
ölçüsü4,48 Mb.
#12158
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   58

146 

downloaded from KitabYurdu.org



 

Şəkil  2.  Havadaşıyan  bronx  şaxələrində  havanın  hərəkətinin 

xarakteri. 

Laminar axın zamanı havanın hərəkət sürəti çox olmur, yerini sakit dəyişir 

və  kiçik  havadaşıyıcı  yollarda  müşahidə  edilir.  Hava  axınının  turbulentliyi  (iri 

havadaşıyıcı yollarda) onun əhəmiyyətli sürətdə yerdəyişməsi zamanı borunun divarına 

sürtünməsi  nəticəsində  borunun  formasının  dəyişməsi  yerində  (daralması,  bükülməsi, 

şaxələnməsi) baş verir. Aralıq tip hərəkət iri və orta diametrli bronxlarda xüsusilə onların 

şaxələndiyi və daraldığı nahiyələrdə müşahidə edilir. 

Aerohematik  baryer.  Alveol  səthi  ilə  kapillyar  məsamə- 

ləri  arasında  qazlar  mübadiləsi  gedir.  Aerohematik  baryerin 

minimal  qalınlığını  əmələ  gətirən  strukturlar:  I  tip  alveolyar 

hüceyrələr  (0,2mkm),  ümumi  bazal  membranı  (0,1  mkm),  ka- 

pillyarların  endotelial  hüceyrələrinin  (0,2  mkm)  qalınlaşmış 

hissəsi.  Bunların  hamısı  0,5  mkm  təşkil  edir.  Real  olaraq  baryer 

tərkibinə alveolun səthini örtən surfaktant örtük və alveo- lositlərin 

bazal  membranları  və  kapillyarların  arasında  qalan  hüceyrəarası 

maddə  (interstisiya)  daxildir,  hansı  ki,  bunlar  qazlar  mübadiləsi 

gedən yolun uzunluğunu bir neçə mikro- metr artırır. 



Surfaktant - fosfolipidlərin, zülalların və karbohidrat- ların 

emulsiyası; 80% qliserofololipidlər; 10% xolistrol; 10% 



147 

downloaded from KitabYurdu.org



zülal təşkil edir. Ağciyərlərdə surfaktantın ümumi miqdarı o qədər 

də böyük deyil. 1 m

2

 alveolyar səthə 50 sm



3

 surfaktant düşür. Onun 

örtük qatı aerohematik baryerin ümumi qatının 3%-ni təşkil edir. 

Emulsiya alveol səthində monomolekulyar qat əmələ gətirir. 

Surfaktant bir neçə funksiya yerinə yetirir. 

1.

 



Nəfəsalınan hava ilə alveolllara düşən yad hissəciklər və 

infeksion agentlərlə alveolsitlərin səthinin kontaktının qarşısını alır. 

2.

 

Surfaktantla  örtülü  olan  aerozol  hissəcikləri  alveol- 



lardan bronxial sistemə nəql olunur, oradan isə mikosiliar nəqliyyat 

yolu ilə kənarlaşdırılır. 

3.

 

Surfaktant  mikroorqanizmləri  opsonlaşdırır,  bu  da 



alveolyar makrofaqlarının onu faqositoz etməsini asanlaşdırır. 

4.

 



Surfaktant  səthi  gərilməni  azaldır  və  bununla  da  kiçik 

tənəffüs yollarını stabilləşdirir. 

Ağciyərlərin  qanla  təchizatı  2  mənbədən  -  ağciyər  kö-

tüyünün  ağciyər  arteriyası,  hansı  ki,  sağ  mədəcikdən  (kiçik  qan 

dövranı)  başlanğıc  götürür  və  bronxial  arteriyalar  (böyük  qan 

dövranı, aortanm döş şaxəsi) vasitəsilə baş verir. 

Dezoksigenləşmiş  venoz  qana  malik  olan  ağciyər  arteri-

yalarının  şaxələnməsi  hava  yollarının  şaxələnməsi  ilə  bərabər 

gedərək,  alveollararası  arakəsmənin  kapillyarlarına  keçir.  Qaz 

mübadiləsindən sonra qan ağciyər venasına toplanır. 

Bronxial  arteriyalar  oksigenləşmiş  qana  malik  olaraq 

əsasən örtücü tənəffüs yollarını qanla təmin edir. Venoz qan ağciyər 

venalarının  hövzəsinə  axır,  nisbətən  az  miqdarı  isə  cüt  olmayan 

venaya tökülür. 



12.2.

 

Oksigenin mənbəyi 

Bitki  və  heyvan  orqanizmləri  arasındakı  sıx  qarşılıqlı 

münasibətlər bitkilərdə gedən fotosintez reaksiyası vasitəsilə təmin 

olunur. Bitkilərin yarpaqlarında günəş işığının iştirakı ilə baş verən 

fotosintez prosesi nəticəsində bitki orqanizmlə 

148 

downloaded from KitabYurdu.org



rində  üzvi  maddələr  sintez  olunur,  karbon  dioksidi  udulur  və 

oksigen  xaric  olunur.  Yaşılyarpaqlı  bitkilərdə  və  su  bitkilərində 

fotosintez  donotoru  kimi  su  çıxış  edir,  yəni  onlar  suda  olan 

hidrogendən  (oksigen  isə  mühitə  verilir),  fotosintezedici  bakte- 

riyalar  isə  H

2

S-də  olan  hidrogendən  istifadə  edirlər,  kükürd  isə 



mühiti zəhərləyir. 



C0



2

+H

2

0-^-(CH

2

0)n + 0

2



xlorojıl 

6C0

2

 + 24H -> C

6

H

]2

0

6

 + 6H

2

burada (CH

2

0)n - karbohidratlardır. 



Atmosferdə  sərbəst  oksigenin  əsas  mənbəyi  fotosintez 

prosesləri,  karbon  dioksidinin  mənbəyi  isə  heyvan  orqanizminin 

tənəffüs prosesinin tərkib hisssini əmələ gətirən üzvü maddələrin 

oksidləşdirici məhsullarıdır. 

İnsanın  tənəffüs  orqanlarından  keçən  atmosfer  havası 

toxuma  və  hüceyrələrdə  dəyişkənliyə  məruz  qaldıqdan  sonra 

ağciyərlərdən  xaric  olan  havanın  qanda  tərkibi  bu  cürdür:  N- 

79,7%, 02-16,3%, C0

2

-4%. 


Beləliklə,  heyvan  və  bitki  orqanizmləri  arasında  tənəffüs 

səviyyəsində qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. 

Yer kürəsinin hava örtüyü - atmosfer təbəqəsi azot, oksigen 

və  karbon  dioksidi  kimi  qazların  qarışığından  ibarətdir.  Burada 

ümumi  hava  kültəsinin  79,03%-i  azot,  20,93%-i  oksigen,  0,03-

0,04%-i  karbon  dioksidi  təşkil  edir.  Bəzi  hesablamalara  görə 

atmosferdə  0

2

  kütləsi  23,1%,  həcm  etibarıilə  20,5%  qə-  dərdir. 



Quruda  yaşayan heyvanların  nəfəs  aldığı  havanın hər bir litrində 

210 ml oksigen vardır. Okean, dəniz, göl və çay sularında oksigen 

həll olunub. Dəniz suyunun 1 litrində 5 ml, göl suyunun 1 litrində 

isə  7  ml  oksigen  həll  olur.  20°  C  temperaturda  suda  həll  olan 

oksigenin miqdarı suyun kütləsinin 0,004%-nə qədər çata bilər. 

Yer üzündə canlı varlıqlar əmələ gəlməmişdən əvvəl ilkin 

atmosferdə  oksigenin  miqdarı  olduqca  az  olub.  İlkin  su 

hövzələrində bu qazın miqdarı lap cüzi imiş. Lakin fotosintez edən 

yaşıl bitkilərin meydana gəlməsi atmosferin qaz tərkibini 

149 

downloaded from KitabYurdu.org



xeyli dəyişdirmişdir. 

Məlumdur  ki,  quruda,  suda  yaşayan  yaşıl  bitkilər  CO

və 


HhO-dan  fotosintez  yolu  ilə  üzvi  maddə  hasil  etdiyi  zaman 

reaksiyaların  sonunda  sərbəst  molekulyar  oksigen  əmələ  gəlir  və 

ətraf  mühitə  yayılır.  Milyard  illər  ərzində  davam  edən  bu  proses 

nəticəsində Yerin atmosferində oksigenin həcmi və miqdarı tədricən 

artmış və nisbi sabit səviyyə almışdır. Bitki və heyvanların tənəffüs 

edən zamanı ətraf mühitə daim karbon qazı verilir, bitkilər ondan 

fotosintezdə istifadə edir. Beləliklə, bitkilər fotosintez zamanı CO

2

-



İ  udur  və  Cb-ni  xaric  edir,  tənəffüs  prosesində  isə  əksinə,  C>

2

-ni 



udur və CO

2

 xaric edir. Bu, bir qədər fasiləli, diskret, amma həmişə 



cərəyan edən prosesdir, özü də cansız və canlı təbiət arasında gedən 

qazlar  dövranında  mühüm  yer  tutur.  Biz  insanlar,  eləcə  də  bütün 

heyvanlar  tənəffüs  üçün  lazım  olan  oksigenə  görə  və  atmosferdə 

karbon  qazının  minimal  səviyyəsinin  saxlanılmasına  görə  yaşıl 

bitkilərə möhtacıq. 

12.3.

 

Qazların parsial təzyiqi 

Hər hansı bir qazın mayedə həllolması, həmin qazın parsial 

təzyiqinə  uyğun  olur.  Dalton  qanununa  görə  qazlar  qarışığında 

ümumi təzyiq həmin qarışıqdakı ayrı-ayrı qazların parsial təzyiqləri 

cəminə bərabər olur. 

Parsial  təzyiq  verilmiş  qazlar  qarışığında  hər  bir  qazın 

payına düşən qazın miqdarına deyilir. Təzyiq vahidi olaraq mm civə 

sütunu, Paskal (Pa) və ya kilo Paskal (kPa) qəbul edilmişdir. 1 mm 

civə sütununun təzyiqi 133, 322 Paskala bərabərdir. 

Parsial təzyiqi (P) hesablamaq üçün qazlar qarışığında qazın 

faizlə  miqdarına  qarışığın  ümumi  kütləsinə  (100%)  bölüb  onun 

ümumi  təzyiqinə  vurmaq  lazımdır.  Oksigen  qazının  havadakı 

parisal  təzyiqi  (PO

2

)  hesablayaq.  Quru  atmosfer  havasında 



02

-nin 


miqdarı nisbi miqdarı 20,93%, havanın dəniz səviyyəsində ümumi 

təzyiqi  (atmosfer  təzyiqi)  isə  760  mm.  civə  sütununa  bərabərdir. 

Onda: 

150 

downloaded from KitabYurdu.org



p = p 

100 


Qazla qarışığının ümumi təzyiqi=Pa=Təyin edəcəyimiz 

qazın həmin qarışıqdakı faizlə həcmi 

Təyin edəciyimiz qazın parsial təzyiqi=P 

20 93 


p = 

pPo, = —-— 760 = 159 mm. civə sütunu. 

100

 

ıoo 



Hava su baxarları ilə nəmləşə bilər. Hava yuxarı tə- 

nəffüs yollarından keçəndə nəmləşir. Su buxarlarının parsial 

təzyiqi hesablamalara görə 47 mm. civə sütununa yaxındır. 

Ggər havanın ümumi təzyiqindən su buxarlarının təzyiqi çıxı- 

krsa (760-47-713 mm. civə sütunu) onda nəfəs aldığımız ha- 

vıda oksigenin parsial təzyiqinin qiyməti dəyişir: 

20 93 

Po, = —-— 713 = 149 mm. civə sütunu. 



2

 100 


səviyyəsinə düşür (J. Yayt, 1988). Atmosfer havasında CO

2



ain parsial təzyiqi isə 

Pco, = 

• 760 = 0,228 mm. civə sütunu qədərdir. 

2

 100 


79 03 



P



M

 = —-— 760 = 600,8 mm civə sütununa qədərdir. 



N

 100 


Cədvəl 1 

Qan və tənəffüs (və ya hava aparan) yollarında qazların parsial 

təzyiqi (mm.Hg.st) verilmişdir 

 

 



P

 

1



 co

2

 

p

 

1

 H

2

O

 

 



P cəmi

 

Nəfəsalma havası (quru)

 

159

 

0

 

0

 

601

 

760

 

Bronx havası (nəm)

 

150

 

0

 

47

 

563

 

760

 

Alveol havasında*

 

102

 

40

 

47

 

571

 

760

 

Arterial qan

 

90

 

40

 

47

 

571

 

760

 

Venoz qan

 

40

 

46

 

47

 

571

 

705“

 

‘Tənəffüs əmsalı (R) 0,8 olan zaman; **- qazların venoz qanda təzyiqi arte- 



rial qana nisbətən azdır. Belə ki, 

P

0

 

-nın çoxalmasından, P



0j

 çox azalır. 

151 

downloaded from KitabYurdu.org



12.4.

 

Qazların diffuziyası 

Bir çox onurğasız heyvanlarda 

02

-nin udulması və CÜ



2

-nin 


ifraz olunması bədənin nəm səthi vasitəsilə diffuziya yolu ilə baş 

verir.  Bir  hüceyrəli  heyvanlarda  (amyöb  və  yaxud  infuzor  tərlik) 

qaz mübadiləsi mexanizmi kifayət qədər sadə olduğundan suda həll 

olmuş  O


2

  ətraf  mühitdən  hüceyrəyə  CO

isə  əks  istiqamətdə 



diffuziya  edirlər.  Qazların  istiqaməti  və  hərəkət  sürəti  onların 

kimyəvi  qradiyenti  vasitəsilə  təyin  olunurlar.  Məsələn,  infuzor 

tərlikdə  mitoxondrilərdə  baş  verən  oksid-  ləşmə  prosesləri 

nəticəsində C>

2

-nin sitoplazmada qatılığı azalır. Bununla əlaqədar 



olaraq o qatılığı  yüksək olan sudan hüceyrəyə daxil olur. Ch-nin 

suda  daha  yüksək  qatılığı  onun  havadan  diffuziyası,  eləcə  də  su 

hövzəsi  florasının  fotosintezi  fəaliyyəti  vasitəsilə  qorunub 

saxlanılır. C

02

-nin hüceyrədə qa- tılıq qradiyenti onun hüceyrədən 



suya diffuziya etməsinə şərai. yaradır. 

Qazların verilmiş mühit şəraitində, yaxud da bir mühitdən 

başqa  mühitə  yayılması  (hərəkəti)  sadə  diffuziya  yolu  ilə,  qazın 

parsial təzyiqi yüksək olan sahədən onun parsial təzyiqi aşağı olan 

sahəyə keçməsi sayəsində baş verir. 

Tənəffüs prosesində atmosfer havası və ya suda həll olmuş 

hava ilə orqanizmin xarici və daxili toxumaları arasında müəyyən 

morfo-struktur  sədlər  (baryerlər)  durur.  Dəri  vasitəsilə  tənəffüs 

edən heyvanlarda xarici mühitin havası üçün baryer rolu bədənin 

səthi,  onun  dərisi  oynayır.  Ağciyər  tənəffüsünə  malik  olan 

heyvanlarda isə tənəffüs zamanı atmosfer havasının qarşısına çıxan 

ilk baryer ağciyərlərin alveol kisəciklərinin nazik divarlarıdır. Daha 

sonra  baryerlər  dəri  ilə  onun  qan  kapillyarları  arasında,  alveol 

divarları ilə onların səthində yerləşən qan kapillyarları arasında, ən 

axırda  isə  qan  kapillyarları  ilə  daxili  toxumalar,  buradakı 

hüceyrələrin  divarları  arasında  mövcuddur.  Beləliklə,  tənəffüs 

zamanı  atmosfer  havasının  Cfi-ni  özünün  parsial  təzyiqinə 

(miqdarı, gərginliyi) uyğun şəkildə, orqanizmdə əmələ gələn CO

2

 

isə  burada  özünün  qatılığına  (parsial  təzyiqi,  gərginliyi)  müvafiq 



olaraq bu sədləri 

152 

downloaded from KitabYurdu.org



keçir. 

Fizikada  qaz  qanunları  mövcuddur  (Boyl-Mariolt,  Şarl, 

Avaqadro,  Dalton  qanunları  və  s.)  və  bu  qanunlar  onların  riyazi 

əsasları  qazların  diffuziyası  hadisələrini  təsəvvür  etməyə  imkan 

verir.  Henri  qanunu  göstərir  ki,  mayedə  fiziki  həll  olmuş  qazın 

qatılığı (konsentrasiyası) onun parsial təzyiqinə düz mütənasibdir. 

Qrexem  qanununa  görə,  qazlar  mühitində  qazın  diffuziyasının 

sürəti  onun  molekulyar  kütləsinə  tərs  mütənasibdir.  Fik  qanunu 

üzrə,  toxuma  təbəqəsindən  (səd,  baryer)  diffuziya  edən  qazın 

miqdarı (parsial təzyiq) bu təbəqənin sahəsinə düz, onun qalınlığı 

ilə tərs mütənasibdir. Belə olan halda verilmiş zaman vahidi ərzində 

toxuma qatından və ya mayedən diffuziya edən qazm həcmi (parsial 

təzyiqi) bərabərdir. 

V = jD(P,-P

1

burdakı S və 1 - toxuma təbəqəsinin sahəsi və qalınlığı, Pı və P

2

 -

qatın  hər  iki  tərəfində  qazm  parsial  təzyiqi,  D-diffuziya  sabiti 



(konstant) və ya verilmiş qaz üçün toxumanın diffuz ke- çiriciliyi 

Diffuziya sabiti qazm molekulyar kütləsi və həllolma qabiliyyəti ilə 

əlaqədardır. 

02-nin  xaricdən  orqanizmə  diffuziyası  və  C02-nin  or-

qanizmdən xaricə diffuziyası ilk növbədə onların ağciyərlərə daxil 

olan  havada  (alveolyar  havada)  olan  parsial  təzyiqi  ilə  qandakı 

parsial təzyiqi (gərginliyi) arasındakı fərqə görə baş verir. 

12.5.

 

Dəri tənəffüsü 

Bu  tənəffüs  tipi  bir  sıra  primitiv  onurğasız  heyvanlara, 

onların  süfrələrinə  və  bəzi  ibtidai  onurğalı  heyvanlar  üçün  xa-

rakterikdir.  Ona  xarici  tənəffüs  də  deyilir.  Bir  çox  onurğasız 

heyvanlarda xarici tənəffüs onları əhatə edən mühitlə (hava və ya 

su  mühiti)  qazlar  (O

2

  və  CO


2

)  mübadiləsi  bədən  səthi  arasında 

diffuziya  yolu  ilə  həyata  keçir.  Belə  ki,  O

2

  və  CO



2

  mayelərdə 

kifayət qədər yaxşı həll olunduğundan bədənin nəmli 

153 

downloaded from KitabYurdu.org



səthi Ch-nin udulması və CCh-nin ayrılması proseslərini təmin edə 

bilir. Suda yaşayan tək hüceyrəli orqanizmdə (məsələn, amöb və ya 

tərlik) qazlar mübadiləsinin mexanizmi nisbətən sadədir; suda olan 

O

2



  hüceyrənin  səthindən  içəri  keçərək  onun  sitoplazmasına  daxil 

olur,  hüceyrədə  əmələ  gələn  CO

2

,  bu  səthi  keçərək  ətrafdakı  su 



mühitinə  xaric  olur  (şəkil  29a).  Bu  dif-  fuziya  prosesi  bir  neçə 

şərtdən asılıdır. İlk növbədə hüceyrədə və onu əhatə edən mühitdə 

oksigen və karbon qazının miqdarı fərqləri (qatılıq qrandiyentləri) 

mühüm rol oynayır. Belə ki, hüceyrədə (və ya orqanizmdə) sərbəst 

O

2

  miqdarı  onu  əhatə  edən  mühitə  nisbətən  az,  CO



2

  miqdarı  isə, 

əksinə,  çoxdur.  Ona  görə  də  verilmiş  qazlar  öz  qatılığı  qradi-

yentlərinə  müvafiq  olaraq  hüceyrə  ilə  onu  əhatə  edən  mühit 

arasında əks istiqamətlərdə diffuziya edir. Bu halda diffuziya-nın 

sürəti  qatılıq  fərqlərinin  qiymətləri  ilə  düz  mütənasibdir.  İkinci 

mühüm  sərt  hüceyrə  səthinin  qalınlığıdır.  Bu  baryer  nə  qədər 

yüksəkdir  və  əksinə.  Bəzi  təkhüceyrəli  orqanizmlər  və 

çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri zərif membran pərdəsi ilə 

əhatə olunmuşdur. Membaranda O

2

 və CO


2

, habelə kiçik molekulu 

digər maddələri (su, ionlar və s.) maneəsiz, sərbəst olaraq hər iki 

tərəfə  nəql  edə  bilən  çoxlu  «mikrodəliklər»  mövcuddur  ki,  bu 

diffuziyam xeyli asanlaşdırır. 

 

Şəkil  3  a.  Təkhüceyrəli  orqanizmdə  (amyöb)  xarici  tənəffüs. 



A. 

Hüceyrə. B. Su mühiti. 1. Hüceyrə membranı. 2. Sitoplazma. 3. Qazlar mübadiləsi. 

Orqanizmin səthi ilə onu əhatə edən xarici mühit arasında 

qazlar  mübadiləsinin  daha  mürəkkəb  forması  dəri  tənəffüsüdür. 

Dəri örtüyü mürəkkəb qurulmuşdur. Membrana nisbətən dəri qalın 

örtük  toxumasıdır.  Lakin  onun  üzərində  epitel  hüceyrələrindən 

ibarət nazik epidermis təbəqəsi yerləşir. Epidermis örtükdən daxilə 

keçən O

2

 bu hüceyrələrə, hü- 



154 

downloaded from KitabYurdu.org



ceyrələrarası  toxuma  mayesinə,  qana  və  daha  sonra  bütün  daxili 

mühitə nüfuz edir. Dəri tənəffüsü zamanı CO

2

 qazının orqanizmdən 



ayrılması eynilə həmin qayda ilə həyata keçir. 

Okean,  dəniz,  çay  və  göl  sularında  həyat  sürən  hidralar, 

süngərlər,  qurdlar,  molyuskalar  və  sair  bu  kimi  çoxhüceyrəli 

heyvan orqanizmləri dəri vasitəsilə tənəffüs edirlər. 

Suda  və  quruda  yaşayan  bir  çox  onurğasız  heyvanlarla 

yanaşı,  suda-quruda  və  quruda  həyat  sürən  bəzi  onurğalı 

heyvanlarda dəri əsas tənəffüs orqanı kimi funksiya edir. Hətta suda 

tənəffüs  etmək  üçün  qəlsəmə  aparatına  malik  olan  bəzi  su 

heyvanlarında  dəri  tənəffüsü  qalır.  Balıqların  sürfələrində  dəri 

başlıca  tənəffüs  orqanı  rolu  oynayır.  Quruda  yaşayan  bəzi  xırda 

həşəratlarda  tənəffüs  aparatı  kimi  traxeyalar  sistemi  fəaliyyət 

göstərir, lakin onlarda ümumi qazlar mübalidəsinin 



l

hissəsi dəri 

vasitəsilə  həyata  keçir.  Su  ilbizlərində  O

2

  mənimsənilməsi 



ağciyərlər və dəri eyni dərəcədə iştirak edir. Suda-quruda yaşayan 

amfibilərdə  (qurbağa  və  b.)  dəri  tənəffüsü  ağciyər  tənəffüsündən 

daha intensiv gedir. Su həyat tərzi keçirən sürünənlərdə (su ilanı və 

b.)  qazlar  mübadiləsinin  əsas  hissəsi  dəri  tənəffüsü  hesabına  baş 

verir. 

Qanda və ya hemolimfada xromoproteidin miqdarı nə qədər 



çox olarsa onun oksigen tutumu və oksigen daşınma qabiliyyəti bir 

o qədər yüksək olur. 



12.6.

 

Traxeya tənəffüsü 

Quruda yaşayan və qismən su mühiti ilə əlaqəli həyat tərzi 

keçirən bir sıra onurğasızlarda (hörümçəkkimilər, həşəratlar və b.) 

dəri  tənəffüsü  traxeya  daxili  birləşdirici  toxumaların  hesabına 

traxeya  borucuqları  sistemi  ilə  əvəz  olunmuşdur.  Buna  səbəb 

onlarda dərinin çox hissəsinin hava keçirməyən bərk xitin örtüyü 

ilə əhatə olunmasıdır. 

Bu borucuqlar dəridə yaranmış xüsusi dəliklər - nəfəsliklər 

və  onların  arterial  boşluqları  adlanan  kisəcikləri  ilə  əlaqəlidir. 

Nəfəslikdən  daxil  olan  hava  arterial  kisəciklərə  dolur  və  sonra 

traxeya borucuqlarına keçir. Kisəciyin divarları bir- 

155 

downloaded from KitabYurdu.org



birinə sıxılıb aralana bilir və bu yolla qapayıcı aparat və qazla- 

rı filtrasiya edən mexanizm əmələ gətirir. Traxeyalar nəfəslik- 

lərin arterial boşluqlarından başlanır və daxili orqanlarda da- 

ha nazik traxeol borucuqlarına şaxələnirlər. Traxeolların dia- 

metri 1,5-2,0 mkm-dən 0,8-1,0 mkm-ə (1 mkm millimetrin 

mində bir hissəsinə bərabərdir) qədər ola bilər, onlar ya hü- 

ceyrələrin səthində qurtarır, ya da onların içərisinə daxil olur- 

lar (şəkil 3). 

 

Şəkil 3 b. Həşəratla (bal arısı) traxeya tənəffüsü. 1. 



Dəri. 2. Xitin örtük. 

3. Nəfəslik. 4. Arterial kisəcik. 5. Traxeya. 6. Traxeol. 7. Hyceyrə (əzələ lifi). 

Traxeya tənəffüsü üçün səciyyəvi olan əlamət O

2

  və  CO


bilavasitə,  aralıq  mərhələlərdən  keçmədən  (qan  və  ya  homo- 

limfada həll olmadan), traxeya və traxeya borucuqları ilə birbaşa O

2

 



ilə təchiz olunmasından ibarətdir. 


Yüklə 4,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin