Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

17.7.

 

Dinamiki iş zamanı humoral tənzimolunma 

Fiziki işdən əvvəl və sonra qanda bir çox hormonların qatdığı 

dəyişir.  Əksər  hallarda  bu  effekt  ya  qeyri-spesifikdir,  ya  da  tam 

olaraq aydın deyil. Bu məsələlərə şamil edilməklə üç hor- monal 

sistemi xüsusi olaraq nəzərdən keçirilməyə layiqdir. 

389 

downloaded from KitabYurdu.org

 

Şəkil 1. Bədənin  temperaturundan asılı  olaraq bazu nahiyə-

sində (qida borusunun temperaturu) dərinin qanla təmin olunması-

nın ölçüsü kimi qan axını. 

İş  zamanı  (ürəyin  yığılmasının  tezliyi  dəqiqədə  120-130 

vurur)  yüksək  istilik  əmələ  gəlməsinə  baxmayaraq  dəridə  qan 

axınının  sürəti  sakitlik  vəziyyətindəki  ekvivalent  şərtlərə  nisbətən 

aşağıdır; oturaq vəziyyətdə qanla təmin olunma dik və- ziyyətdəkinə 

nisbətən daha az intensivdir (şəkil 

1

). 

1.

 

Simpatik adrenalin sistemi. 

Fiziki  iş  zamanı  qana  külli  miqdarda,  xüsusilə  böyrəküstü 

vəzilərin beyin maddəsindən, adrenalin ifraz olunur,  nordre- nalin 

çox az miqdarda sekresiya olunur. Digər xüsusiyyətləri ilə yanaşı, 

adrenalin depodan qlikogen və yağların səfərbər olunmasına səbəb 

olur,  tsiklik  AMF-ın  daha  güclü  hasil  edilməsini  tənzimləyir, 

həmçinin  ürək  fəaliyyətini  aktivləşdirir  və  fikir  aydınlığını 

yüksəldir.  Adrenalin  ifraz  olunması  adətən  işçi  yükün  təsirindən 

qabaq  başlayır  və  ya  ən  geci  onun  başlanğıcı  ilə  üst-üstə  düşür. 

Adrenalinin  ifraz  olunma  sürətinin  atması  sidiyin  vanilbadam 

turşusu  (VBT)  -  katexolamenlərin  parçalanma  məhsulu  ilə  xaric 

olunmasında öz əksini tapmışdır. 

2.

 

Hipofiz -böyrəküstü vəzilərinin qabıq maddəsi sistemi. 

İşin başlanmasından təqribən 

2

 dəqiqə sonra adeno-hi- 

pofız  tərəfindən  böyrəküstü  vəzilərin  qabıq  maddəsindən  kar- 

tikosteroidlərin ayrılmasını tənzimləyən AKTH ifrazı güclənir. 

390 

downloaded from KitabYurdu.org

Fiziki yükün yerinə yetirilməsi üçün kartikosteroidlərin əhəmiyyəti 

tam aydın deyil, halbuki məlumdur ki, onlar qlikoge- nin səfərbər 

olunmasını tənzimləyir. 

3.

 

İnsulin - qlükoqon turşusu. 

İnsulin  və  qlükoqonun  qatılığının  dəyişməsi  çox  qeyri- 

bərabər şəkildə baş verir, tş zamanı insulinin qatılığı bir qədər aşağı 

düşür, qlükoqonun səviyyəsi isə həm arta, həm də azala bilər. Belə 

şəkil  dəyişkənliyi  çoxlu  sayda  hormonların  karbo-  hidrat  və  yağ 

mübadiləsinə  təsiri,  həmçinin  insanın  qidalanma  və  dözümlülük 

vəziyyəti  ilə  əlaqədardır.  Fiziki  iş  şəraitində  insulin  səviyyəsinin 

qanda qlükozanm qatdığının dəyişməsinin xarakterinə təsiri şəkil 

1

-

də  təsvir  edilmişdir.  İşə  yaxşı  adaptasiya  olunmuş  diabetiklərdə 

dəqiq hipoqlikemik reaksiya özünü göstərir (şəkil 

2

). 

17.8.

 

Statik işə uyğunlaşma 

Statik  iş  izotermik  əzələ  yığılmalarının  vasitəsilə  yerinə 

yetirilir,  ya  postural  iş  (bədənin  müəyyən  vəziyyətinin  saxla-

nılması),  ya  da  köməkçi  iş  (əşyaların  saxlanılması)  ola  bilər. 

Dinamiki iş kimi, o da əzələdən keçən qan axını və enerji ilə təchiz 

olunmadakı  dəyişkənliklərlə  bağlı  olan  orqanizmin  müəyyən  bir 

uyğunlaşmasını tələb edir. 

ƏZƏLƏDƏ QANLA TƏCHİZOLUNMA 

VƏ METABOLİZM 

Maksimal  qiymətdən  tutmuş  30%-dək  intensivliyə  malik 

statik iş şəraitində əzələlərdə qan axını güclənir. Böyük intensivliyə 

malik iş zamanı yüksək əzələdaxili təzyiq qan axınına mane olur, 

maksimal miqdarın 70% və ya daha çox intensivliyə malik statik iş 

şəraitində əzələlərdə qan dövranı tamamilə dayanır. 

391 

downloaded from KitabYurdu.org

Zəif adaptasiya olunmuş diabetiklər 

-10 o 

, ləzarət qurupu|,. _ . . . .

 

lyaBi ~M(«sa-- - 

f

-

^ ı V ı i Ş W r , .

ı r

 

60 

90 

120 

150 180 210

 

Vaxt

’

d3f

l 

 ________________  

, Bərpa . 

*

 'olunma 

İş 

Şəkil  2. 

Fiziki  yükün  şəkər  xəstəliyinə  tutulmuş  və  kontrol  şəxslərdə 

qlükozanm  qatılığına təsiri;  iş  veloerqometrdə  ürəyin yığılmalarının  tezliyi  »  110  dəq-

1

 

olan  şəraitdə  yerinə  yetirilmişdir.  Şaquli  xətlərlə  standart  vəziyyətdən  kənaraçıxmalar 

göstərilmişdir. 

Təcrübələr göstərmişdir ki, əzələlərdə qan axını hər hansı bir 

xarici  təsirin  nəticəsində  kəsilirsə,  onun  işin  davam  etməsini 

saxlayan  maksimal  müddəti  maksimal  qiymətdən  50%  aşağı 

intensivlik  şəraitində  azalır,  50%  üstün  intensivlik  şəraitində  isə 

dəyişilməz qalır. Belə effektlərin səbəbi ondan ibarətdir ki, tu- tub 

saxlamağa  sərf  olunan  işin  müddəti  bir  dəqiqəni  aşıb  keçmirsə, 

aerob proseslərin hesabına enerjinin əldə edilməsi limit amil kimi 

xidmət etmək üçün həddindən artıq yavaş artır, buna görə də qan 

axınının sürəti inadekvat olur. 

17.9.

 

Fiziki olmayan yüklərə orqanizmin reaksiyası 

Sinir psixi yüklərə reaksiyalar. 

Enerji  mübadiləsinin  intensivliyi  həmçinin,  sinir-psixi 

yükləri dəf edən zamanda da artır, lakin buna səbəb baş-be 

392 

downloaded from KitabYurdu.org

yində  güclü  maddələr  mübadiləsi  deyil,  yüksək  əzələ  tonusudur. 

Bir  çox  hallarda  fiziki  işin  yerinə  yetirilməsi  ilə  bağlı  olan 

reaksiyalara  bənzər  vegetativ  reaksiyalar:  yüksək  ürək  yığılma-

larının tezliyi  və tənəffüsün dəqiqədə olan artmış həcmi, elektrik 

müqavimətinin  azalması  ilə  müşayiət  olunan  dəridə  yüksək  qan 

axını, artmış tər ifrazı və sidik vasitəsilə vanilil, badam turşusunun 

xaric  edilməsinin  yüksəlməsinə  uyğun  olan  şəraitdə  çoxlu 

miqdarda  adrenalinin  ifraz  olunması  meydana  çıxır.  Bir-birilə 

əlaqəli olan sinir-psixi və fiziki işçi yüklər müasir həyat üçün çox 

xarakterikdir,  lakin  belə  vəziyyətlərin  kəmiyyət  baxımından 

öyrənilməsi  çətinliklərlə  bağlıdır.  Fiziki  reaksiyaların  qeydə 

alınması  yolu  ilə  onlar  tərəfindən  yaradılan  gərginliyi 

qiymətləndirmək üçün ayrı-ayrı cəhdlər edilmişdir. 

 

Şəkil 

3. Müxtəlif intensivlikli statik iş şəraitində ürək yığılmalarının tezliyinin 

dəyişməsi (yükün hər iki əllə tutulması). 

Lakin belə məlumatlar eynən fiziki iş kimi psixoloji və psixo-

fıziki  işi  də  həmin  əminliklə  (arxayınlıqla)  analiz  etmək  imkanı 

vermir. 

Bəzi  vəziyyətlər  əsas  etibarilə  emosiyalara  təsir  göstərir, 

emosional yüklərə qarşı reaksiya zamanı insanlarda əqli işdə 

393 

downloaded from KitabYurdu.org

ortaya  çıxan  əlamətlər  -  taxikardiya,  hiperventilyasiya,  tər  ifraz 

olunması  (məsələn, qorxu və  ya həyəcanla bağlı) və s. müşahidə 

edilir  (şəkil  3).  Həmçinin  simpatik-adrenalin  sisteminin 

əhəmiyyətli  dərəcədə  tənzim  olunması  baş  verir,  qeyd  etmək 

lazımdır  ki,  bu  zaman  ifraz  olunmuş  adrenalin  və  noradrena-  lin 

miqdarının  nisbəti  bəzi  hüdudlarda  dəyişir.  Həddindən  artıq 

narahatçılıq  və  güclü  qorxu  vəziyyəti  nəinki  bir  neçə  saniyə 

müddətində kəskin şəkildə ifadə olunmuş erqotron reaksiya (dərhal 

cavab)  yaradır,  eləcə  də  həmçinin  çox  zaman  parasimpatik  sinir 

sisteminin  tənzim  olunmasım  şərtləndirir.  Qeyd  olunan  sonuncu 

effekt  belə  hallarda  defekasiya  (fekal  kütlənin  xaric  edilməsi)  və 

sidiyin xaric edilməsi və ya hətta ürəyin dayanmasına gətirib çıxara 

bilər. 

17.10.

 

İşgörmə qabiliyyətinin hüdudları 

İşgörmə qabiliyyətini məhdudlaşdıran 

amillər 

Aralarında  sərhədləri  qeyri-ixtiyari  müəyyən  olunan  işin 

davametmə  müddətinin  üç  kateqoriyasını  nəzərdən  keçirmək 

məsləhətdir. 

Qısamüddətli  iş  (davametmə  müddəti  «  20  san).  Bu  halda 

ATF  və  keratinfosfatın  (KF)  hüceyrədaxili  ehtiyatları  böyük 

əhəmiyyət daşıyır. Bu makroergik fosfat birləşmələri işin ilk 15-20 

san ərzində maksimal işgörmə qabiliyyəti üçün kifayət olan enerji 

miqdarı ilə təmin edə bilərlər. 

Orta davametmə müddətli iş. Bu kateqoriyaya aid edilən ən 

az davametmə müddətinə malik iş (« 

1

 dəq) əsasən anaerob proses 

- qlikolizin (ATF və KF ehtiyatlarının sərf edilməsində və qlikolizin 

intensivliyinin armasından sonra) hesabına enerji ilə təmin edilir. 

Beləliklə, işin yerinə yetirilməsi imkanlarını məhdudlaşdıran amil 

əzələnin qlükolitik yolla metabolizmi həyata keçirmək qabiliyyəti 

və  laktatın  toplanması  nəticəsində  meydana  çıxan  asidozdur.  Bu 

kateqoriyaya aid edilən ən çox davametmə müddətinə malik iş (« 

6

 

dəq)  şəraitində  enerjinin  böyük  hissəsinin  hamısı  metabolizmin 

aerob proseslərinin he 

394 

downloaded from KitabYurdu.org

sabına əldə edilir, buna görə də işgörmə qabiliyyəti daha az şəkildə 

anaerob  mübadilənin  və  daha  böyük  şəkildə  aerob  mübadilənin 

sürəti ilə limitləndirilir. 

Uzunmüddətli iş (dözümlülük tələb edən iş; « 

6

 dəq və daha 

çox)  Uzunmüddətli  iş  zamanı  aerob  enerji  mübadiləsi  üstünlük 

təşkil edir. İşgörmə qabiliyyəti əsas etibarilə onunla bağlı amillər-

əzələ  hüceyrələrində  metabolitik  qlikogen  ehtiyatı  ürək-damar 

sisteminin fəaliyyəti hesabına əldə olunan oksigen və substratlarla 

təmin edən məsələlərin (vəzifələrin) həlli zamanı uzunmüddətli iş 

şəraitində  həlledici  rol  ürəyin  işinə  (nasos  kimi)  və  aerob 

metabolizm - ehtiyatlarına məxsusdur. Yalnız o zaman işin müddəti 

qlikogen ehtiyatlarının tükənməsi ilə məhdudlaşır ki, iş dalbadal bir 

neçə saat ərzində lazım olan intensivliklə yerinə yetirilsin. 

17.11.

 

Yorulma və tükənmə 

Yorulma  -  ağır  işin  təsirindən  yaranan  və  işgörmə  qabi-

liyyətinin aşağı düşməsi ilə bağlı olan haldır. O, fiziki əzələvi və ya 

sinir - psixi (mərkəzi) ola bilər. Yorğunluğun hər iki forması ağır iş 

şəraitində  bir-birinə  uyğun  gəlir,  onları  kəskin  (qəti)  şəkildə  bir-

birindən ayırmaq olmaz. Ağır fiziki ilk növbədə əzələ yorğunluğuna 

gətirib  çıxarır,  güclü  əqli  və  ya  yekcins  iş  mərkəzi  təbiətli 

yorğunluğa səbəb olur. Gücdən düşmə və ya yorğunluqla yorulmanı 

(bu  halda  yuxuya  ehtiyac  duyulur)  bir-birindən  dəqiq  olaraq 

sərhədləndirmək lazımdır. 

Bərpaedilmə - bu proses iş kəsilən, gərginliyinə görə aşağı 

düşən  və  ya  xarakterinə  görə  dəyişən  zaman  başlayır;  o  yorğ-

unluğun azalmasına və işgörmə qabiliyyətinin yüksəlməsinə uyğun 

gəlir.  Bu  göstəricilər  öz  əvvəlki  səviyyəsinə  qayıdan  zaman 

bərpaedilmə prosesi də başa çatır. 

Bərpaedilmə və iş fasilələrinin bölüşdürülməsi 

Konkret  insanın  yorulma  həddindən  üstün  olan  işin  yerinə 

yetirilməsi zamanı bərpaedilmə prosesi üçün zaman-zaman 

395 

downloaded from KitabYurdu.org

işi  dayandırmaq  vacibdir  (zəruridir).  Bərpaedilmə  prosesi  belə 

fasilənin  başlanğıcında  daha  tez  baş  verdiyi  üçün,  işi  aşağıdakı 

prinsip  üzrə  təşkil  etmək  lazımdır:  bir  neçə  uzunmüddətli  fasi- 

lədənsə, çoxlu sayda qısa müddətli fasilələr zamanı, eləcə də daha 

asan işin dövrləri zamanı da baş verə bilər. 

17.12.

 

Fiziki yorğunluq 

Fiziki yorğunluq uzun müddətli iş zamanı skelet əzələsində 

meydana  çıxan  dəyişikliklər  nəticəsində  yaranır  və  işg-  örmə 

qabiliyyətinin aşağı düşməsinə gətirib çıxaran enerji ehtiyatlarının 

tükənməsi və süd turşusunun (“yorğunluq maddəsi”) toplanması ilə 

bağlıdır. Fiziki işin ardınca gələn bərpaedilmə fazası zamanı enerji 

ehtiyatları bərpa olunur, süd turşusu ilə kənar edilir. 

Dinamiki iş zamanı yorğunluq. Yorğunluğun son həddindən 

aşağı həddə yerinə yetirilən iş zamanı hərəkətlərin xarakteri (təbiəti) 

əzələlərin boşalması üçün lazım olan kifayət qədər müddətlə təmin 

edir  ki,  bu  müddət  ərzində  yığılmalar  zamanı  istifadə  olunan 

makroerqik fosfat birləşmələri bərpa olunur, mübadilənin sonuncu 

məhsulları  isə  kənar  edilir.  Boşalma  müddəti  bərpaedilmə  üçün 

zəruri  olan  müddətə  uyğun  gəlir.  Bu  halda  yorğunluğun  qalıq 

əlamətləri müşahidə olunmadığına görə belə işi yorucu olmayan iş 

adlandırırlar.  Yorğunluğun  son  həddindən  yuxarı  həddə  yerinə 

yetirilən  iş  zamanı  fasiləsiz  bərpaedilmə  imkanı  olmur,  belə  ki, 

boşalma  müddətinin  uzunluğu  bərpaedilmə  üçün  zəruri  olan 

müddətdən  azdır.  Enerji  ehtiyatlarının  bərpa  edilməsi  və  süd 

turşusunun  kənar  edilməsi  tam  olaraq  baş  vermir  və  qalıq 

yorğunluğun  son  həddindən  yuxarı  həddə  olan  şəraitdə  əzələ 

yorğunluğunun  dərəcəsi  fizioloji  (məsələn,  bərpaedilmə  müddəti, 

bərpaedilmənin nəbzi cəmi) əsasında təyin edilə bilməz. 

Axsaq  at  sindromu.  Bu  sindrom  əzələlərin  keyləşməsi  və 

xəstə  olmasından  ibarət  olub,  çox  zaman  hesab  edildiyi  kimi 

əzələlərdə süd turşusunun toplanması ilə şərtlənmir. Təzyiq al 

396 

downloaded from KitabYurdu.org

tında və hərəkət zamanı əzələ ağrısı iş zamanı toplanan süd turşusu 

əzələdən kənar edildikdən sonra yaranır. Belə xəstəlik halının fərqi 

daha artıq miqdarda təzahür etdiyi əzələlərin xeyli dərəcədə qüvvə 

(güc) yaratması laktat mexanizmi ilə uyğunsuzluq təşkil edir; bu o 

hallar üçün daha ədalətli hesab olunur ki, bu zaman tormozlanma ilə 

həyata  keçirilən  iş  şəraitində  (mənfi  iş)  belə  əzələdaxili  əlaqənin 

(koordinasiyanın)  pozulması  baş  verir.  Xeyli  dərəcədə  səylərin 

inkişaf etməsi Z- lövhəciklər (plastinkalar) nahiyəsində rabitəsizliyə 

(qırılmaya) səbəb olur, onların bərpa olunmasının ölçüsünə uyğun 

olaraq  müəyyən  müddətdən  bir  əzələ  ağrılarını  əmələ  gətirən 

maddələrin ifraz olunması baş verir. 

Statik iş zamanı yorğunluq. Gündəlik həyatda mühafizə etmə 

(tutub saxlama) ilə bağlı olan iş adətən yorğunluq son həddən yuxarı 

olur.  Onun  əmələ  gətirdiyi  yorğunluq  ardıcıl  olaraq  enerji 

ehtiyatlarının tükənməsi ilə əlaqədardır. Maksimal qüvvənin 50%-

dən az olmayan hissəsini tələb edən və 

1 

dəqiqədən artıq davam edən 

mühafizə  xarakterli  iş  şəraitində  qan  axını  işgörmə  qabiliyyətini 

məhdudlaşdıran amil kimi çıxış edir. 

Əsəbi -psixiyorğunluq 

Əsəbi  -  psixi  (mərkəzi)  yorğunluq  mərkəzi  sinirlə  tənzim- 

lənmədəki  pozğunluqların  təsirindən  əmək  qabiliyyətinin  aşağı 

düşməsinə  gətirib  çıxarır.  Onun  tipik  əlamətləri  arasında  in-

formasiyanın ötürülməsinin ləngiməsini, təfəkkürün funksiyalarının 

və məsələlərin həllinin pisləşməsi, sensor qavrama və sensomotor 

funksiyanın zəifləməsinin aşağı düşməsi ilə müşayiət olunur, bəzən 

ona  görə  depressiyaya  (ruh  düşgünlüyünə)  meyllilik,  səbəbsiz 

narahatçılıq və ya fəallığın aşağı düşməsi, həmçinin tez əsəbləşmək 

və qərarsızlıq əsəbi-psixi yorğunluğu əmələ gətirir: 

1)

 

diqqətin cəmləşməsini tələb edən uzun müddətli əqli iş; 

2)

 

ağır fiziki iş; 

3)

 

monoton ritmdə yeknəsəq iş; 

4)

 

əmək üçün qənaətbəxş hesab olunmayan səs-küy, zəif 

işıqlanma və havanın temperaturu; 

397 

downloaded from KitabYurdu.org

5)

 

mübahisə, fikir (təşviş) və ya işə marağın olmaması; 

6)

 

xəstəlik, ağrı və qidalanmanın çatışmaması. 

17.13.

 

Həddindən artıq yüklənmə (iş) və üzülmə 

Həddindən artıq yüklənmə (iş) yüklənmə sindromunun ortaya 

çıxması  ilə  şübhəsiz  olur,  uzun  zaman  ərzində  yorğunluq 

bərpaedilmə  ilə  tam  olaraq  kompensasiya  olunmadıqda  (xroniki 

pozğunluq)  və  ya  iş  stimulyatorların  təsiri  altında  yetirilərkən 

qısamüddətli yüklərin maksimal həddini aşıb keçən zaman (kəskin 

pozğunluq).  Xüsusilə  ağır  hallarda  pozanın  saxlanmasında  və 

hərəkətlərdə  iştirak  edən  orqanlar  zədələnir,  (sümüklərin  sınağı, 

əzələ və əzələ liflərinin dartılması, fəqərəa- rası disklərin yerindən 

oynaması,  oynaqların  menisklərinin  zədələnməsi).  Bəzi  fəaliyyət 

növlərində  zamanın  uzun  müddət  ərzində  skelet-əzələ  sisteminə 

ifrat dərəcədə mexaniki yük təsir göstərirsə, bu sistemin funksiyası 

pozula  və  daimi  zədələnmə-  lərin  yaranması  -  məsələn,  yük 

maşınları və traktor sürücülərində onurğa sütununun deformasiyası 

mümkün ola bilər. 

Çox zaman oynaq, bağ və əzələ liflərinin zədələnməsi idman 

sahəsində fəal məşqetmə və idman yarışlarında meydana çıxır. 

Tükənmə  o  halda  baş  verir  ki,  intensivliyi  dözümlüyün  son 

həddində yüksək olan fiziki və ya əqli iş kifayət qədər sürətlə başa 

çatmır və ya (təkrar maksimal iş zamanı) bərpa- edilmənin mümkün 

olması üçün kifayət qədər uzun müddətə dayandırılmır. Əgər bir çox 

tənzimedici  sistemlərin  funksiyaları  pozulursa,  həddindən  artıq 

yorulma qaçılmaz olaraq işin dayandırılmasına gətirib çıxarır. 

Kəskin  tükənmə  termini  ağır  yorucu  iş  zamanı  işgörmə 

qabiliyyətinin  kəskin  aşağı  düşməsi  şəraitində  tətbiq  edilir. 

Tükənmə  vəziyyəti  kəskin  metabolitik  asidozla  müşayiət  olunur  - 

qanda pH 

6

,

8

-ə qədər və əzələdə 6,4-ə qədər aşağı düşür. Yarışmalar 

və məşqlər zamanı idmançılarda bu qiymətlər demək olar ki, normal 

şəkildə qeydə almır, onlar xroniki poz 

398 

downloaded from KitabYurdu.org

ğunluqlardan əziyyət çəkmirlər. Fövqəladə vəziyyətlərdə daha ağır 

tükənmə yarana bilər və bu halda pozğunluqlar daimi xarakter əldə 

edə bilər. Üzülməyə səbəb yükdən sonra bərpaedil- mə üçün vacib 

olan vaxt tükənmənin ağırlığına mütənasib olaraq artır. 

Əgər  gərgin  iş  uzun  müddət  ərzində  davam  edirsə  və  ya 

həddindən  artıq  tez-tez  təkrar  olunursa  xroniki  tükənmə  ad-

landırılan  vəziyyət  yarana  bilər.  O,  tənzimləyici  sistemlərin 

(məsələn,  böyrəküstü  vəzn  qabıq  maddəsi)  uzunmüddətli  poz-

ğunluqları  ilə  müşayiət  olunur,  bəzi  hallarda  bu  pozğunluqlar  o 

qədər ağır olur ki, ölüm baş verir. 

Əvvəllər  mövcud  olan  təsəvvürlərin  əksinə  olaraq  indi 

məlumdur  ki,  maksimal  fiziki  iş  şəraitində  sağlam  adamın  ürək-

damar  sisteminin  funksiyası  nəzərəçarpacaq  dərəcədə  dəyişilmir. 

Ağır fiziki iş zamanı miokarddan daha tez olaraq skelet əzələləri 

yorulur; “idmançı ürəyində” patoloji deyil, adaptiv (uyğunlaşmış) 

dəyişikliklər  mövcud  olur.  Lakin  ürək  xəstəliklərindən,  məsələn, 

tac damarlarının sklerozundan əziyyət çəkən adamlarda həddindən 

artıq fiziki yük ürəyin zə- dələnməsinə səbəb ola bilər, oxşar nəticə 

dopinqin  tətbiq  edilməsi  ilə  də  mümkün  ola  bilər.  Hətta  xarici 

görünüşü sağlam olan adamlarda belə tükənmə güman olunur ki, 

mədəciklərin fibrilyasiyası nəticəsində letal kollapsa gətirib çıxara 

bilər (baxmayaraq ki, onun ehtimallığı həddindən artıq azdır). 

Həyəcan siqnalı və uyğunlaşma sindromu vegetativ sinir və 

endokrin  sistemlə  sıx  bağlıdır.  Hər  iki  sistem  müxtəlif  yüklərə 

stereotip  olaraq  reaksiya  göstərir.  Əvvəlcə  adrenalin  və 

noradrenalin  hormonlarının,  daha  sonra  qlükokartikoidlərin 

sekresiyasını  stimulyasiya  edən  AKTH-in  güclü  surətdə  ifraz 

olunması  baş  verir.  Həyəcan  reaksiyası  termini  bu  vəziyyətə  o 

hallarda  tətbiq  olunur  ki,  reaksiyaya  cavab  daha  kəskin  bü-  ruzə 

verilir;  bu  şəraitdə  orqanizmin  vəziyyəti  stress  adlanır,  stresi 

yaradan  vəziyyətləri  isə  stresə  səbəb  vəziyyətlər  adlandırırlar  ki, 

bunlara  bütün  güclü  fiziki  və  sinir-psixi  yüklər,  o  cümlədən 

həddindən artıq ağır iş soyuma və qızma, udulan havadakı oksigen 

çatışmazlığı, hipoqlikemiya, xəstəliklər, cər- 

399 

downloaded from KitabYurdu.org

rahiyyə əməliyyatları, yaralar, ağrı və hiddət aid edilir. Stresə səbəb 

olan  amillər  uzun  müddət  ərzində  təsir  göstərərsə  böy-  rəküstü 

vəzilərin  qabığının  hipertrofiyasma  səbəb  olan  uyğunlaşma 

sindromu  yaranır.  Stress  zamanı  güclü  surətdə  adrenali-  nin  ifraz 

olunması  vegetativ  sinir  sitemi  ilə  mühafizə  olunan  ehtiyatların 

səfərbərliyə  alınmasına  gətirib  çıxarır.  Nəticədə  sağlamlıq  üçün 

təhlükə ilə bağlı olan işgörmə qabiliyyətinin zahiri artması baş verir. 

Belə fikir mövcuddur ki, xüsusilə sinir-psixi amillərdə kifayət 

qədər bərpaedilmə mümkün deyilsə, funksional pozğunluqlar əmələ 

gətirə  bilərlər;  belə  sindrom  “vegetativ  disto-  niya”  adlanır.  Bu 

zaman müşahidə edilən tipik simptomlar - yuxunun pozulması, qan 

dövranının tənzim olunmasında olan dəyişikliklər, qəflətən tər ifraz 

olunması, daimi yorğunluq və ümumi işgörmə qabiliyyətinin aşağı 

düşməsidir.