Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
87
14000
0,055
Oksigen çatışmazlığına orqanizmin reaksiyası yalnız so- nuncunun özünü büruzə verməsindən asılı olmayıb, həm də yükün verilmə müddətindən asılıdır. Təsirin müddətindən asılı olaraq kəskin hipoksiya (məsələn, təyyarənin daxilində təzyiqin kəskin aşağı düşməsi və ya tənəffüs aparatında qüsurların olması şəraitində), sürətlə inkişaf edən hipoksiya, (məsələn, funikulyora qalxan zaman) və xroniki hipoksiya (məsələn, böyük yüksəkliklərdə uzun müddət qaldıqda) fərqləndirilir. Yüksəkliyə tab gətirmək, həmçinin yoxuşun xarakterindən də asılıdır; böyük yüksəkliyin insan passiv (maşın və ya təyyarə ilə) deyil, aktiv (piyada) qət etdikdə bu şəraitə dözümlülüyü artır. Yüksəklik xəstəliyi. Bu termin oksigen çatışmazlığı nə- ticəsində əmələ gələn bir sıra fizioloji pozğunluqları bildirir. Onun əsas əlamətləri - əqli və fiziki işgörmə qabiliyyətinin aşağı düşməsi, tez yorulma və narahatçılıq hissidir. Böyük yüksəkliklərdə oksigen çatışmazlığının xarakter əlamətləri aşağıdakılardır: başlanğıcda olan iradənin zəifləməsi, yuxululuq, iştahın itməsi, tənginəfəslik, taxikardiya, baş gi- cəllənməsi, qusma, baş ağrısı və konkret şəraitdən asılı olaraq 410 downloaded from KitabYurdu.org bu əlamətlər tək-tək və müxtəlif kombinasiyalarda təzahür oluna bilər. Onların təhlükə siqnalı olması çox zaman dərk edilmir və ya qiymətləndirilmir. Xüsusilə insanın sakitlik vəziyyətində ləng inkişaf edən oksigen çatışmazlığı daha təhlükəlidir, belə ki, o təhlükə siqnalı kimi çıxış edən bu və ya digər əlamətlər meydana çıxmamış bayılmaya (özündəngetməyə) gətirib çıxara bilər. Təsirlərin yüksəklik astanaları. Oksigen çatışmazlığının bütün təsirlərini təsirlərin astanaları ilə sərhədlənən yüksəkliyin 4 zonasına görə ayırmaq olar. Əlbəttə ki, bu bölmə kəskin deyil, belə ki, müxtəlif keçid təsirlər mövcuddur, astanalar isə iqlimləşmə və meylliliyin hesabına dəyişilə bilər.
məsələn, dinamiki işin maksimal sürəti az dəyişir və ya tamamilə təsirə məruz qalmır.
sakitlik vəziyyətində belə, oksigenlə təchiz olunma reaksiyasının aşağı düşməsi nəzərə çarpır: ürək yığılmasının tezliyi, ürəkdən qan çıxımı və bir dəqiqədə olan tənəffüsün həcmi cüzi artır. Belə yüksəkliklərdə iş zamanı bu göstəricilərin artımı dəniz səviyyəsindən fərqli olaraq daha çox dərəcədə baş verir, beləliklə, həm fiziki, həm də əqli işgörmə qabiliyyəti kifayət qədər azalır.
4000-7000 m yüksəklikdə iqlimləşməmiş insanlarda müxtəlif pozğunluqlar yaranır. 4000 m yüksəklikdə pozğunluqlar astanasına çatdıqdan (təhlükəsizlik həddi) sonra fiziki işgörmə qabiliyyəti kəskin aşağı düşür, həmçinin reaksiya və qərarlar qəbul etmək qabiliyyəti zəifləyir. Əzələlərin qıc olması baş verir, arterial təzyiq aşağı düşür, tədricən beyində dumanlanma gedir. Bu dəyişiklikləri geri döndərmək mümkündür. Kritik zona. 7000 m-dən başlayaraq və daha artıq yük- səklikdə alveollardakı havanın oksigeninin parsial təzyiqi kritik astanadan - 30 - 35 mm.c.süt. (4,0 -4,7 kPa) aşağı olur. Mərkəzi sinir sisteminin huşunu itirmə (huşsuzluq) və qıcolma ilə müşayiət olunan potensial letal pozğunluqları əmələ gəlir;
downloaded from KitabYurdu.org bu pozğunluqlar udulan havadakı -in sürətlə artması şəraitində geri dönəndir. Kritik zonada oksigen çatışmazlığının müddəti həlledici əhəmiyyət daşıyır. Əgər hipoksiya həddindən artıq uzun müddət davam edirsə MSS-in tənzimləyici həlqələrində pozğunluqlar yaranır və ölüm baş verir.
İnsanın həssaslığından asılı olaraq bu vəziyyət 3000 m və daha artıq yüksəklikdən başlayaraq bu və ya digər pozğunluqlar olmayan şəraitdə yarana bilər. Alkoqol intoksikasiyada olduğu kimi, onun tipik əlamətləri eyforiya - təhlükəni dərk etməmək və baş verənlərin qeyri-adekvat qiymətləndirilməsidir (şəkil 5). Yiiksaklik, m
Kritik zona (öliiıu* gətirib çıxaran donmayan pozğunluqlar) Pozğunluq astana?;! Tnııı olıiinynıı kompensasiya zoııası fağır, lakin geri döııaıı pozğunluqlar) Pozğunluq astanası Iaııı olmayan kompensasiya zonası (ağır, lakin geri döııaıı pozğunluqlar) Pozğunluq astanası Tam olmayan kompensasiya zoııası (ağır. Lakiıı geri dönaııpozğunluqlar)
Şəkil
5. Şüurun (düşüncənin, huşun) yerində olduğu müddətin əhəmiyyəti (xeyri). 7000 m-dən artıq olan yüksəkliklərdə qəflətən oksigen çatışmazlığı yaranır (məsələn, təyyarənin kabinəsində təzyiqin
downloaded from KitabYurdu.org azalması şəraitində), insanda isə qısa zaman müddəti ərzində (“mərhəmət dövründə”) normal funksiyalar saxlanılır (cədvəl 2). Bu dövrün sonunda şüur pozulur, daha sonra isə məhvə gətirib çıxaran geri dönməyən pozğunluqlar əmələ gəlməyə başlayır (şəkil 1 ).
Cədvəl 2 7000 m-dən artıq olan yüksəkliklərdə oksigenin verilməsi dayandırılan andan huşun itirildiyi ana qədər olan zaman Yüksəklik, km 7 8 9 10 11 12 15 Zaman, dəq 5 3 1,5 1 2/3 1/2 1/6 Yüksəklikdə təmiz oksigenlə nəfəs alma. Oksigenin udul- ması yüksəklik astanalarının artma istiqamətində dəyişir, lakin bu reaksiyaları aradan qaldırmır. 14 km yüksəklikdə təmiz oksigenlə nəfəs alma zamanı udulan havada P 0 ^ 106 mm.c.süt. (14,1 kPa) təşkil edir. 37°C temperatur şəraitində ölü məkanda p „ 47 mm.c.süt (6,3 kPa) təşkil edir, beləliklə, udulan qaz qarışığında P Q2 60 mm.c.süt. (8,0 kPa) ibarət olur. Alveol boş- luqlarında parsial təzyiqi 30 mm.c.süt. (4,0 kPa hiperventila- siyanın dərəcəsindən asılı olaraq enib-qalxır) təşkil edən karbon dioksid hələ də saxlanılır ki, buna görə də P Ü2 daha da aşağı olur. Yerdə qalan hissə 30 mm.c.süt. (4,0 kPa), yəni hi- poksiyanm kritik astanasından aşağı olan səviyyədir. Əgər insan təmiz oksigenlə nəfəs alarsa bu həddə yüksəkliyin 13-14 km-i arasında çatmaq olar, buna görə də böyük yüksəkliyə qalxarkən xüsusi kostyumlar və ya yüksək təzyiqə malik kabinələr tələb olunur.
18.3. Böyük yüksəkliyə qısamüddətli uyğunlaşma Böyük yüksəkliklə (və ya digər səbəblərlə (vəziyyətlərlə), məsələn, ürək çatışmazlığı) şərtlənən hipoksiya qısa, orta və uzunmüddətli uyğunlaşma reaksiyalarının meydana çıxmasına səbəb olur. Qısamüddətli reaksiyalar üçün bir neçə saat tələb
downloaded from KitabYurdu.org olunur, halbuki böyük yüksəkliklərə əsl mənada iqlimləşmək üçün bir neçə gündən bir neçə aya qədər vaxt tələb olunur. Sirkulyar uyğunlaşma dəyişkənlikləri. 2000 m və daha artıq yüksəklikdə sakit vəziyyətdə ürək yığılmalarının tezliyi artır və 6000 m yüksəklikdə təqribən 120 dəq^-ə çatır. Yüklə əlaqədar olaraq onun artımı dəniz səviyyəsindən fərqli olaraq kifayət qədər çoxdur. Vuruş həcmi cüzi dəyişir; onun həm artması, həm də azalması müşahidə edilir. Bu səbəbdən də sakit vəziyyətdə ürəkdən qan çıxımı az artır, lakin yük şəraitində bu artım aydın nəzərə çarpır. Arterial təzyiq yükün olduğu şəraitdə yüksəklikdən asılı olaraq az dəyişir. Lakin ağciyər arteriyasında, xüsusilə sakit vəziyyətdə, ağciyərlərin şişməsi ilə əlaqədar olaraq təzyiqin artması baş verir.
arterial hipoksiya tənəffüs sisteminin zəif aktivləşməsinə səbəb olur; 5000 m yüksəklikdə bir dəqiqədə olan tənəffüsün həcmi müqayisə olunan dəniz səviyyəsindəki kəmiyyətdən 10 % artıq olur. Baxmayaraq ki, bu qiymət 6500 m yüksəklikdə 2 dəfə çox olur. Yük şəraitində bir dəqiqədə olan tənəffüs həcmi artmağa başlayır. Hiperventilyasiya tənəffüs əmsalının 1,0-ə qədər yüksəlməsinə səbəb olur. Hiperventilyasiyaya baxmayaraq, udulan havanın kəmiyyəti aşağıdır, çünki bir dəqiqədə olan tənəffüsün həcmi yüksəlməsi P 02 azalma dərəcəsində olmur. Oksigenin nəql olunmasında olan uyğunlaşma dəyişik- likləri. Alveol havada p o yüksəkliyin artmasına uyğun olaraq aşağı düşdüyündən arterial qanda P 02 aşağı düşür. 2000 m yük- səklikdə sakitlik şəraitində alveol havasında P 0 76 mm.c.süt. (10,1 kPa), arterial qanda 73 mm.c.süt. (9,7 kPa) təşkil edir; bununla belə arterial qanda hemoqlobinin oksigenlə doyması 93% təşkil edir. Oksigenin nəql olunmasını iki əlavə amil pozur. Birinci, oksihemoqlobinin dissosiasiyasının əyrisinin sola doğru dəyişməsinə səbəb olan respirator alkoloza gətirib çıxarır. Bu dəyişkənlik ağciyərlərdə oksigenin əlaqələnməsinə şəra 414 downloaded from KitabYurdu.org it yaradır, lakin onun toxumalarda ayrılmasına maneçilik törədir. İkincisi, yük şəraitində oksigenin sərf edilməsi artdıqca alveol havası və arterial qanda Ch-in parsial təzyiqinin qiymətləri artır. Ağır iş zamanı 0,15 mm.c.süt. (2,0 kPa) çatır. 200m AqD 02
02 -in 76 mm. c.süt. (10,1 kPa) olduğunu nəzərə alsaq, buna görə də AqD 0j -in qiymətində olan hər hansı bir yüksəliş oksihemoqlobinin dissosia- siyasmm əyrisinin daha sərt meylli olan sahəyə dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq arterial qanın oksigenlə doymasında nəzərə çarpan azalmaya səbəb olur. Ağır iş şəraitində 2000 m yüksəklikdə oksigenlə doyma 90% təşkil edir ki, bu arterial qanda 66 mm.c.süt.-dan ( 8,6 kPa) aşağı olan P 0z
2000 m yüksəklikdə maksimum işgörmə qabiliyyəti, demək olar ki, 10% (3500 m yüksəklikdə «20%) azalır. Turşu-əsas tarazlığının uyğunlaşma dəyişkənlikləri. Böyük yüksəkliyə uyğunlaşma şəraitində hiperventilyasiya külli miqdarda CCh-in ayrılmasına səbəb olur. Qanda CÜ 2 -in parsial təzyiqi aşağı düşür və respirator alkaloz əmələ gəlir. 4000 m yüksəklikdə arterial qanda P
02 « 30 mm.c.süt. (4,0 kPa) təşkil edir; 6500 m yüksəklikdə o, 20 mm.c.süt.-na (2,7 kPa) bərabərdir, arterial qanda isə pH 7,5-dən yuxarı olur. Böyük yüksəkliyə qalxma ilə əlaqədar yaranan kəskin stres şəraitində əsasların artıq miqdarı dəyişmir. 18.4. Böyük yüksəkliyə iqlimləşmə Yüksək dağlıq şəraitində uzun və ya bir qədər qısa zaman müddətində keçirilən həyat ürək-damar, tənəffüs, əzələ və qan- damar sistemlərində uyğunlaşma dəyişkənliklərinə gətirib çıxarır. Bu dəyişkənliklər özündə əsasən arterial hipoksiya və respirator alkaloza qarşı reaksiyaları əks etdirir. Qalıq (artıq) dəyişkənliklər fazasından (məşələn, eritropoezdə) keçə bilən
downloaded from KitabYurdu.org bu dəyişkənliklərin kəmiyyət və dinamikasında əhəmiyyətli dərəcədə olan fərdi fərqlər qeydə alınmışdır. Tam iqlimləşmə üçün bir neçə aydan bir neçə ilə qədər vaxt tələb olunur. Lakin ekspedisiyalar göstərmişdir ki, hətta bir neçə həftəyə belə tam iqlimləşmə, deməli, yüksəkliyə davamlılıq əldə etmək olar. Ümumiyyətlə, iqlimləşmənin hesabına insanlar yüksəklikdə xüsusi avadanlıqlar olmadan qısa müddət ərzində qala bilirlər, əks halda onlar həlak olardılar. İqlimləşmiş alpinistlər 8000 m artıq yüksəklikdə oksigen aparatı olmadan bir qədər vaxtlarını keçirməyə qabildirlər, bəzi insanlar isə demək olar ki, 8900 m yüksəkliyə qalxa bilirlər; lakin uzun müddət ərzində qalınması mümkün olan yüksəkliyin son həddi kifayət qədər aşağıdır. İnsanların ən yüksək dağlıq yaşayış məntəqəsi And dağlarında «5300 m yüksəklikdə yerləşir. Bu, yəqin ki, insanın tab gətirə bildiyi ən böyük yüksəklikdir. Lakin böyük yüksəkliklərdə orqanizm nizamlı olaraq iş görməyə çox güman ki, daha asan uyğunlaşır. 6200 m yüksəklikdə fəaliyyət göstərən şaxtalar mövcuddur. Ehtimal olunur ki, tənəffüsün tənzim olunması sakit vəziyyətdə deyil, iş zamanı yüksəkliyə fizioloji davamlılıq vəziyyətini təmin edə bilər. Yüksək dağlıq yaşayış məntəqələrinin sakinləri arasında yüz illər ərzində təbii seçmə baş vermişdir; onların iqlimləşməsinin səviyyəsini çox güman ki, uyğunlaşma nəticəsində maksimal hesab etmək olar. İqlim- ləşməni müşayiət edən fizioloji dəyişkənliklərinin öyrənilməsi üçün And dağlarında 4540 m yüksəklikdə yerləşən Morokoça şəhərinin sakinlərini müayinədən keçirmişlər. Ovalıq ərazisində sakinləri (Lima) ilə müqayisədə təqdim olunan nəticələr cədvəldə öz əksini tapmışdır (cədvəl 3).
Eritrositlər, mln/mkl
downloaded from KitabYurdu.org Hematokrit, %
p Alveol havasındakı °= mm. c. süt.
O2
1
İqlimləşmənin başlanğıc fazasında insanın sakitlik və- ziyyətində ürək yığılmalarının tezliyi yüksəlir; daha sonra azalır və 5000 m yüksəklikdə stabilləşərək əvvəlkindən aşağı səviyyədə ola bilər. Vuruş həcmi az dəyişilir, buna uyğun olaraq ürəkdən qan çıxma da sakit vəziyyətdə cüzi dəyişir, ürəkdən maksimal qan çıxımı da azalır.
yindən tənəffüsün tənzim edilmə sistemi arterial qanda oksigen çatışmazlığını və yüksək P cc , 2 -ə qarşı çox həssas olmağa başlayır. Bu ona görə nəzərə çarpır ki, artıq düzənlik şəraitində olduğu kimi tənəffüsü uzun müddət saxlamaq mümkün olmur və CC> 2 -reaksiya əyrisi öz görünüşünü dəyişir (sola doğru yerini dəyişir və daha sərt mailə malik olur). Lakin böyük yüksəkliklərdə daima yaşayan insanlarda tənəffüs reaksiyaları udulan havadakı oksigen çatışmazlığına uyğunlaşmanın aralıq mərhələsində olanlara nisbətən daha az həssasdırlar.
səkliklərdə olmanın ilkin dövrlərində qanda eritrositlərin miqdarı onların daha sürətlə parçalanmasının hesabına aşağı düşür, lakin bir neçə gündən sonra güclənmiş eritropoezin bütün əlamətləri büruzə verilməyə başlanır. Retikulositlər nşzərəçar-
downloaded from KitabYurdu.org pacaq dərəcədə çoxalır, eritrositlərin miqdarı artır, normal sə- viyyəyə nisbətdə bir hüceyrəyə düşən orta hemoqlobin sayının aşağı düşməsi şəraitində hemoqlobinin qatılığı yüksəlir (31 t/eritrosit). Yüsəkliyə görə oksigen çatışmazlığı nə qədər çox olarsa, eritropoezin tənzim olunması bir o qədər çox özünü bildirir, baxmayaraq ki, qanda digər hüceyrələrin əmələ gəlməsinin sürəti dəyişilir. Aparılan sınaq işləri göstərmişdir ki, 4500 m yüksəklikdə olarkən artıq 2 gündən sonra eritrositlərin sayı və hemoqlobinin qatılığı 10%-dən çox yüksəlir. Təqribən 10 sutkadan sonra eritrositlərin sayı və hemoqlobinin qatdığının artmasının sürətli fazası başa çatır. Bundan sonra gələn aylarda çəkən ləng yüksəlmə (maksimal kəmiyyətlər: hemoqlobin - 270 q/1 qanda; hematokrit - 70%) stabil yüksək səviyyəyə qədər az miqdarda azalma ilə bitir (cədvəl 1 ). İlk iki sutkada yaranan digər dəyişiklik eritrositlərdə 2,3- difosfo- qliserat miqdarının təqribən 85-140 mkq/ml-ə artmasıdır ki, bu oksihemoqlobinin dissosiasiyasınm əyrisinin sağa doğru yerini dəyişməsi ilə müşayiət olunur. 5000 m-ə qədər yüksəkliyin şəraitdə qanda hemoqlobin miqdarı artdığından onun oksigen nəqletmə qabiliyyəti demək olar ki, dəyişməz qalır. Tərkibində 15,5 q hemoqlobin olan 100 ml qan 97% doyma şəraitində 20 ml oksigeni əlaqələndirir; tərkibində 20 q hemoqlobin olan 100
ml qan artıq 75% doyma şəraitində bir o qədər miqdarda oksigeni əlaqələndirir (bu «5000 m yüksəkliyə uyğun gəlir). Hematokritin miqdarının artması qanın özlüyünün kifayət qədər artmasına səbəb olduğundan, kapillyarlarda qan axını aşağı düşür. Nəticədə iq- limləşmənin aralıq mərhələlərində ürəkdən qan çıxımı azalır. Bu səbəbdən də insan böyük yüksəkliklərdə iqlimləşdikdən sonra dəniz səviyyəsindəki yüksəkliyə qayıtsa belə, ağır iş şəraitində oksigenin nəql olunmasının maksimal sürəti artmır. Deməli, belə iqlimləşmə dəniz səviyyəsində ağır işlərin yerinə yetirilməsi şəraitində işgörmə qabiliyyətinin kifayət qədər yüksəlişinə səbəb olmur. Respirator alkaloz nəticəsində meydana çıxan oksihemoqlobinin dissosiasia əyrisinin yerini sola dəyişməsi əvvəlcə 2,3 - difosfoqliserat miqdarının artması ilə kom
downloaded from KitabYurdu.org pensasiya olunur; uzunmüddətli uyğunlaşmadan sonra yüksək dərəcədə kompensasiya olunma əyrinin sağa doğru yerini dəyişir, bunun da nəticəsində toxumalarda oksigenin verilməsi (qaytarılması) güclənir. İqlimləşmə şəraitində turşu-əsas tarazlığı. İqlimləşmənin gedişində böyrəklər daha çox bikarbonat ayırırlar. Respirator alkalozin böyrəklərin hesabına belə kompensasiyası qanın PH- 1 normaya qaytarır. Bundan əlavə, hemoqlobin miqdarı artdığından qanın bufer tutumu da yüksəlir. Lakin toxumaların bufer tutumu bikarbonatların kompensator itkisi hesabına azalır. Beləliklə, hüceyrə daxili və hüceyrədən kənar sahələr arasında elektrolitlərin bölüşdürülməsi baş verir. İqlimləşmə şəraitində əzələlər, tqlimləşmə baş verdikdə əzələlərdə kapillyarlarm sıxlığı artır; kapillyarla və əzələnin daxili hissələri arasında diffuziya məsələsi qısalır. Əzələ hüceyrəsinin daxilində müxtəlif fermentlər sistemi, xüsusilə mi- toxondridə olanlar, oksigen çatışmazlığına uyğunlaşır ki, bu da P 02 -nin aşağı qiymətinə baxmayaraq aerob metabolizmə yaxşı təsir göstərir. Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|