Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
21. 
Bakteriyaların müxtəlifliyi
Bakteriyalar çox sürətlə bölünür. Belə bölünmə nəticəsində bir bakteriya nəsli 5 
gün  ərzində  dünya  okeanını  doldura  bilərdi.  Lakin  təbiətdə  belə  hadisə  baş 
vermir.
· Təbiətdə bakteriyaların sürətlə çoxalmasının qarşısını hansı amillər alır?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Fərz edək ki, otaq temperaturunda bir stəkan çiy süddə 
bir  saat  ərzində  800  bakteriya  əmələ  gəlib.  Bakteriya-
ların hər 20 dəqiqədən bir bölündüyünü nəzərə alsaq, bir 
saat əvvəl süddə nə qədər bakteriya olub?
Nəticəni  müzakirə  edin:  Hansı  şəraitdə  bakteriyalar 
belə sürətlə çoxala bilməzdi?  
Bakteriyaların müxtəlifliyi. 
raq  bakteriyalar  geniş  müxtəlifliyə  malikdir.  Onlar  hüceyrələrinin 
forması,  tənəffüs,  qidalanma  və  digər  xüsusiyyətlərinə  görə  də  bir-
birindən fərqlənir. 
Formasına görə bakteriyalar – koklar, basillər, spirillər və vibrionlara 
bölünür.
Oksigenə tələbatına görə aerob və anaerob bakteriyalara bölünür. Ae-
rob bakteriyalar tənəffüs üçün oksigendən istifadə edir, anaeroblar oksi-
gensiz mühit şəraitində yaşayır.
Qidalanma  tiplərinə  görə  bakteriyalar  avtotrof  və  heterotrof  bakte-
riyalara bölünür. 
Avtotrof bakteriyalar. Qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez 
edir. Bunlar özləri də enerjidən istifadəsinə görə iki qrupa – fototrof və 
xemotrof  bakteriyalara bölünür.
Fototrof bakteriyalar, yaşıl bitkilər kimi, fotosintez prosesini həyata 
keçirərək  üzvi  maddələr  sintez  edir.  Onlar  enerji  mənbəyi  kimi  günəş 
Yaşadıqları mühit şəraitindən asılı ola-
Fototrof sianobakteriya 
(sxem)
Fotosintezedici lövhə
İrsi 
material
Hüceyrə divarı
Ehtiyat qida maddələri
enerjisindən istifadə edirlər. Bu bakteriyalara 
yaşıl  və  qırmızı  bakteriyalar,  həmçinin  siano-
bakteriyalar  aiddir.  Lakin  digər  fotosintez-
edici bakteriyalardan fərqli olaraq, sianobak-
teriyalar ətraf mühitə oksigen qazı xaric edir.
Xemotrof  bakteriyalar,  fototroflar  kimi, 
qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez 
edir (məsələn, dəmir və ya kükürd bakteriya-
ları). Lakin onlardan fərqli olaraq, enerji mən-
bəyi  kimi  kimyəvi  rabitələr  enerjisindən 
istifadə edir. 

51
50
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
2
2
4. Təqdimat. Hazırladığınız albomu, elektron təqdimatı, videoçarxı, rəs-
mi, fotoşəkli, toplunu və s. nümayiş etdirməklə sinifdə müzakirəsini 
təşkil edin. Yüksək qiymətləndirdiyiniz işləri məktəb muzeyində, ya-
xud biologiya kabinetində nümayiş etdirə bilərsiniz. 
Yaraların müalicəsi üçün
Vitaminlərlə zəngin
İltihab əleyhinə
Sidikqovucu
Bəlğəmgətirici
Ürək-damar xəstəliklərinə qarşı 
Sakitləşdirici
Qurdqovucu
Bitkinin adı
Necə istifadə etməli
Bitkinin müalicəvi təsiri
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
1. Düzgün ifadələri seçin:
2. Əlamətlərin nömrəsini cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın: 
Ё  Adi şam ağacında dişi və erkək qozalar müxtəlif bitkilər üzərində 
əmələ gəlir.
Ё  Çılpaqtoxumlular çiçək açmır və meyvə əmələ gətirmir.
Ё 
Ё  Şam ağacının cavan dişi qozaları qırmızımtıl rəngdə olur.
1) Ləçəklərin və 
kasa yarpaqlarının sayı 4 və ya 5 üzvlü olur; 2) Kök sistemi saçaqlıdır; 3) Yar-
paqların  damarlanması  qövsvari  və  ya  paraleldir;    4)  Bir  ləpə  yarpağı  var;                                   
5) Kök sistemi mildir; 6) Çiçək elementləri 2 və ya 3 üzvlü olur; 7) Yarpaqların 
damarlanması torvaridir;  8) İki ləpə yarpağı var. 
Adi şam ağacında tozlanmadan müəyyən müddət keçdikdən sonra 
mayalanma baş verir.
Birləpəlilər     
İkiləpəlilər
3. Düzgün variantı seçin:
4. Üç doğru cavabı seçin: 
 a) Kartof bitkisinin meyvəsindən/gövdə yumrusun-
dan qida məhsulu kimi istifadə edirlər. b) Xaççiçəklilərin meyvəsi buynuzmey-
vədir/qutucuqmeyvədir. c) Zanbaqkimilər/badımcançiçəklilər fəsiləsi ikiləpə-
lilər  sinfinə  aid  deyil.  d)  Lobya,  akasiya,  noxud  bitkiləri  mürəkkəbçiçək-
lilər/paxlalılar fəsiləsinə aiddir. e) Mürəkkəbçiçəklilər üçün sünbül/səbət çi-
çək qrupu səciyyəvidir.
Hansı bitkilərdə ikiqat mayalanma baş vermir? 
А) Alma В) Eldar şamı  С) Sərv  D) Çiyələk E) Küknar F) Kələm
A) Xaççiçəklilər
B) Gülçiçəklilər
C) Badımcançiçəklilər
D) Paxlalılar
E) Mürəkkəbçiçəklilər
F) Taxıllar
G) Zanbaqkimilər
a) Gavalı
b) Zəncirotu
c) Akasiya
d) Bibər
e) Buğda
f) İnciçiçəyi
g) Qırmızı turp
5. Uyğunluğu müəyyən edin:
4
-cü
 
Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
21. 
Bakteriyaların müxtəlifliyi
Bakteriyalar çox sürətlə bölünür. Belə bölünmə nəticəsində bir bakteriya nəsli 5 
gün  ərzində  dünya  okeanını  doldura  bilərdi.  Lakin  təbiətdə  belə  hadisə  baş 
vermir.
· Təbiətdə bakteriyaların sürətlə çoxalmasının qarşısını hansı amillər alır?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Fərz edək ki, otaq temperaturunda bir stəkan çiy süddə 
bir  saat  ərzində  800  bakteriya  əmələ  gəlib.  Bakteriya-
ların hər 20 dəqiqədən bir bölündüyünü nəzərə alsaq, bir 
saat əvvəl süddə nə qədər bakteriya olub?
Nəticəni  müzakirə  edin:  Hansı  şəraitdə  bakteriyalar 
belə sürətlə çoxala bilməzdi?  
Bakteriyaların müxtəlifliyi. 
raq  bakteriyalar  geniş  müxtəlifliyə  malikdir.  Onlar  hüceyrələrinin 
forması,  tənəffüs,  qidalanma  və  digər  xüsusiyyətlərinə  görə  də  bir-
birindən fərqlənir. 
Formasına görə bakteriyalar – koklar, basillər, spirillər və vibrionlara 
bölünür.
Oksigenə tələbatına görə aerob və anaerob bakteriyalara bölünür. Ae-
rob bakteriyalar tənəffüs üçün oksigendən istifadə edir, anaeroblar oksi-
gensiz mühit şəraitində yaşayır.
Qidalanma  tiplərinə  görə  bakteriyalar  avtotrof  və  heterotrof  bakte-
riyalara bölünür. 
Avtotrof bakteriyalar. Qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez 
edir. Bunlar özləri də enerjidən istifadəsinə görə iki qrupa – fototrof və 
xemotrof  bakteriyalara bölünür.
Fototrof bakteriyalar, yaşıl bitkilər kimi, fotosintez prosesini həyata 
keçirərək  üzvi  maddələr  sintez  edir.  Onlar  enerji  mənbəyi  kimi  günəş 
Yaşadıqları mühit şəraitindən asılı ola-
Fototrof sianobakteriya 
(sxem)
Fotosintezedici lövhə
İrsi 
material
Hüceyrə divarı
Ehtiyat qida maddələri
enerjisindən istifadə edirlər. Bu bakteriyalara 
yaşıl  və  qırmızı  bakteriyalar,  həmçinin  siano-
bakteriyalar  aiddir.  Lakin  digər  fotosintez-
edici bakteriyalardan fərqli olaraq, sianobak-
teriyalar ətraf mühitə oksigen qazı xaric edir.
Xemotrof  bakteriyalar,  fototroflar  kimi, 
qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez 
edir (məsələn, dəmir və ya kükürd bakteriya-
ları). Lakin onlardan fərqli olaraq, enerji mən-
bəyi  kimi  kimyəvi  rabitələr  enerjisindən 
istifadə edir. 

Heterotrof bakteriyalar. Bakteriyaların əksəriyyəti heterotrof yolla 
qidalanır. Lazım olan üzvi maddələri   xarici mühitdən alır. Bu səbəbdən 
parazit və saprofit  bakteriyalara bölünür.
Parazit  bakteriyalar  digər  canlılarda  parazitlik  edərək  onların  üzvi 
maddələri  ilə  qidalanır,  nəticədə  xəstəlik  törədir.  Bitki,  heyvan  və 
insanlarda xəstəlik törədən bir çox parazit bakteriyalara rast gəlinir.
Saprofit  bakteriyalar  üzvi  qalıqlarla  qidalanır.  İfraz  etdikləri  mad-
dələrlə  ölmüş  orqanizmlərin  parçalanmasında  və  çürüməsi  prosesində 
iştirak edir. Heterotrof çürüntü bakteriyaları bitki və heyvan qalıqlarını 
çürüdərək minerallaşdırır. Saprofit bakteriyalara qıcqırma bakteriyaları 
da  aiddir. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Sxemləri dəftərinizə köçürüb bakteriyaları müxtəlif əlamətlərə görə təsnif edin: 
1. Suallara cavab verin. 
a) Xəstəliktörədən bakteriyalar insan orqanizminə necə 
düşür?  b) Hansı bakterial xəstəliklər sizə məlumdur?  c) Niyə rütubətli yerdə ya-
şayan,  pis  qidalanan  insanlar  günəşli,  quru  yerdə  və  yaxşı  şəraitdə  yaşayan 
insanlara nisbətən daha tez xəstələnirlər?
a)  Spiralşəkilli/vergülşəkilli  bak
of/ fototrof bakteriyalar adlanır. c) Aerob bakteriyalar oksigensiz / oksi-
genli mühitdə yaşayır. d) Saprofitlər üzvi qalıqlarla/ digər canlıların üzvi mad-
dələri ilə qidalanır.
2.Düzgün  cavabı  seçin: 
teriyalar  vibrionlar 
adlanır. b) Həyat fəaliyyəti üçün günəş enerjisindən istifadə edən bakteriyalar 
xemotr
53
52
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
2
2
22. Göbələklər aləmi.
 Papaqlı göbələklər
İnsanlar hələ qədimdən yeməli və zəhərli göbələklər barədə müəyyən məlumat-
lara malik idilər. Lakin onların ayrıca aləmə mənsub olması haqda  təsəvvürlər 
yalnız XX əsrdə formalaşdı.
· Hansı əlamətlərinə görə göbələkləri ayrıca aləmə aid edirlər?
Nəticələri müzakirə edin: 1. Papağın alt hissəsi borulu, yoxsa lövhəşəkillidir? 
2. Sizcə, onların içərisində nə yerləşir? 
dalandığından saprofit göbələklər hesab edilir. Qida maddələrini mitseli 
saplarının köməyi ilə sorur.
Çoxalması. Papaqlı göbələklər, əsasən, sporla çoxalır. Sporlar papağın 
alt hissəsindəki lövhəciklərdə (şampinyon, solğun əzvay) və ya borularda 
(yağlı, ağ göbələklərdə) əmələ gəlir. Yetişmiş sporlar küləklə ətrafa yayı-
lır. Göbələklər həm də mitselinin hissələrə parçalanması yolu ilə çoxala 
bilir. 
Yeməli və zəhərli göbələklər. Papaqlı göbələklər yeməli və zəhərli olur. 
Ağ,  qırmızıbaş,  yağlı,  şampinyon,  yeməli  tülküqulağı,  tozağacı  göbələk-
lərindən   insanlar qida kimi istifadə edirlər. Zəhərli göbələklərə isə mil-
çəkqıran, solğun əzvay, yalançı tülküqulağı kimi göbələklər aiddir. 
Bəzən  yeməli  və  zəhərli  göbələklər  bir-birinə  çox  oxşayır.  Məsələn, 
solğun əzvayla şampinyon bir-birinə oxşardır. Lakin şampinyonda papa-
ğın altı çəhrayı, solğun əzvayda isə ağdır. Yalançı tülküqulağının papağı-
nın kənarları hamar, yeməli tülküqulağında isə dalğalı olur. Bu səbəbdən 
göbələk yığarkən diqqətli olmalı və zəhərli göbələkləri yeməlidən seçməyi 
bacarmalısınız. 
Göbələklərin 100 minə yaxın növü 
məlumdur.  Bunların  öyrənilməsi  ilə 
mikologiya elmi məşğul olur.
Göbələklərin  quruluşu.  Göbələk-
lərin    bədəni    ayrı-ayrı  saplardan  - 
hiflərdən  ibarət mitseli  təşkil edir.  
Papaqlı göbələklər. Göbələklərdən 
ən çox tanınanı papaqlı göbələklərdir. 
Onların  çoxhüceyrəli  və  şaxələnmiş 
saplardan  ibarət  mitseliləri  olur. 
Sıxlaşmış  mitselilər  papaq  və  kö-
tükcükdən ibarət olan meyvə cisimlə-
rini əmələ gətirir. 
Qidalanması.  Hazır  üzvi  maddə-
lərlə, yəni heterotrof yolla qidalanır. 
Papaqlı göbələklər üzvi qalıqlarla qi-
Kötükcük
Mitseli 
sapları
Papaq
Göbələyin quruluşu
Oksigenə tələbatına görə
Formasına görə
Qidalanma tiplərinə görə
Məqsəd: Papaqlı göbələklərin meyvə cisminin quruluşu ilə tanış olmaq.
Təchizat: təzə göbələklər, şüşə çubuqlar, vannalar.
İşin gedişi: 1. Papaqlı göbələyin  meyvə cismini təşkil edən papaq və kötükcüyə 
baxın.  2.  Papaq  hissəni  ayırın  və  onun  alt  səthinin  quruluşunu  nəzərdən  ke-
çirin. 3. Papaqlı göbələyin xarici quruluşunu dəftərinizə çəkin və hissələrinin 
adını yazın.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Papaqlı göbələklərin meyvə cisminin 
quruluşu
Yeməli 
tülküqulağı       
Yalançı 
tülküqulağı         
Şampinyon               
Solğun 
əzvay

Heterotrof bakteriyalar. Bakteriyaların əksəriyyəti heterotrof yolla 
qidalanır. Lazım olan üzvi maddələri   xarici mühitdən alır. Bu səbəbdən 
parazit və saprofit  bakteriyalara bölünür.
Parazit  bakteriyalar  digər  canlılarda  parazitlik  edərək  onların  üzvi 
maddələri  ilə  qidalanır,  nəticədə  xəstəlik  törədir.  Bitki,  heyvan  və 
insanlarda xəstəlik törədən bir çox parazit bakteriyalara rast gəlinir.
Saprofit  bakteriyalar  üzvi  qalıqlarla  qidalanır.  İfraz  etdikləri  mad-
dələrlə  ölmüş  orqanizmlərin  parçalanmasında  və  çürüməsi  prosesində 
iştirak edir. Heterotrof çürüntü bakteriyaları bitki və heyvan qalıqlarını 
çürüdərək minerallaşdırır. Saprofit bakteriyalara qıcqırma bakteriyaları 
da  aiddir. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Sxemləri dəftərinizə köçürüb bakteriyaları müxtəlif əlamətlərə görə təsnif edin: 
1. Suallara cavab verin. 
a) Xəstəliktörədən bakteriyalar insan orqanizminə necə 
düşür?  b) Hansı bakterial xəstəliklər sizə məlumdur?  c) Niyə rütubətli yerdə ya-
şayan,  pis  qidalanan  insanlar  günəşli,  quru  yerdə  və  yaxşı  şəraitdə  yaşayan 
insanlara nisbətən daha tez xəstələnirlər?
a)  Spiralşəkilli/vergülşəkilli  bak
of/ fototrof bakteriyalar adlanır. c) Aerob bakteriyalar oksigensiz / oksi-
genli mühitdə yaşayır. d) Saprofitlər üzvi qalıqlarla/ digər canlıların üzvi mad-
dələri ilə qidalanır.
2.Düzgün  cavabı  seçin: 
teriyalar  vibrionlar 
adlanır. b) Həyat fəaliyyəti üçün günəş enerjisindən istifadə edən bakteriyalar 
xemotr
53
52
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
2
2
22. Göbələklər aləmi.
 Papaqlı göbələklər
İnsanlar hələ qədimdən yeməli və zəhərli göbələklər barədə müəyyən məlumat-
lara malik idilər. Lakin onların ayrıca aləmə mənsub olması haqda  təsəvvürlər 
yalnız XX əsrdə formalaşdı.
· Hansı əlamətlərinə görə göbələkləri ayrıca aləmə aid edirlər?
Nəticələri müzakirə edin: 1. Papağın alt hissəsi borulu, yoxsa lövhəşəkillidir? 
2. Sizcə, onların içərisində nə yerləşir? 
dalandığından saprofit göbələklər hesab edilir. Qida maddələrini mitseli 
saplarının köməyi ilə sorur.
Çoxalması. Papaqlı göbələklər, əsasən, sporla çoxalır. Sporlar papağın 
alt hissəsindəki lövhəciklərdə (şampinyon, solğun əzvay) və ya borularda 
(yağlı, ağ göbələklərdə) əmələ gəlir. Yetişmiş sporlar küləklə ətrafa yayı-
lır. Göbələklər həm də mitselinin hissələrə parçalanması yolu ilə çoxala 
bilir. 
Yeməli və zəhərli göbələklər. Papaqlı göbələklər yeməli və zəhərli olur. 
Ağ,  qırmızıbaş,  yağlı,  şampinyon,  yeməli  tülküqulağı,  tozağacı  göbələk-
lərindən   insanlar qida kimi istifadə edirlər. Zəhərli göbələklərə isə mil-
çəkqıran, solğun əzvay, yalançı tülküqulağı kimi göbələklər aiddir. 
Bəzən  yeməli  və  zəhərli  göbələklər  bir-birinə  çox  oxşayır.  Məsələn, 
solğun əzvayla şampinyon bir-birinə oxşardır. Lakin şampinyonda papa-
ğın altı çəhrayı, solğun əzvayda isə ağdır. Yalançı tülküqulağının papağı-
nın kənarları hamar, yeməli tülküqulağında isə dalğalı olur. Bu səbəbdən 
göbələk yığarkən diqqətli olmalı və zəhərli göbələkləri yeməlidən seçməyi 
bacarmalısınız. 
Göbələklərin 100 minə yaxın növü 
məlumdur.  Bunların  öyrənilməsi  ilə 
mikologiya elmi məşğul olur.
Göbələklərin  quruluşu.  Göbələk-
lərin    bədəni    ayrı-ayrı  saplardan  - 
hiflərdən  ibarət mitseli  təşkil edir.  
Papaqlı göbələklər. Göbələklərdən 
ən çox tanınanı papaqlı göbələklərdir. 
Onların  çoxhüceyrəli  və  şaxələnmiş 
saplardan  ibarət  mitseliləri  olur. 
Sıxlaşmış  mitselilər  papaq  və  kö-
tükcükdən ibarət olan meyvə cisimlə-
rini əmələ gətirir. 
Qidalanması.  Hazır  üzvi  maddə-
lərlə, yəni heterotrof yolla qidalanır. 
Papaqlı göbələklər üzvi qalıqlarla qi-
Kötükcük
Mitseli 
sapları
Papaq
Göbələyin quruluşu
Oksigenə tələbatına görə
Formasına görə
Qidalanma tiplərinə görə
Məqsəd: Papaqlı göbələklərin meyvə cisminin quruluşu ilə tanış olmaq.
Təchizat: təzə göbələklər, şüşə çubuqlar, vannalar.
İşin gedişi: 1. Papaqlı göbələyin  meyvə cismini təşkil edən papaq və kötükcüyə 
baxın.  2.  Papaq  hissəni  ayırın  və  onun  alt  səthinin  quruluşunu  nəzərdən  ke-
çirin. 3. Papaqlı göbələyin xarici quruluşunu dəftərinizə çəkin və hissələrinin 
adını yazın.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Papaqlı göbələklərin meyvə cisminin 
quruluşu
Yeməli 
tülküqulağı       
Yalançı 
tülküqulağı         
Şampinyon               
Solğun 
əzvay

Düzgün variantı seçin:
a) Göbələklər toxum/spor vasitəsilə çoxalır. 
b) Papaqlı göbələyin meyvə cismi mitseli saplarından/köklərdən  təşkil 
     olunub.
c)  Göbələklər avtotrofdurlar/heterotrofdurlar.
d) Ağ göbələk/
 zəhərli göbələkdir.
yalançı tülküqulağı
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
I.Yeməli göbələklər
II. Zəhərli göbələklər
2. Yaşadığınız ərazidə  rast gəlinən yeməli göbələklərin şəkillərini dəftərinizə 
çəkin, adlarını yazın.
1. Uyğunluğu müəyyən edin. 
1. 
4. Qırmızıbaş göbələk 
5. 
göbələyi
Ağ göbələk
2. Tozağacı göbələyi
3. Solğun əzvay göbələyi
Milçəkqıran 
55
54
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
2
2
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Çürümüş  meyvələrdə,  köhnəlmiş  çörəyin  üzərində  kif  örtüyünü  müşahidə 
etmisiniz. Bunlar kif göbələkləridir. Bu göbələklər təkcə zərər vermir. Onlar-
dan sənayenin müxtəlif sahələrində, tibbdə istifadə olunur. 
23. 
Göbələklərin müxtəlifliyi
· Hansı əlamətlərinə görə kif göbələk hesab edilir?
Kif və maya göbələkləri də üzvi qalıqlarla qidalandıqları üçün saprofit 
göbələklərdir.
Məqsəd: Kif göbələklərinin quruluşunun öyrənilməsi
Təchizat: Lupa, mikroskop, kifli çörək parçası.
İşin  gedişi:  1.  Çörək  üzərindəki  kifə  əvvəl  adi  gözlə,  lupa,  sonra  isə  mikros-
kopun  köməyi ilə baxın. 2. Onun xarici görünüşünü təsvir edin. Gördüklərinizi 
dəftərinizə çəkin.
Nəticəni müzakirə edin: 1. Bu göbələklər papaqlı göbələklərdən nə ilə fərqlə-
nir?  2. Kifin əmələ gəlməsi hansı şəraitdə baş verir?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Kif göbələklərinin quruluşu
b
a
с
 Penisil göbələyindən bakteriyalara qarşı işlədilən penisillin maddəsi 
(antibiotik) alınır. Ondan ağciyər iltihabında, angina, difteriya zamanı və 
digər xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.
Maya göbələkləri. Birhüceyrəli göbələklərdir ( ). Təbiətdə şəkər olan 
mühitdə rast gəlinir. Tumurcuqlanma yolu ilə çoxalır.
c
Saprofit göbələklər
Parazit göbələklər. Göbələklərin bəziləri müxtəlif orqanizmlərdə pa-
razitlik edir. Məsələn, çovdar mahmızı ( ), 
və pas göbələkləri, 
əsasən, taxıllarda parazitlik edərək, məhsuldarlığı aşağı salır.  
Ağacların zədələnmiş yerlərinə bəzən parazit qov göbələyinin ( ) spor-
ları  düşərək  mitseli  əmələ  gətirir.  Mitseli  ağacın  üzvi  maddələri  ilə  qi-
dalanır və meyvə cismini əmələ gətirir. Çoxillik meyvə cismi at dırnağına 
bənzəyir. Ağac məhv olduqda belə onu tərk etmir. Onun alt hissəsindəki 
borucuqlarda yerləşən sporangilərdə sporlar yetişir. 
d
g
sürmə ( ) 
e
Kif göbələkləri. Bunlara mukor və penisil aiddir.   Mukor   göbələyi ağ 
kif  şəklindədir  ( ).  Onun  şaxələnmiş  mitselisi  uzun,  çoxnüvəli  hücey-
rədən ibarətdir.  Sporları xüsusi  strukturlarda  – sporangilərdə yaranır. 
Mukorun sporangisi başcıqşəkillidir. 
Penisil  göbələyi  çoxhüceyrəlidir  ( ). Yaşıl  kif  əmələ  gətirir.  Sporları 
salxımcıqşəkilli sporangilərdə yaranır. 
a
b
g
Parazit 
göbələklər
e
d
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Göbələyin adı
Qidalanma tipi 
(saprofit və ya parazit)
Təbiətdə və insan 
həyatında əhəmiyyəti
Mukor  göbələyi
Penisil göbələyi
Maya göbələkləri
Sürmə göbələyi
Qov göbələyi
 
Cədvəli tamamlayın:

Düzgün variantı seçin:
a) Göbələklər toxum/spor vasitəsilə çoxalır. 
b) Papaqlı göbələyin meyvə cismi mitseli saplarından/köklərdən  təşkil 
     olunub.
c)  Göbələklər avtotrofdurlar/heterotrofdurlar.
d) Ağ göbələk/
 zəhərli göbələkdir.
yalançı tülküqulağı
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
I.Yeməli göbələklər
II. Zəhərli göbələklər
2. Yaşadığınız ərazidə  rast gəlinən yeməli göbələklərin şəkillərini dəftərinizə 
çəkin, adlarını yazın.
1. Uyğunluğu müəyyən edin. 
1. 
4. Qırmızıbaş göbələk 
5. 
göbələyi
Ağ göbələk
2. Tozağacı göbələyi
3. Solğun əzvay göbələyi
Milçəkqıran 
55
54
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
2
2
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Çürümüş  meyvələrdə,  köhnəlmiş  çörəyin  üzərində  kif  örtüyünü  müşahidə 
etmisiniz. Bunlar kif göbələkləridir. Bu göbələklər təkcə zərər vermir. Onlar-
dan sənayenin müxtəlif sahələrində, tibbdə istifadə olunur. 
23. 
Göbələklərin müxtəlifliyi
· Hansı əlamətlərinə görə kif göbələk hesab edilir?
Kif və maya göbələkləri də üzvi qalıqlarla qidalandıqları üçün saprofit 
göbələklərdir.