Məqsəd: Kif göbələklərinin quruluşunun öyrənilməsi
Təchizat: Lupa, mikroskop, kifli çörək parçası.
İşin gedişi: 1. Çörək üzərindəki kifə əvvəl adi gözlə, lupa, sonra isə mikros-
kopun köməyi ilə baxın. 2. Onun xarici görünüşünü təsvir edin. Gördüklərinizi
dəftərinizə çəkin.
Nəticəni müzakirə edin: 1. Bu göbələklər papaqlı göbələklərdən nə ilə fərqlə-
nir? 2. Kifin əmələ gəlməsi hansı şəraitdə baş verir?
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Kif göbələklərinin quruluşu
b
a
с
Penisil göbələyindən bakteriyalara qarşı işlədilən penisillin maddəsi
(antibiotik) alınır. Ondan ağciyər iltihabında, angina, difteriya zamanı və
digər xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.
Maya göbələkləri. Birhüceyrəli göbələklərdir ( ). Təbiətdə şəkər olan
mühitdə rast gəlinir. Tumurcuqlanma yolu ilə çoxalır.
c
Saprofit göbələklər
Parazit göbələklər. Göbələklərin bəziləri müxtəlif orqanizmlərdə pa-
razitlik edir. Məsələn, çovdar mahmızı ( ),
və pas göbələkləri,
əsasən, taxıllarda parazitlik edərək, məhsuldarlığı aşağı salır.
Ağacların zədələnmiş yerlərinə bəzən parazit qov göbələyinin ( ) spor-
ları düşərək mitseli əmələ gətirir. Mitseli ağacın üzvi maddələri ilə qi-
dalanır və meyvə cismini əmələ gətirir. Çoxillik meyvə cismi at dırnağına
bənzəyir. Ağac məhv olduqda belə onu tərk etmir. Onun alt hissəsindəki
borucuqlarda yerləşən sporangilərdə sporlar yetişir.
d
g
sürmə ( )
e
Kif göbələkləri. Bunlara mukor və penisil aiddir. Mukor göbələyi ağ
kif şəklindədir ( ). Onun şaxələnmiş mitselisi uzun, çoxnüvəli hücey-
rədən ibarətdir. Sporları xüsusi strukturlarda – sporangilərdə yaranır.
Mukorun sporangisi başcıqşəkillidir.
Penisil göbələyi çoxhüceyrəlidir ( ). Yaşıl kif əmələ gətirir. Sporları
salxımcıqşəkilli sporangilərdə yaranır.
a
b
g
Parazit
göbələklər
e
d
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Göbələyin adı
Qidalanma tipi
(saprofit və ya parazit)
Təbiətdə və insan
həyatında əhəmiyyəti
Mukor göbələyi
Penisil göbələyi
Maya göbələkləri
Sürmə göbələyi
Qov göbələyi
Cədvəli tamamlayın:
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Düzgün cavabı seçin:
a) Penisil/qov kimi kif göbələyindən dərman hazırlanır.
b) Maya göbələyi sporla/tumurcuqlanma ilə çoxalır. c) Taxıl bitkiləri üzərində
mukor/sürmə göbələyi parazitlik edir. d) Mukorun mitseli hüceyrəsi çoxnüvəli/
birnüvəli olur. e) Qov/pas göbələyinin meyvə cismi ağacın gövdəsində inkişaf edir.
2. Penisil göbələyi və ya maya göbələyinin istifadəsi barədə təqdimat hazırlayın.
57
56
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
2
2
24.
Şibyələr
Rəvayətə görə, səhrada uzun müddət yol gedən və aclıqdan üzülmüş adamlar
qumun üzərində ağ rəngli topacıqlar görürlər. Çarəsizlikdən onları yeyir və
nəticədə sağ qalırlar. Sonradan ağ rəngli topacıqların quru şibyə parçaları
olduğu müəyyən edilmişdir.
· Siz şibyələr haqqında nə bilirsiniz?
Şibyələr xüsusi toxuma və orqanlara malik deyil. Оnların tallomu
simbioz şəklində yaşayan iki orqanizmdən – heterotrof göbələkdən və
avtotrof yosunlardan (və ya sianobakteriyalardan) ibarətdir.
Şibyələrin quruluşu. Şibyə tallomunun qabıq qatını
göbələk hifləri əmələ gətirir. Tallomun daxili hissəsində mitselilər arasında
əksər hallarda yaşıl yosunlar (və ya sianobakteriyalar) yerləşir.
Həyat tərzi. Şibyələr quraqlığa və soyuğa davamlıdır. Bu xüsusiyyətlər
onlara bir çox orqanizmlərin yaşaya bilmədiyi yerlərdə yayılmasına imkan
verir.
sıx dolaşmış
İşin məqsədi: Şibyələrin daxili quruluşunu öyrənmək.
Təchizat: Mikroskop, əşya və örtük şüşələri, su, stəkan, şibyə hissəciyi.
İşin gedişi: 1. Şibyə hissəciyindən kəsik götürərək onu su damcısının içərisinə
qoyun və mikroskopla baxın. 2. Preparatda göbələk hifi və yosunu taparaq
onların şəkillərini çəkin.
Nəticəni müzakirə edin: 1. Preparatda nə müşahidə etdiniz? 2. Göbələk hifi və
yosun tallomda necə yerləşmişdir?
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Şibyə tallomunun quruluşu
Şibyələrin qidalanması. Yo-
sunlar fotosintez prosesini hə-
yata keçirərək tallomu üzvi mad-
dələrlə, göbələklər isə su və mi-
neral maddələrlə təmin edir.
Bunlardan hər iki orqanizm qar-
şılıqlı istifadə edir. Şibyə rütu-
bəti bütün bədən səthi vasitəsilə
uda bilir. İşıq düşmədikdə foto-
sintez getmədiyi üçün tallom
məhv olur.
Yuxarı
qabıq qatı
Yosunlu
sahə
Yosunlar
Göbələk
mitseliləri
Aşağı qabıq
qatı
İnkişafı. Şibyədə fotosintez prosesi zəif gedir və üzvi maddələr az
əmələ gəlir. Nəticədə onların tallomu zəif böyüyür. İl ərzində tallomları
bir neçə mm-ə qədər böyüyə bilir. Məsələn, maral mamırı ildə 1-3 mm-ə
qədər böyüyə bilir.
Şibyələrin çoxalması. Şibyələr sporlarla və ya tallomun hissələrə
bölünməsi yolu ilə çoxala bilir. Qopmuş tallom hissələrindən yeni şibyələr
inkişaf edir. Bəzi hallarda şibyə tallomunun daxilində göbələk və
yosunlardan ibarət hüceyrə qrupları əmələ gəlir. Bu qrupların böyüməsi
nəticəsində tallom dağılır və onlar küləklə ətrafa yayılaraq yeni şibyə
tallomuna başlanğıc verir.
Müxtəlifliyi. Xarici görünüşünə görə şibyələr qazmaqşəkilli, yarpaq-
şəkilli və kolşəkilli olur.
Şibyə tallomunun quruluşu
Şibyələrin müxtəlif formaları
Qazmaqşəkilli
(Divar ksantoriyası)
Yarpaqşəkilli
(Parmeliya şibyəsi)
Kolşəkilli
(Maral mamırı)
Şibyələrin yayılması və əhəmiyyəti. Şibyələr bitkilər bitməyən yer-
lərdə – qayaların üzərində ilk məskunlaşan (pioner) orqanizmlərdir.
Onlar turşu ifraz edərək qaya süxurlarını əridir, məhv olduqda isə çürü-
yərək torpaqəmələgəlmə prosesində iştirak edir. Şibyələr havanın çirk-
lilik dərəcəsinin göstəricisi (indikator) rolunu oynayır. Onlar çirklənmiş
havada, xüsusən kükürd qazı olan yerlərdə yaşaya bilmir. Bəzi şibyələr-
dən kimya sənayesi üçün boyaq maddələri, lakmus, bəzilərindən qida
maddəsi kimi, İslandiya
isə müxtəlif xəstəliklərin müali-
cəsində istifadə olunur. Maral mamırı şimal ölkələrində maralların
yemini təşkil edir.
mamırından
Düzgün fikirləri seçin:
1) Şibyələr bitkilər aləminə aiddir.
2) Şibyələr torpaqdan suyu köklərinin köməyi ilə mənimsəyir.
3) Şibyə tallomunu yosunlar üzvi maddələrlə, göbələklər isə su və mineral
duzlarla təmin edir.
4) Şibyələr sürətlə inkişaf edir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Düzgün cavabı seçin:
a) Penisil/qov kimi kif göbələyindən dərman hazırlanır.
b) Maya göbələyi sporla/tumurcuqlanma ilə çoxalır. c) Taxıl bitkiləri üzərində
mukor/sürmə göbələyi parazitlik edir. d) Mukorun mitseli hüceyrəsi çoxnüvəli/
birnüvəli olur. e) Qov/pas göbələyinin meyvə cismi ağacın gövdəsində inkişaf edir.
2. Penisil göbələyi və ya maya göbələyinin istifadəsi barədə təqdimat hazırlayın.
57
56
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
2
2
24.
Şibyələr
Rəvayətə görə, səhrada uzun müddət yol gedən və aclıqdan üzülmüş adamlar
qumun üzərində ağ rəngli topacıqlar görürlər. Çarəsizlikdən onları yeyir və
nəticədə sağ qalırlar. Sonradan ağ rəngli topacıqların quru şibyə parçaları
olduğu müəyyən edilmişdir.
· Siz şibyələr haqqında nə bilirsiniz?
Şibyələr xüsusi toxuma və orqanlara malik deyil. Оnların tallomu
simbioz şəklində yaşayan iki orqanizmdən – heterotrof göbələkdən və
avtotrof yosunlardan (və ya sianobakteriyalardan) ibarətdir.
Şibyələrin quruluşu. Şibyə tallomunun qabıq qatını
göbələk hifləri əmələ gətirir. Tallomun daxili hissəsində mitselilər arasında
əksər hallarda yaşıl yosunlar (və ya sianobakteriyalar) yerləşir.
Həyat tərzi. Şibyələr quraqlığa və soyuğa davamlıdır. Bu xüsusiyyətlər
onlara bir çox orqanizmlərin yaşaya bilmədiyi yerlərdə yayılmasına imkan
verir.
sıx dolaşmış
İşin məqsədi: Şibyələrin daxili quruluşunu öyrənmək.
Təchizat: Mikroskop, əşya və örtük şüşələri, su, stəkan, şibyə hissəciyi.
İşin gedişi: 1. Şibyə hissəciyindən kəsik götürərək onu su damcısının içərisinə
qoyun və mikroskopla baxın. 2. Preparatda göbələk hifi və yosunu taparaq
onların şəkillərini çəkin.
Nəticəni müzakirə edin: 1. Preparatda nə müşahidə etdiniz? 2. Göbələk hifi və
yosun tallomda necə yerləşmişdir?
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Şibyə tallomunun quruluşu
Şibyələrin qidalanması. Yo-
sunlar fotosintez prosesini hə-
yata keçirərək tallomu üzvi mad-
dələrlə, göbələklər isə su və mi-
neral maddələrlə təmin edir.
Bunlardan hər iki orqanizm qar-
şılıqlı istifadə edir. Şibyə rütu-
bəti bütün bədən səthi vasitəsilə
uda bilir. İşıq düşmədikdə foto-
sintez getmədiyi üçün tallom
məhv olur.
Yuxarı
qabıq qatı
Yosunlu
sahə
Yosunlar
Göbələk
mitseliləri
Aşağı qabıq
qatı
İnkişafı. Şibyədə fotosintez prosesi zəif gedir və üzvi maddələr az
əmələ gəlir. Nəticədə onların tallomu zəif böyüyür. İl ərzində tallomları
bir neçə mm-ə qədər böyüyə bilir. Məsələn, maral mamırı ildə 1-3 mm-ə
qədər böyüyə bilir.
Şibyələrin çoxalması. Şibyələr sporlarla və ya tallomun hissələrə
bölünməsi yolu ilə çoxala bilir. Qopmuş tallom hissələrindən yeni şibyələr
inkişaf edir. Bəzi hallarda şibyə tallomunun daxilində göbələk və
yosunlardan ibarət hüceyrə qrupları əmələ gəlir. Bu qrupların böyüməsi
nəticəsində tallom dağılır və onlar küləklə ətrafa yayılaraq yeni şibyə
tallomuna başlanğıc verir.
Müxtəlifliyi. Xarici görünüşünə görə şibyələr qazmaqşəkilli, yarpaq-
şəkilli və kolşəkilli olur.
Şibyə tallomunun quruluşu
Şibyələrin müxtəlif formaları
Qazmaqşəkilli
(Divar ksantoriyası)
Yarpaqşəkilli
(Parmeliya şibyəsi)
Kolşəkilli
(Maral mamırı)
Şibyələrin yayılması və əhəmiyyəti. Şibyələr bitkilər bitməyən yer-
lərdə – qayaların üzərində ilk məskunlaşan (pioner) orqanizmlərdir.
Onlar turşu ifraz edərək qaya süxurlarını əridir, məhv olduqda isə çürü-
yərək torpaqəmələgəlmə prosesində iştirak edir. Şibyələr havanın çirk-
lilik dərəcəsinin göstəricisi (indikator) rolunu oynayır. Onlar çirklənmiş
havada, xüsusən kükürd qazı olan yerlərdə yaşaya bilmir. Bəzi şibyələr-
dən kimya sənayesi üçün boyaq maddələri, lakmus, bəzilərindən qida
maddəsi kimi, İslandiya
isə müxtəlif xəstəliklərin müali-
cəsində istifadə olunur. Maral mamırı şimal ölkələrində maralların
yemini təşkil edir.
mamırından
Düzgün fikirləri seçin:
1) Şibyələr bitkilər aləminə aiddir.
2) Şibyələr torpaqdan suyu köklərinin köməyi ilə mənimsəyir.
3) Şibyə tallomunu yosunlar üzvi maddələrlə, göbələklər isə su və mineral
duzlarla təmin edir.
4) Şibyələr sürətlə inkişaf edir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
1. Sözlərin şifrələrini açın və ondan keçilən mövzuya aid onun mahiyyətini əks
etdirən cümlələr düzəldin:
izombis, itsilem, nusoy, kəbölgə, cərüyeh
2. Suallara cavab verin:
a) Məktəblilər sənaye müəssisəsinin yaxınlığındakı meşəyə getdilər və burada
heç bir şibyəyə rast gəlmədilər. Bu hadisə nəyi göstərir?
b) Belə deyirlər ki, şibyələr ağac gövdələrində yaşayaraq parazitlik edir. Bu
fikrə münasibətinizi bildirin.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
58
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
1. Düzgün cavabı seçin:
1) Şampinyon/qov göbələyinin meyvə cismi borulu olur.
2) Göbələkləri öyrənən elm mikologiya/zoologiya adlanır.
3) Maya göbələkləri sporlarla/tumurcuqlanma yolu ilə çoxalır.
4) Qida məhsulları üzərində kif əmələ gətirən çovdar mahmızı/mukor
göbələyidir.
5) Göbələklər sporlarla/toxumlarla çoxalır.
6) Penisil/çovdar mahmızı kif göbələyidir.
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
a) Birhüceyrəli orqanizmlərdir;
b) Birhüceyrəli və çoxhüceyrəlidir;
c) Meyvə cisimləri var;
d) Qidalanma xarakterinə görə həm avtotrof, həm də heterotrofdur;
e) Hüceyrələrində formalaşmış nüvəsi yoxdur;
f) Yalnız heterotrof yolla qidalanır.
А) Göbələklər
4. Düzgün ifadələri seçin:
1) Şibyələr rütubət çatışmazlığına qarşı həssasdır;
2) Bəzi şibyələrdən qida məhsulu kimi istifadə edirlər;
3) Şibyə orqanizmində yosun, göbələyi mineral maddələrlə təmin edir;
4) İri şəhərlərdə çoxlu şibyə olur;
5) Şibyə orqanizmində göbələk yosunu üzvi maddələrlə təmin edir;
6) Şibyələr ibtidai bitkilərdir.
В) Bakteriyalar
3. Cədvəli tamamlayın.
Yaşama
mühiti
Təbiətdə
əhəmiyyəti
İnsan həyatında
əhəmiyyəti
Çürümə bakteriyaları
Torpaq bakteriyaları
Xəstəliktörədən bakteriyalar
Adı
25.
Birhüceyrəlilər yarımaləmi.
Sarkomastiqoforlar və infuzorlar tipi
5
-ci
f e sil
Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
Birhüceyrəlilərlə tanış olmaq üçün gölməçə suyundan
götürüb
mikroskopla baxmaq kifayət edər. Bu damcıda olan canlıların bəziləri
suda yavaş, digərləri isə sürətlə üzür, bəzən isə diyirlənərək hərəkət edir.
bir damcı
·Birhüceyrəlilər nəyin köməyi ilə hərəkət edir?
·Bu canlıları hansı ümumi xüsusiyyət birləşdirir?
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
İnfuzor-
Məqsəd: İnfuzor-tərliyin quruluş xüsusiyyətlərinin və həyat fəaliyyətinin öy-
rənilməsi.
Təchizat: İçərisində infuzor-tərlik olan maye (yaxud hazır preparatlar),
mikroskop, əşya və örtük şüşələri, pipetlər.
İşin gedişi: 1. İçərisində tərliklər olan mayedən bir damcı
tökərək üzərini örtük şüşəsi ilə örtün. 2. Preparata baxaraq infuzor-tərliyin bə-
dən formasına diqqət yetirin. 3. Gördüklərinizi dərslikdəki şəkillə müqayisə
edin. 4. İnfuzor-tərliyin şəklini çəkin.
Nəticəni müzakirə edin: İnfuzor-tərliyin quruluş xüsusiyyətləri və hərəkəti
barədə nə deyə bilərsiniz?
tərliyin quruluşu və həyat
fəaliyyəti
əşya şüşəsi üzərinə
HEYVANLAR ALƏMİNİN
MÜXTƏLİFLİYİ
Heyvanlar aləmi birhüceyrəli və çoxhüceyrəlilər yarımaləminə bölü-
nür.
Birhüceyrəlilər. Bədənləri bir hüceyrədən ibarətdir. Onların əksəriy-
yəti kiçikölçülüdür və adi gözlə çətin seçilir. Bütün həyati proseslər bir
hüceyrə daxilində gedir. Əlverişsiz şəraiti sista halında keçirir. Müxtəlif
mühit şəraitində yaşayır, bəzi növləri isə parazit həyat tərzi sürür. Bir-
hüceyrəlilər bir neçə tipə bölünür.
Sarkomastiqoforlar tipi. Sarkomastiqoforların iki sinfi var: sarkodin-
lər və qamçılılar.
Sarkodinlər sinfi. Geniş yayılmış nümayəndəsi adi amöbdür ( ). Adi
amöb çirklənmiş durğun və şirin su hövzələrinin və gölməçələrin dibində
yaşayır. Daim formasını dəyişən, bədəni yarımşəffaf, selik topası şəklin-
dədir, xaricdən plazmatik membranla (1) əhatə olunmuşdur. Onun hücey-
rəsində bir nüvə (2), bir ifrazat vakuolu (3) və qidanın miqdarından asılı
olaraq müxtəlif sayda həzm vakuolu (4) olur. Hüceyrəsi yalançı ayaqlar
(5) əmələ gətirir.
a
59
3
1
2
3
4
5
6
3
3
61
60
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
1. Sistematik kateqoriyalara uyğun gələn adları
müvafiq çərçivələrdə yerləşdirin:
Sarkomastiqoforlar, Kirpikli infuzorlar,
Sarkodinlər, Qamçılılar, Adi amöb, İnfuzorlar,
Yaşıl evqlen, Birhüceyrəlilər, İnfuzor-tərlik.
2. Düzgün cavab variantını seçin:
– Birhüceyrəlilər əlverişsiz şəraiti sista /ziqot halında keçirir.
– İnfuzor-tərliyin/amöbün iki nüvəsi olur.
– Yaşıl evqlendə fotosintez prosesi işığahəssas gözcükdə/xloroplastlarda gedir.
– İnfuzor-tərlik kirpikciklərin/qamçının köməyi ilə hərəkət edir.
– Volvoks koloniyasını əmələ gətirən hüceyrələrin hər birinin bir/iki qamçısı
olur.
Yarımaləm
Tip
Sinif
Növ
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Qamçılılar sinfi. Nümayəndəsi dur-
ğun sularda yaşayan yaşıl evqlendir ( ).
Amöbdən fərqli olaraq, hüceyrəsi xaric-
dən nisbətən bərk qılafla (1) örtüldü-
yündən bədəni nisbətən sabit formalı
olur. Evqlendə hərəkətə xidmət edən
tək qamçı (2) olur. Onda, həmçinin, bir
ədəd işığa həssas “qırmızı gözcük” (3),
tək ifrazat vakuolu (4), bir ədəd böyük
nüvə (5) və fotosintezdə iştirak edən
xlorofilə malik 20–25 ədəd xloroplast
(6) olur.
Yaşıl kürəcik şəklində olan volvok-
sun ( ) diametri 1 mm-ə çatır. Volvoks-
da kürəciyin əsas hissəsini həlməşik
maddə təşkil edir. Koloniyada bir-biri
ilə sitoplazma çıxıntıları ilə birləşmiş
1000-ə qədər armudşəkilli hüceyrə
olur. Hüceyrəsi evqlenə oxşasa da, on-
dan fərqli olaraq, bir ədəd xloroplastı və
iki ədəd qamçısı olur.
İnfuzorlar tipi. İnfuzorların bir
neçə sinfi var. Tipin daha geniş yayılmış
nümayəndəsi kirpikli infuzorlar sinfinə
mənsub olan infuzor-tərlikdir ( ).
hüceyrə qılafı (1) nisbətən bərk
olduğundan, sabit bədən formasına
malikdir. Bədən səthində 10-15 minə
qədər kirpik (2) olur. Bədən daxilində
iki ifrazat vakuolu (3) və iki nüvəsi
(böyük və kiçik) vardır. Böyük nüvə (4)
bütün həyati proseslərdə – qidalanma,
tənəffüs, maddələr mübadiləsi və s.,
kiçik nüvə (5) isə yalnız cinsi prosesdə
iştirak edir. Bədənin kənarında həm-
çinin novşəkilli hüceyrəvi ağız (6) və
tullantı dəliyi (7) vardır.
b
c
d
Onun
Sarkodinlər sinfi
Qamçılılar sinfi
Kirpikli infuzorlar sinfi
a
b
c
d
Uyğunluğu müəyyən edin:
a) Daimi bədən forması olmayan birhüceyrəli orqanizm
b) İki ifrazat vakuolu olur. c) Həm heyvan, həm də bitki
kimi qidalanan orqanizm. d) Hərəkət üçün bir qamçısı
olur. e) Yalançı ayaqları olur. f) Novşəkilli hüceyrəvi
ağzı olur.
A) Adi amöb
B) Yaşıl evqlen
C) İnfuzor-tərlik
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
1
2
3
4
5
2
3
4
5
6
7
1
26.
Birhüceyrəlilərin həyat fəaliyyəti və müxtəlifliyi
Birhüceyrəlilər tam bir
orqanizm kimi fəaliyyət
göstərir.
· Onlarda hansı həyati prosesləri
müşahidə etmək olar?
· Bu proseslər nəyin köməyi ilə baş verir?
Cədvəli dəftərinizə köçürün. Müxtəlif siniflərin nümayəndələri barədə məlu-
matlardan istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Nəticəni müzakirə edin:
prosesləri arasında hansı əlaqə var?
Birhüceyrəlilərin quruluşu ilə onların həyati
Heyvanın adı
Hərəkət strukturu
Nüvənin sayı
İfrazat vakuolunun sayı
“Qırmızı gözcüyün” olması
Sarkodinlər sinfi Qamçılılar sinfi İnfuzorlar sinfi
Birhüceyrəlilərin əsas həyat fəaliyyətinə hərəkət, qidalanma, ifrazat,
tənəffüs, qıcığa cavab və çoxalma funksiyaları aiddir.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Birhüceyrəlilərin hərəkəti. Müxtəlif strukturların köməyi ilə hərəkət edir.
Yalançı ayaqlar – amöbün bədənində sitoplazmanın müxtəlif istiqamətlərə
axması nəticəsində yaranır. Hərəkətdə və qidanın tutulmasında iştirak edir.
Qamçı – evqlen və volvoksda bədənin ön hissəsində yerləşir. Spiralvari burulma
nəticəsində irəliyə doğru hərəkət edir.
Kirpiklər – infuzor-tərlikdə onların birgə fəaliyyəti sayəsində hərəkət baş verir.
Birhüceyrəlilərin əsas həyat fəaliyyəti
1
2
3
4
5
6
3
3
61
60
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
1. Sistematik kateqoriyalara uyğun gələn adları
müvafiq çərçivələrdə yerləşdirin:
Sarkomastiqoforlar, Kirpikli infuzorlar,
Sarkodinlər, Qamçılılar, Adi amöb, İnfuzorlar,
Yaşıl evqlen, Birhüceyrəlilər, İnfuzor-tərlik.
2. Düzgün cavab variantını seçin:
– Birhüceyrəlilər əlverişsiz şəraiti sista /ziqot halında keçirir.
– İnfuzor-tərliyin/amöbün iki nüvəsi olur.
– Yaşıl evqlendə fotosintez prosesi işığahəssas gözcükdə/xloroplastlarda gedir.
– İnfuzor-tərlik kirpikciklərin/qamçının köməyi ilə hərəkət edir.
– Volvoks koloniyasını əmələ gətirən hüceyrələrin hər birinin bir/iki qamçısı
olur.
Yarımaləm
Tip
Sinif
Növ
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Qamçılılar sinfi. Nümayəndəsi dur-
ğun sularda yaşayan yaşıl evqlendir ( ).
Amöbdən fərqli olaraq, hüceyrəsi xaric-
dən nisbətən bərk qılafla (1) örtüldü-
yündən bədəni nisbətən sabit formalı
olur. Evqlendə hərəkətə xidmət edən
tək qamçı (2) olur. Onda, həmçinin, bir
ədəd işığa həssas “qırmızı gözcük” (3),
tək ifrazat vakuolu (4), bir ədəd böyük
nüvə (5) və fotosintezdə iştirak edən
xlorofilə malik 20–25 ədəd xloroplast
(6) olur.
Yaşıl kürəcik şəklində olan volvok-
sun ( ) diametri 1 mm-ə çatır. Volvoks-
da kürəciyin əsas hissəsini həlməşik
maddə təşkil edir. Koloniyada bir-biri
ilə sitoplazma çıxıntıları ilə birləşmiş
1000-ə qədər armudşəkilli hüceyrə
olur. Hüceyrəsi evqlenə oxşasa da, on-
dan fərqli olaraq, bir ədəd xloroplastı və
iki ədəd qamçısı olur.
İnfuzorlar tipi. İnfuzorların bir
neçə sinfi var. Tipin daha geniş yayılmış
nümayəndəsi kirpikli infuzorlar sinfinə
mənsub olan infuzor-tərlikdir ( ).
hüceyrə qılafı (1) nisbətən bərk
olduğundan, sabit bədən formasına
malikdir. Bədən səthində 10-15 minə
qədər kirpik (2) olur. Bədən daxilində
iki ifrazat vakuolu (3) və iki nüvəsi
(böyük və kiçik) vardır. Böyük nüvə (4)
bütün həyati proseslərdə – qidalanma,
tənəffüs, maddələr mübadiləsi və s.,
kiçik nüvə (5) isə yalnız cinsi prosesdə
iştirak edir. Bədənin kənarında həm-
çinin novşəkilli hüceyrəvi ağız (6) və
tullantı dəliyi (7) vardır.
b
c
d
Onun
Sarkodinlər sinfi
Qamçılılar sinfi
Kirpikli infuzorlar sinfi
Dostları ilə paylaş: |