Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 14. 12. 2011- ci il tarixli, 2062 №-li əmri ilə təsdiq edilmişdir

Pedaqoji gerçəklik:

1. 
   “Pedaqoji proses” anlayışı bütövlükdə bura daxildir;
   
2. 
   İstehsal prosesində peşənin öyrənilməsi, usta-şagird “müna­sibət­ləri”;
   
3. 
   Ailə tərbiyəsi;
   
4. 
   Əmək-islah düşərgələrində həyata keçirilən tərbiyə işləri;
   
5. 
   Dövlət orqanları və ictimai təşkilatların tərbiyəvi fəaliyyəti;
   
6. 
   Səhiyyə, mədəni-maarif orqanlarında aparılan tərbiyə işləri;
   
7. 
   İdman təşkilatlarının tərbiyəvi fəaliyyəti;
   
8. 
   Kütləvi informasiya vasitələrinin, ədəbiyyat və incəsənətin
   

təsiri və s.

Pedaqoji prosesə:

1. 
   Başlıca olaraq, ölkənin təhsil sisteminə aid olan tə­­lim-tər­­biyə müəssisələrində həyata keçirilən pedaqoji fəaliyyət daxildir;
   
2. 
   Hərbi məktəblər, doktorantura sistemi, mütəxəssislərin ix­tisa­sının artırılması üzrə fəaliyyət daxildir.
   

Prof. B.A.Əhmədov yazır ki, pe­da­qoji proses pedaqoji gerçək­liyin digər qollarından düz və əks əlaqələrin vəhdətinə, eləcə də öz məqsədinə görə fərqlənir: burada başlıca məqsəd insanı həyata, yəni əmək fəaliyyətinə və ictimai fəaliyyətə hazırlamaqdan ibarətdir.

“Pedaqoji gerçəklik” anlayışına daxil olan digər sahələrin əsas məq­sədi insanı bilavasitə həyata hazırlamaq deyildir. Məsələn, is­teh­­sal kollektivlərində birinci məqsəd maddi nemətlər istehsal et­məkdir. İnsanı həyata hazırlamaq məsələləri tabe mövqe tutur. Bu cür prosesləri, pedaqoji prosesdən fərqləndirmək üçün “pedaqoji ünsürlərə malik proses” adlandıra bilərik .

Deyilənlərdən belə qənaət hasil olur ki, sosial mənada “tər­biyə” məfhumu ilə “pedaqoji gerçəklik” sinonim anlayışlardır. Təbii ola­raq sual yaranır: elmi ədəbiyyata daxil olan “sosial mənada tər­biyə” anlayışını sinonim sözlə əvəz etməyə ehtiyac varmı?

Əvvəlki illərin pedaqoji ədəbiyyatında bu anlayışın əvəzində daha çox “təlim-tərbiyə” prosesi işlədilmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, bu anlayış dardır, tam deyildir, prosesin bütün mürəkkəbliyini, hər şeydən əvvəl, onun tamlığını və ümumiliyini əks etdirmir. Tamlıq və ümumilik əsasında təlim, təhsil, tərbiyə və inkişafın birliyini təmin et­mək pedaqoji prosesin əsas mahiyyətini təşkil edir. Son dövrün pe­da­qoji ədəbiyyatında bu anlayışlar tam pedaqoji proses kimi təqdim olunur. Bu da təbiidir, çünki təlim, təhsil, tərbiyə və inkişaf bir-bi­rin­dən ayrılıqda həyata keçirilən proseslər deyil. Onlar eyni məqsədə xidmət edən vahid pedaqoji prosesin bir-biri ilə üzvi əlaqədə olan ay­rılmaz cəhətlərdir .

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, təlimin, tərbiyənin, təhsil və in­ki­şafın vəhdəti, yəni pedaqoji prosesin vahidliyi həmin anlayış­ların spesifikasını, hərəsinə xas olan xüsusiyyətləri inkar etmir. Əksinə, təlimin, tərbiyənin, təhsil və inkişafın ayrılıqda mahiyyətini, əsas funksiyalarını dərindən başa düşmək də vacibdir. Ona görə yox ki, bunları bir-birindən ayıraq və qarşı-qarşıya qoyaq: ona görə ki, həmin proseslərin mahiyyətinə dərindən nüfuz edək, onların əsil dialektik əlaqələrini və qarşılıqlı keçidlərini anlayaq; bunları ətraflı başa düş­mə­dən nə təlim, nə də tərbiyəni, nə təhsili, nə də inkişafı maksimum dərəcədə səmərəli təşkil etmək mümkün deyil.
6.1.2. “Pedaqoji proses” anlayışının “sistem” anlayışı vasitəsi ilə interpretasiyası.
Hadisə və proseslərə, onların dərk edilməsinə “sistem-struktur” adlanan baxışla yanaşmaq müasir dövrün səciyyəvi xüsusiyyətidir. Mühüm metodoloji metod kimi özünü doğruldan sistem-struktur ya­naş­ma XX əsrdə o dərəcədə dəbdə oldu ki, hətta bunu dialektik me­to­dun çağdaş zəmanəmizdə alternativi kimi qiymətləndirmək meyilləri də meydana çıxdı. Fikrimizcə, burada düzgün mövqe bundan iba­rət­dir: sistem-struktur metod dialektik metodun elmi-texniki-infor­ma­tiv tərəqqi ilə ayaqlaşmağa qabil olan elə inkişaf qoludur ki, burada tam və hissə, bunların nisbəti kimi ənənəvi problemin yeni məzmun kəsb etməsindən, tam və hissənin münasibətinin daha dərindən öyrənil­­mə­sindən söhbət gedir.

Lap yaxın keçmişlə fəlsəfi ədəbiyyatda “tam-hissə”, “sistem-element”, “sistem-element-struktur” kateqoriyaları, bunların bir-biri­nə münasibəti barədə gedən mübahisələr bir qədər səngisə də, hələ də bəzi cəhətlər haqqında fikir ayrılıqları yox deyildir. Əksər filosoflar bu fikirdədir ki, sistem – bunu əmələ gətirən elementlərin qarşılıqlı əlaqələrinin vəhdəti olub, öz məntiqi həcminə görə elə ümumi an­la­yışlar qəbilinə aiddir ki, o istənilən predmet, hadisə və proseslərə aid edilə bilir. “Tam” ilə “sistemi” çox zaman növ-cins münasibəti ilə izah edir, bəzən sinonim kimi işlədir, eyni bir obyektin müxtəlif əks etdir­mələrini qeyd edirlər. Bəzən də tam yenicə yaranmağa başlayan sistemin zirvəsi sayılır.

Sistem və elementi dialektikanın qütb kateqo­ri­ya­larına daxil etmək təşəbbüsləri də vardır. Tam və hissə haqqında ən çox yayıl­mış nöqteyi-nəzərə görə, hissə sistemin tərkibinə daxil olan və nisbi müstəqilliyə malik komponentdir, tam öz aralarında əlaqələnən his­sələri əhatə edən ayrı-ayrı hissələrdə həmişə olmayan bəzi xassələrə malik sistemdir.

Göründüyü kimi, tam və hissənin tərifində sistem anlayışından istifadə edilib. Sistem ilə tam kimi, hissə ilə element bir-biri ilə əlaqəli anlayışlardır. Burada etiraz doğurmayan belə bir nöqteyi-nə­zə­ri də biz dəstəkləyirik ki, sistem həm elementləri, həm də ele­mentlər arasındakı münasibəti ehtiva edən tamdır; sistemin ele­ment­lərinin təbiətindən fikrən uzaqlaşıb əsas diqqəti bunlar arasındakı münasibətə yönəltdikdə isə sistemin strukturu anlayışına gəlib çıxı­rıq. Burada element tamın nisbi bölünməz hissəsi kimi çıxış edir. Deməli, tam ilə hissənin qarşılıqlı əlaqəsi öz ifadəsini həm ta­mın keyfiyyətinin onu təşkil edən hissələrin spesifik təbiətindən ası­lı­lıqda, həm də bu hadisələrin keyfiyyətinin tamın spesifik təbiətin­dən asılılıqda tapa bilir. Odur ki, tam və hissənin dialektik əlaqəsi əslində tamın strukturunu təşkil edən əlaqədir və bu mənada struk­tur tamın mühüm mövcudluq üsullarından biri kimi çıxış edir. Ta­mın nisbi bölünməz hissəsi kimi çıxış edən elementlərin və bunların münasibətlərinin üzvi vəhdəti sistem anlayışı ilə səciyyələnir. Başqa sözlə, elementlər ilə strukturun dialektik vəhdəti sistem anlayışının əsas əlaməti sayılır.

Məqsədimiz, əlbəttə, “sistem”, “element”, “struktur”, habelə “tam” və “hissə” kateqoriyaları barədə gedən fəlsəfi münasibətləri hərtərəfli təhlil etmək deyil. Amma söylədiklərimiz bu və ya digər spesifik şəkildə pedaqoji prosesin özü və sahələri üçün metodoloji əsas kimi qəbul edilə bilər. Burada, öncə, diqqəti nəzəri cəhət cəlb edir ki, hər hansı bir hadisəni daha dərindən öyrənmək, onun inkişaf qanunauyğunluqlarını aşkar etmək naminə bu hadisəni onu təşkil edən komponentlərinə, mühüm və mühüm olmayan xassələrinə ayır­­maq və onları ayrı-ayrılıqda araşdırmaq vacib əhəmiyyət kəsb edir. Elmi idrakda geniş yer tutan analiz metodu məhz tamın bu cür hissələrə ayrılıb öyrənilməsi ilə bağlıdır. Adətən, analiz idrak pro-sesinin başlanğıcı sayılır. Belə ki, hər hansı bir hadisəni öyrən­mək üçün onun yalnız ayrı-ayrı hissələrini öyrənmək heç də kifayət de­yil. Bu hissələrin qarşılıqlı əlaqə və asılılıqlarını da öyrənmək, bu hissələri bütövlükdə nəzərdən keçirmək, tamı öyrənmək gərəkdir ki, bu da elmi idrakda analizin əksinə olan sintez metodu ilə bağlıdır.

Sistemin mahiyyəti onun struktur ilə funksiyası, yəni element­lərin və onların davranışının, əlaqələrinin xarakterilə, obyek­tin şəra­it­lə əlaqəsinin spesifikliyi ilə müəyyən edilir. Sistemi təşkil edən elementləri, bunların qarşılıqlı təsirini öyrənmədən buradakı davam­lı, mühüm və zəruri əlaqələri ayırd etmək mümkün olmur. Element­lərin belə davamlı, mühüm, zəruri olan qarşılıqlı təsiri məhz siste­min strukturunu səciyyələndirir. Deməli, struktur elementlərin əla­qə­­ləri qanunu, sistemin invariantı kimi çıxış edir. Elementlərin, bun­ların əmələ gətirdiyi bütövlə, tamla əlaqəsini də öyrənmədən, açmadan həm sistemin funksiyası, həm də hər bir elementin tama nə­zərən funksiyaları kölgədə qalır. Deməli, tam anlayışı sistemə nə­zərən mənalanır, o, sistemin təşkilatlanmasıdır. Buradan aydın olur ki, hər bir sistemin özünəməxsus strukturu və bu strukturun daşıyıcı olduğu funksiyası var. Deməli, sistemə onun struktur və funk­si­yasının vəhdətindən ibarət tam kimi baxmaq olar. Sistemlər bir-birindən təkcə struktur və funksiyalarına görə deyil, həm də başlıca olaraq strukturla funksiyanın vəhdətinin necəliyi ilə, bu vəhdətin xarakteri ilə fərqlənirlər.

Sistemin müəyyən edilməsi üçün ən azı aşağıdakı iki məqam gərəkdir: a) tamdan hissəni fikrən seçib ayırd etmək; b) sistemə öz elementlərinin üzvi əlaqəsi, toplusu və onların inteqrasiyası kimi baxmaq. Bunlar ona görədir ki, əvvələn, prinsip etibarı ilə istənilən sistem özündən daha yüksək, daha mürəkkəb tamlığa malik olan di-gər sistemə element və altsistem kimi daxil olur. İkincisi də, bu pro­ses­də sistemin ziddiyyətsizliyi və nisbiliyi kimi xüsusiyyətləri aş­ka­ra çıxarır ki, məhz bu məqamda onun daha yüksək, daha təkmil sis­te­min elementi kimi çıxış etməsinə imkan yaranır. Hər bir sistem özün­dən aşağı struktur səviyyə kimi olan sistemə nəzərən daha mü­kəm­məl sistem qismində çıxış edir.

Pedaqoji proses tam və mürəkkəb sistemdir. O həm də çoxlu altsistemlərdən ibarətdir: təlim prosesi, təhsil-tərbiyə prosesi, for­ma­­laşma prosesi, inkişaf prosesi, müəllimlərlə şagirdlərin əmək­daş­lı­ğı prosesi, pedaqoji prosesin baş verdiyi şəraitlər sistemi, peda­qoji prosesin həyata keçirilməsinin forma və metodları sistemi və s. Bütövlükdə təhsil sistemi, o cümlədən, məktəb, sinif, tədris məş­ğə­lə­­ləri hər biri ayrı-ayrılıqda pedaqoji prosesin altsistemləri kimi çıxış edir. Bu altsistemlərdən hər biri müəyyən şəraitdə (təbii-coğ­rafi, icti­mai, istehsalat, mədəni) fəaliyyət göstərir. Hər bir sistemin həm də spe­si­fik şəraiti (məktəbin maddi-texniki bazası, sanitar-gi­gi­yenik vəziy­yəti, əxlaqi-psixoloji mühit, estetik tərtibatı və s.) vardır.

Pedaqoji prosesin tamlığı müxtəlif cəhətdən təmin olunur. Bi­rin­ci növbədə, şəxsiyyətin bütövlüyü ilə, təlimdə, tərbiyə və təhsildə məq­səd və məzmunun vəhdəti ilə, hərəkətverici qüvvələrə və qanu­na­uyğunluqlara malik olması ilə tamlıq həyata keçir. Real həyatda in­san şəxsiyyəti hissə-hissə formalaşmır, onun əqli keyfiy­yətləri əx­la­qi keyfiyyətlərindən ayrılıqda inkişaf etmir. Şəxsiyyəti səciy­yə­lən­di­rən mənəvi keyfiyyətlər qarşılıqlı surətdə bir-birinə təsir göstərir, bi­ri digərinin formalaşmasını şərtləndirir. Burada peda­qoji prosesin təşkilindən, onun necəliyindən, uşaq fəaliyyətinin müxtəlifliyi və ya yeknəsəqliyindən çox şey asılıdır. Uşaq eyni za­man­da zehni, fiziki əməyə, bədii yaradıcılığa, idman fəaliyyətinə cəlb edilməklə onun şəx­siyyətinin inkişafında ahəng­dar­lığı təmin et­mək imkanı yaranır. Gös­tərilən fəaliyyət növlərindən yalnız birinə uşaq aludə olduqda onun mənəvi inkişafı birtərəfli istiqamət alır.

Pedaqoji prosesdə ictimai faydalı fəaliyyətin müxtəlifliyi uşaq şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafı üçün başlıca şərtdir. Buna görə də fəaliyyət növləri pedaqoji prosesdə əlaqələndirilir. Pedaqoji prose­sin tamlığı nəinki ideya, əxlaq, estetik, əmək, fiziki, əqli tərbiyənin vəhdəti ilə, həm də bunların hər birinin daxili ahəng­dar­lığı ilə izah edilir. Məsələn, mənəvi inkişafın ahəngdarlığı bilik­lərin zən­gin­li­yi­nə, mənəvi kamillik həvəsinə, geniş insani ün­siy­­yətə əsaslanan zeh­ni inkişafı özündə birləşdirir; əxlaqi inkişaf cə­miy­yətdə bərqərar olan etika normalarına istinad edən dərin əxlaqi his­s­lərin və anlayış­ların formalaşmasını nəzərdə tutur və s.

Pedaqoji prosesin tamlığı müxtəlif cəhətdən təmin olunur: 1) təh­­­­­sil, təlim, tərbiyədə məqsəd və məzmunun eyni olması, hərə­kət­­ve­rici qüvvələrə və qanunauyğunluqlara malik olması ilə; 2) tə­lim, təh­sil, tərbiyənin prinsiplərində, metodlarında, təşkili forma­la­rın­da ümu­miliyin olması ilə. Bu ümumilik həmin proses­lərin məq­səd və məzmun cəhətdən qovuşmasına, pedaqoji prosesin tamlığına imkan verir.

Pedaqoji proses dinamik sistemdir. Onun öz strukturu (quru­lu­şu) və struktur elementləri (komponentləri) vardır. Pedaqoji pro­ses öz məqsədi, vəzifələri, məzmunu, metodları, müəllim və şagird­lərin qarşılıqlı təsir formaları sayəsində əldə olunmuş nəticələri ilə xarakterizə olunur. Məqsəd, məzmun, fəaliyyət və nəticə kompo­nen­ti – sistem yaradan komponentlərdir.

Məqsəd komponenti pedaqoji fəaliyyətin bütün müxtəlif məq­səd və vəzifələrini birləşdirir.

Məzmun komponenti həm ümumi məqsədə, həm də konkret vəzifəyə qoyulan mənanı əks etdirir.

Fəaliyyət komponenti pedaqoq və şagirdlərin qarşılıqlı təsi­ri­ni, onların əməkdaşlığını, prosesin təşkili və idarə olunmasını əks etdirir. Pedaqoji ədəbiyyatda bu komponentə təşkilati və ya təşkilati-idarəetmə komponenti də deyilir.

Nəticə komponenti isə prosesin baş verməsinin səmərəliliyi, qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun olaraq əldə olunmuş nailiy­yət­lər­lə xarakterizə olunur.

Pedaqoji prosesin komponentləri arasında əlaqələr vardır. Qarşılıqlı pedaqoji təsir prosesində informasiya, təşkilati-fəaliyyət və kommunikativ, idarəetmə və özünüidarə əlaqələri özünü göstərir. Bu əlaqələr pedaqoji proses üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir .

Həyata keçirildiyi yerdən və şəraitdən asılı olmayaraq peda­qo­ji prosesi səciyyələndirən digər cəhətlər də vardır. Pedaqoji prosesin obyekti və subyekti vardır. Cərəyan etdiyi şəraitdən asılı olaraq pedaqoji prosesin subyekti ayrı-ayrı şəxslər (müəllim, tərbiyəçi, va­lideyn, idarə rəhbəri və s.) və ya kollektiv orqanlar da (məktəb pe­da­qoji şurası, institut rektorluğu, yerli komitə və s.) ola bilər.

Pedaqoji prosesin obyekti də ayrı-ayrı fərdlərdən (uşaqlardan, şagirdlərdən, tələbələrdən, əsgərlərdən və s.) və onların qrupundan (bir sinfin şagirdlərindən, məktəbin şagirdlərindən, tələbələr qru­pun­­dan və s.) ibarət ola bilir. Pedaqoji prosesin obyekti heç də hə­mi­şə passiv olmur, fəallıq da göstərir, nəinki subyektin tərbiyəvi tə­si­rinə məruz qalır, bir çox hallarda özü subyektə təsir göstərir və bu­nunla da pedaqoji prosesin səmərəliyinin artmasına səbəb olur.

Pedaqoji proses əmək prosesidir. O, hər hansı bir əmək prosesi kimi ictimai əhəmiyyəti olan məqsədlərə çatmaq üçün həyata keçi­rilir. Pedaqoji prosesin subyektivliyi ondadır ki, burada tərbiyə­çi­lər­lə tərbiyə olunanların əməyi bir-birinə qoşulur, özünəməxsus qar­şı­lıqlı təsir münasibətləri yaranır.

Pedaqoji əməyin obyektinə mürəkkəblik, sistemlilik, özünü­tən­­­zimləmə xasdır. Bundan başqa, ona keyfiyyət dəyişikliyi, öz-özünə inkişaf da xasdır. Pedaqoji proseslər çoxvariantlı, dəyişkən və tək­rar­­olunmazdır. İnsanın formalaşması pedaqoji əməyin pred­me­ti­ni təşkil edir. Formalaşan şagird müəllimə nisbətən, öz inkişafının ilk mərhələsində olduğundan, yaşlı insan üçün zəruri olan bilik, ba­ca­­rıq, vərdiş və təcrübəyə malik deyil. Burada məqsəd ona arzu-olunan təsiri göstərməkdir. Pedaqoji prosesdə pedaqoji əməyin məh­­sulu yaradılır. Əgər pedaqoji prosesdə “istehsal” olunan “məh­sulu” təsəvvürə gətirsək, ilk növbədə gözümüzün qarşısında tərbi­yə­li, həyata hazır, ictimai insan canlanır. Ümumi pedaqoji prosesin kom­ponent “hissələri”ndə ümumi məqsədə uyğun olaraq şəxsiy­yə­tin ay­rı-ayrı keyfiyyətləri formalaşdırılır.

Hər hansı bir əmək prosesi kimi pedaqoji proses təşkilolunma və idarəolunma səviyyəsinə, texnologiyasına, qənaətcilliyinə, məh­suldarlığına görə xarakterizə olunur. Onların bir-birindən ayrıl­ması əldə olunmuş göstəricilərin (səviyyələrin) nəinki keyfiy­yət, həm də kəmiyyət qiymətini verməkdən ötrü meyarların əsaslan­dırılması üçün imkanlar yaradır. Vaxt pedaqoji prosesin nə qədər tez və keyfiyyətli keçməsi barədə fikir söyləməyə imkan verən uni­versal meyardır.

Pedaqoji prosesdə yuxarıda qeyd olunduğu kimi, obyekt və subyekt arasında daim qarşılıqlı pedaqoji təsir baş verir. Qarşılıqlı pedaqoji təsirin təzahür formaları müxtəlifdir: məlumat əlaqəsi, təş­ki­lati fəaliyyət əlaqəsi, ünsiyyət əlaqəsi, idarə əlaqəsi, səbəb- nəticə əlaqəsi, meyli üzə çıxaran əlaqə. Birincidə – obyekt və sub­yekt ara­sında ictimai məna kəsb edən məlumat mübadiləsi baş verir; ikin­cidə – sosial məzmunlu fəaliyyət göstərilir; üçüncüdə – müxtəlif for­malı adi insani ünsiyyət müşahidə olunur; dördüncüdə – verilən tap­şırıqlar icra edilir; beşincidə – təlim və ya tərbiyə zamanı mü­şa­hidə edilən nöqsanların və uğurların səbəbləri öyrənilir və tədbirlər görülür; sonuncuda – qarşılıqlı pedaqoji təsirin inkişaf meyli dəqiq­ləşdirilir.

Uşaq şəxsiyyətinin inkişafında ahəngdarlıq qanunu tələb edir ki, pedaqoji prosesdə birtərəfliliyə yol verilməsin, pedaqoji prosesdə ciddiliyin və marağın vəhdəti təmin edilsin. Təlim və tərbiyədə birtə­rəf­lik, yeknəsəqlik, şablon uşaq şəxsiyyətinin inkişa­fında ahəng­dar­lı-ğı pozur. Məsələn, təlimdə şagird marağını nəzərə alma­maq, onun fər­di xüsusiyyətləri ilə hesablaşmamaq, bütün şagirdlərə eyni tələb vermək halları olur. Bunun əksi də müşahidə edilir. Şagirdin fərdi xüsusiyyətlərini, marağını nəzərə almağa çalı­şan müəllimlərdən bəzi­ləri ona qarşı tələbkarlığı tamam unudur, onun səviyyəsinə enir, im-ka­nından xeyli aşağı tapşırıq verir. Nə birin­ci, nə də ikinci halda istənilən pedaqoji səmərəni almaq müm­kün olmur.

Şagirdin mövcud səviyyəsini nəzərə almayan təlim, yalnız biliyin mənimsənilməsi məqsədini güdən, ondan yalnız zehni fəaliy­yət tələb edən, yalnız mücərrəd anlayışları işə salan təlim emosio­nal­lığı söndürür, öyrədiləsi tədris materialının tərbiyəvi im­kan­larını məh­dudlaşdırır, təlimə olan həvəsi azaldır. Bu cür təlim şa­gird­lərə müntəzəm zehni fəaliyyət bacarığı aşılasa da, onlarda təfək­kürün inkişafına şərait yaratsa da, əldə etdikləri bilikdən fərəhlənmək, biliyə can atmaq meyli yaratmır. Şagirdin yalnız marağına bel bağ­layan tə­lim, istər-istəməz, şagirdə zehni inkişafın, iradənin qar­şı­sına sədd çəkir, onda çətinlikləri aradan qaldırmaq əzmini azaldır. Odur ki, tə­lim zamanı ciddi zehni gərginlik tələb edən tap­şı­rıq­larla şagirdlərin fər­di xüsusiyyətləri və maraqları uzlaşdırılmalıdır. Belə olduqda on­ların faydalı cəhətləri bir-birini tamamlayır.

Pedaqoji proses daxilən bir-biri ilə bağlı olan proseslərin məc­mu­­sudur. Bu proseslərin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, burada öy­rə­dilən sosial təcrübə formalaşan insanın keyfiyyətinə çevrilir. Pedaqoji proses təlim, təhsil, tərbiyə və inkişaf proseslərinin mexa­ni­ki bir­ləş­mə­si deyildir. O, xüsusi qanunauyğunluqlara tabe olan keyfiy­yət­cə ye­­ni bir qurumdur. Pedaqoji prosesin daxilində olan proseslər va­hid məq­sədə xidmət edir. Pedaqoji prosesin daxilində mü­nasi­bətlərin mü­rək­kəb dialektikası ona daxil olan proseslərdə özünü gös­tə­rir. Bu dia­lek­tika proseslərin vəhdətində və müstəqil­liyində, ona da­xil olan sistemlərin birliyində və bir-birinə tabeliyində, onlar üçün ümu­mi­liyin və spesifikliyin qorunub saxlanmasında özünü göstərir.

Tam pedaqoji prosesə daxil olan təlimdə əsas məqsəd yalnız şagirdlərin bilikləri mənimsəmələrini təmin etməkdən ibarət deyil, həm də öyrədilən biliklər vasitəsi ilə şagirdləri məqsədyönlü ictimai-faydalı fəaliyyətə sövq etmək, çətinlikləri və maneələri şüurlu və tə­kidlə aradan qaldırmaq bacarığını onlarda formalaşdırmaq, şagird şəx­­siyyətinin bütövlüyünə şərait yaratmaqdır. Tərbiyə də təlim kimi üç funksiyanı – sırf tərbiyəvi, öyrədici və inkişaf etdirici funksiyanı ye­rinə yetirir. Təlim prosesində elmi anlayışların, təsəvvürlərin, qa­nun və nəzəriyyələrin, bacarıq və vərdişlərin formalaşması, tərbiyə prosesində isə əxlaqi, ideya, estetik və s. keyfiyyətlərin, qaydaların, ideyaların, ictimai mənalı münasibətlərin, davranışların formalaşması üstünlük təşkil edir. Təlim və tərbiyə uşaqların psixi inkişafını şərtləndirdiyi kimi, inkişaf da öz növbəsində təlim və tərbiyənin müvəffəqiyyətinə imkan verir. Tam pedaqoji prosesə daxil olan pro­ses­­lərin spesifikliyi onun əsas funksiyalarını müəyyənləşdirən zaman özü­nü göstərir. Təlim prosesinin əsas funksiyası öyrətmək, təhsil pro­sesinin əsas funksiyası təhsil almaq, tərbiyə prosesinin əsas funk­siyası tərbiyə etmək, inkişaf prosesinin əsas funksiyası isə inkişaf et­dir­məkdir. Adı çəkilən proseslərin hər biri tam pedaqoji prosesdə digər funksiyaları da yerinə yetirir: təhsil təkcə təhsilalma funk­si­ya­sı­nı yox, həm də tərbiyəedici, həm də inkişafetdirici funksiyasını da yeri­nə yetirir. Təlim isə həm təhsilləndirici, həm tərbiyəedici, həm inkişafetdirici, həm nəzarətedici funksiyanı yerinə yetirir və s.

Qarşılıqlı əlaqələrin dialektikası özünü bir-biri ilə bağlı həyata keçirilən proseslərin məqsədində, vəzifələrində, məzmununda, forma və metodlarında göstərir. Həmin prosesləri təhlil edən zaman əsas məqsədi təhlilə cəlb olunan prosesin spesifik cəhətlərindən fərqlən­dirmək lazım gəlir. Təlim prosesində elmi anlayışların, qanun və nə­zə­riy­yələrin, bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması üstünlük təşkil edir. Onlar şəxsiyyətin təhsil-tərbiyəsinə və inkişafına böyük təsir gös­tərir. Sinifdənxaric və məktəbdənkənar iş prosesində isə əxlaqi keyfiyyətlərin, əqidələrin, normaların, qaydaların, idealların, qiymət­lən­­dirmə oriyentasiyasının formalaşdırılması üstünlük təşkil edir. Bu zaman həm də təsəvvürlər, bilik və bacarıqlar formalaşır. Beləliklə, hər iki prosesdə başlıca məqsəd – şəxsiyyətin formalaşmasına xidmət etməkdir. Lakin o proseslərdən hər biri özünə xas olan vasitələrlə məqsədə nail olmağa kömək edir.

Proseslərin spesifikliyi məqsədə nail olmaq üçün seçilən forma və metodlarda özünü göstərir. Əgər təlimdə daha çox sinif-dərs iş formasından istifadə olunursa, sinifdənxaric və məktəbdənkənar təh­sil-tərbiyə işində müxtəlif xarakterli formalar üstünlük təşkil edir. Məq­­sədə nail olmaq metodları eynidir, amma nəzarət və özünə­nə­za­rət metodları bir-birindən fərqlənir. Məsələn, təlimdə mütləq şifahi sorğu, frontal sorğu, yoxlama yazı işləri, imtahanlar tətbiq olunur. Sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlərin nəticələrini öyrənmək üçün müəllimlər şagirdlərin fəaliyyətinə və davranışına nəzarət edir, icti­mai rəyi araşdırır, bilvasitə və bilavasitə informasiya toplayırlar.

Təlim və tərbiyə üsullarındakı ümumilik pedaqoji-prosesin tam­lı­­ğını təmin edən mühüm amillərdəndir. Yeni tədris materialının qavranılmasına xidmət edən mühazirə, müsahibə, və s. üsullar tərbiyə işində tətbiq edilən inandırma üsulları ilə həmahəngdir. Uyğunluq nə-inki həmin üsulların adlarında, həm də məqsədlərində və tətbiqi me­to­dikalarında aydın duyulur. Tərbiyə işində müsahibə, mühazirə, dis­put və s. kimi inandırma üsullarından istifadə edilir. Birinci halda, yə­ni təlimdə şagirdlər əsasən konkret biliklərə, ikinci halda isə müəyyən əxlaqi, siyasi, estetik, fiziki və s. keyfiyyətlər haqqında an­layışlara yiyələnirlər. Birinci halda şagird əldə etdiyi nəticəni bila­vasitə sezir; ikinci halda isə o, tərbiyəvi nəticəni bilavasitə duymaya bilər. Bu fikri problem situasiyasında belə əyaniləşdirmək olar. Müəl­limin vəzifəsi şagirdləri problemin həllinə yönəltməkdən, şagirdləri müstəqil düşün­məyə təhrik etməkdən və problemin həllini onların amalına çevir­mək­dən ibarətdir. Nəticəni dərsdə tapan şagird hətta sevinir və eyni xarakterli digər situasiyalardan baş çıxara bilir.

Tərbiyə işində problem situasiyasının təşkili və həlli prosesi nisbətən mürəkkəbdir. Bu mürəkkəblik, hər şeydən əvvəl, həyatın özündəki rəngarənglikdən irəli gəlir. Çünki konkret əxlaqi, hüquqi və ya estetik situasiyadan şagirdin çıxardığı nəticə həyatda hər gün rast­laşdığı digər hallardan baş açmaqda onun karına gəlməyə bilir: əxlaqi hadisələr çox zaman eyni məzmunda təkrar olunmur. Odur ki, şagird əxlaqlılığın meyarını, norma və qaydalarını da mənim­səməlidir ki, müxtəlif həyat situasiyalarında onları nəzərə ala və davranışının necəliyini təyin edə bilsin.

Təlim və tərbiyənin vəhdəti praktik üsullarda açıq görünür. Praktik üsullar, xüsusən müstəqil işlərin müxtəlif formaları, növləri təlimdə də, tərbiyədə də tətbiq olunur. İstər təlimdə, istərsə də tərbi­yə­də şagirdlərin müstəqil işlərinin təşkili zamanı bəzən əməli işin müvəffəqiyyətli icrası üçün zəruri olan bacarıq və vərdişlərə nis­bətən adi iradi səyə, məqsəd yolunda göstərilməli olan cəhdə çox ehtiyac duyulur.

Təlim və tərbiyənin özlərinə məxsus spesifik xüsusiyyətləri və vəzifələri olsa da, hər ikisi şagird şəxsiyyətinin vəhdətdə formalaş­ma­sına xidmət edir. Psixi proseslərin formalaşmasında təlim və tərbiyə funksiyalarını yalnız ayırmaqla kifayətlənmək olmaz. “Bəzi peda­qoq­lar güman edirlər ki, təlim şagirdlərdə elmi anlayışları – məfhumları formalaşdırır və buna görə də onlarda nəzəri təfəkkürü inkişaf etdirir. Bu fikri əsas götürən fənn müəllimləri təlim zamanı şagirdlərin psi­xo­­loji inkişafına ciddi ziyan vururlar.”

Çünki onlar dərsi anlayışlar zəminində qurmağa çalışır, mən­tiqi mü­ha­kimələrə uyur, təxəyyülün, emosionallığın, digər psixoloji keyfiy­yətlərin zəruriliyini isə unudurlar. Halbuki, təlimin müvəf­fə­qiy­yəti üçün digər psixoloji inkişaf məntiqi təfəkkürün inkişafı qə-dər zəruri­dir.

Nəzərə alınmalıdır ki, məntiqi təfəkkür digər psixoloji proses­lərdən ayrılıqda cərəyan edən müstəqil proses deyil. Bir çox elmi kəşflər obrazlı təfəkkürsüz, canlı təxəyyülsüz açıla bilməzdi. Gözlə görülməsi mümkün olmayan mikroaləmin obrazı məhz xəyalda ya­ra­dılır və nəzəri təfəkkür süzgəcindən keçirilir. Təlimdə bunu unut­maq olmaz. Təlim zamanı nəzəri təfəkkürü təxəyyüldən ayır­maq düz­gün olmadığı kimi, bunların hər ikisini nitqdən təcrid etmək uğursuzluqla nəti­cələnir. Nəzəri və obrazlı təfəkkürün, təxəyyülün nitqlə qarşılıqlı əla­qədə işlədilməsi təlim və tərbiyədə müvəffə­qiy­yət üçün özül olur. Həm məfhumlarla, həm də obrazlarla düşünüb-daşınmağa alışan şagir­din mənəvi qüvvələri, o cümlədən iradəsi daim səfərbər olunur. O, pedaqoji prosesdə asanlıqla irəliləyirlər və buna görə də sevinc his­si keçirir. Təlim və tərbiyə zamanı yaranan sevinc isə onun gələ­cək uğurlarına təkan verir. Deyilənlər eyni dərəcədə hafizəyə də aiddir.

Təlim və tərbiyənin təşkili formalarındakı ümumilik onların məz­mun və məqsəd cəhətdən qovuşmasına, pedaqoji prosesin tam­lığına imkan verir. Təlimin təşkili formalarından hər birinin – dərsin, praktikumun, fakultativ məşğələlərin, tədris ekskursiyasının, şagirdlər üçün əlavə məşğələlərin, ev tapşırıqlarının və s. tərbiyəvi imkanları genişdir. Bu imkanların üstünə sinifdənxaric tərbiyə işləri də əlavə edilməlidir. Çünki sinifdənxaric tərbiyə işinin formaları və təlimin təşkili formaları bir-birini tamamlayır.

Təlim, tərbiyə, təhsil və inkişafın qarşılıqlı əlaqəsi, bir-birinə zə­­min yaratması pedaqoji prosesin tamlığını gücləndirir, hər bir qol üzrə səmərəliliyi şərtləndirir.