Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 14. 12. 2011- ci il tarixli, 2062 №-li əmri ilə təsdiq edilmişdir

15.2. Yeni təlim texnologiyalarının prinsipləri
Təlim prosesi mürəkkəb prosesdir. Onun məqsədəuyğun şə­kil­də təşkili vacibdir. Təlimin məqsədəuyğun təşkilində prinsiplər mü­­hüm rol oynayır.

Didaktika təlim nəzəriyyəsi olmaqla təlimin obyektiv qa­nun­la­rını, qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarır, onlardan istifadə yol­la­rını müəyyənləşdirir. Təlim prinsipləri təlim qanunlarından irəli gə­li­r.

Prinsip didaktikanın qanunlarına uyğun təlim fəaliyyətini təş­kil etmək üçün qəbul edilmiş ideyalar toplusudur. Prinsip dedikdə həm­çinin didaktikada mövcud olan qanunlardan istifadə etmək, fəa­liy­yəti həmin qanunların tələblərinə uyğun şəkildə təşkil etməkdir.

Təlim prinsipləri didaktikanın mühüm vəzifələrinin həyata ke­çi­rilməsinə xidmət edir. Prinsiplər müəllimin qarşısına elə vəzifələr qo­yur ki, o bunlara əməl etməklə şagirdlərin yüksək tədris uğuruna na­il olur.

Təlim zamanı müəllimin fəaliyyətinin ümumi istiqamətini mü­­əy­­yən edən prinsiplər pedaqoji ədəbiyyatda müxtəlif cür təsnif edi­lir.

V.A.Slasteninin digər müəlliflərlə birgə yazdığı “Pedaqogika” dərs­liyində təlim prinsiplərinin aşağıdakı kimi təsnifi verilmişdir: el­milik; tərbiyəedici təlim; təlimin tətbiqi; təlimin ardıcıllığı və sis­tem­liyi; təlimdə fərdi yanaşma; təlimdə yaşauyğunluq; təlimdə yara­dı­cı inkişafın təmin edilməsi; təlimin çətinlik dərəcəsinin nəzərə alın­ması; əyanilik; mürəkkəblik dərəcəsindən asılı olaraq mövzunun im­kana uyğunlaşdırılması .

Y.K.Babanski təlim prinsiplərinin aşağıdakı kimi təsnifini ver­mişdir: elmilik; təlimin həyatla əlaqələndirilməsi; sistematiklik və ardıcıllıq; əyanilik; təlim prosesində müxtəlif metodlardan isti­fa­də etmə, təlimin asan (anlaşılıqlı) mənimsədilməsi prinsipi .

B.Əhmədova görə, təlimin aşağıdakı prinsipləri vardır: təlim ma­terialının onun məqsədi zəminində seçilməsi; təlim vasitələrinin onun məzmunu zəminində seçilməsi; təlim metodlarının onun vasi­tə­­ləri zəminində seçilməsi; təlimdə şagirdin imkanının nəzərə alın­ma­sı; elmilik; şüurluluq; fəallıq və müstəqillik; sistematiklik və ar­dı­cıllıq; fənnin daxili məntiqinin gözlənilməsi; biliyin möhkəm mə­nim­sədilməsi; reproduktiv və produktiv təfəkkürün vəhdəti; biliklə fəa­liyyətin birliyi və s.

Prinsiplərin təsnifatı ilə əlaqədar göstərdiyimiz nümunələr əsa­­sında onu demək olar ki, istər ənənəvi, istərsə də müasir pedaqoji ədə­biyyatda təlim prinsipləri öz həllini tam tapmamışdır. Ona görə ki, pe­daqoqlar prinsiplərə müxtəlif aspektlərdən yanaşırlar. Mütləq ola­nı odur ki, təlim prosesində müəyyən mexanizm vardır, onu bil­mə­sək bu prosesdə məqsədə nail ola bilmərik, bilsək də keyfiyyətli tə­lim ola bilməz. Təlimdə müvəffəqiyyət qazanmağa imkan verən me­xa­nizm təlim prinsipləridir. Təlim metodları və ya texno­lo­gi­ya­ları dəyişsə də bunlara uyğun prinsiplər həmişə olacaqdır.

Yeni təlim texnologiyaları əsasında həyata keçirilən təlim pro­se­sinin də özünə məxsus prinsipləri vardır. Bu prinsipləri iki yerə qrup­laşdırmaq olar:

1. 
   Şagirdi rəqabətəqabil , sosial, hərtərəfli inkişaf etdirməyə xid­­mət edən təlim-tərbiyə prinsiplərinə;
   
2. 
   İnteraktiv təlim zamanı rəhbər ideyalar kimi qəbul edilməli prin­siplərə.
   

Şagirdi rəqabətəqabil, sosial, hərtərəfli inkişaf etdirməyə xid­mət edən təlim-tərbiyə prinsipləri “Azərbaycan Respublikasında Təh­sil İslahatı Proqramı”nda öz əksini tapmışdır. Bunlar aşağıda­kı­lar­dır.

1. 
   Demokratikləşdirmə - təhsil prosesinin demokratikləşdiril­mə­sində maraqlı olan bütün tərəfləri, dövlət strukturları və icti­ma­iy­yət nümayəndələrini (müəllimləri, şagirdləri, valideynləri) təhsil pro­sesinə fəal iştirak etməyə cəlb etmə deməkdir; tədris mü­əssis­ə­si­nin “şəffaflığı” prinsipinin həyata keçirilməsidir.
   
2. 
   Humanistləşdirmə – təhsilin humanistləşdirilməsi şagirdə mü­na­sibətin dəyişilməsini nəzərdə tutur, o cümlədən yaradıcı inki­şaf qabiliyyətli və humanist yönümlü şəxsiyyətin formalaşdırılması; əq­li və fiziki imkanlarından, öyrənmə qabiliyyətindən asılı olma­ya­raq şagirdin şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşma; şagirdin qabiliyyət və tə­mayüllərinin aşkar edilməsi və onların inkişafı üçün şəraitlərin ya­ra­dılması.
   
3. 
   Diferensiallaşdırma – təlimin diferensiallaşdırılması şagird­lə­rin imkanlarının nəzərə alınması ilə qurulur.
   
4. 
   Fərdiləşdirmə – təhsilin fərdiləşdirilməsi şagirdlərin fərdi ma­raq və tələbatlarının nəzərə alınmasıdır.
   
5. 
   İnteqrasiya – təhsilin inteqrasiyası fənlərin öyrənilməsi za­ma­nı fənlərarası əlaqələrin aşkar edilməsi əsasında qlobal təfək­kü­rün formalaşdırılmasının vəcibliyini nəzərdə tutur.
   
6. 
   Humanitarlaşdırma – təhsilin humanitarlaşdırılması şəxsiy­yə­tin yaradıcı inkişaf prosesinin şərti kimi çıxış edir və təhsilin məz­mu­nunun formalaşmasına yeni yanaşmanı nəzərdə tutur. Bu ümum­bəşəri dəyərlərin yaradılması ilə bağlı fənlərin rolunun artm­a­sı­nı, öz xalqının mədəniyyətinə birləşmə və dünya mədəniyyətinin də­yərləri ilə tanışlığı ifadə edir.
   

İnteraktiv təlim üsullarının tətbiqi zamanı istiqamətverici ide­ya­lar kimi qəbul edilərək praktikada tətbiq edilməli prinsiplər isə aşa­ğıdakılardır:

1. 
   Şagirdə yönəlmiş təlim prinsipi: şagird təlim prosesinin mər­kəzi obyekti kimi çıxış etməlidir; təlim uşağın imkan və qabi­liy­yət­lərinə, onun biliyinə, maraq və tələbatlarına yönəlməlidir;
   
2. 
   Fəal təlim prinsipi: tədris prosesi elə təşkil olunmalıdır ki, id­rak fəallığını, təbii öyrənmə fəaliyyətini doğursun, şagirdə “ilk kəşf” sevinci keçirməyə imkan versin, onda yeni biliklərə yiyələn­mək həvəsini yaratsın;
   
3. 
   İnkişafetdirici təlim prinsipi: təlim inkişafı qabaqlamalı (L.S.Vı­qotskiy), uşağın “qarşıdakı (yaxın) inkişaf zonasına” yö­nəl­mə­lidir. Yəni təlim uşağın özünün müstəqil fəaliyyəti və ya böyük­lə­rin köməyi sayəsində aşkarlanan bilik və bacarıqları əldə etmək po­ten­sial imkanlarına tuşlanmalıdır;
   
4. 
   “Qabaqlayıcı təlim” pinsipi: təlim cəmiyyətin inkişaf tə­ma­yüllərini əks etdirməli və yeni nəsillərə yaxın gələcəkdə təşəkkül ta­pacaq dünyada fəaliyyətə hazırlamalıdır;
   
5. 
   Təlim-tərbiyə sisteminin çevikliyi prinsipi: İctimai mü­hi­tin və şagirdlərin dəyişən tələbləri nəzərə alınmaqla, təlim proq­ram­la­rının məzmununun, tədris planlarının qurulmasının, təlim-tərbiyə pro­sesinin təşkilinin, pedaqoji texnologiyaların seçilməsinin siste­ma­tik təzələnməsi baş verməlidir;
   
6. 
   Əməkdaşlıq prinsipi: “müəllim-şagird-valideyn ” qarşı­lıq­lı münasibətləri sistemində onların hər biri təlim prosesi gedişində tə­rəf-müqabili kimi iştirak etməlidirlər;
   
7. 
   Dialoji təlim prinsipi: məsələlərin birgə həlli gedişində özü­nün və qrup üzvlərinin fikirlərini, imkanlarını və təcrübələrini mü­əyyən edə bilməsi və faydalanması məqsədi ilə hər bir şagirdin mü­zakirələrdə və qrupun işində iştirakı təmin edilməlidir(32,səh.9).
   

Bildiyimiz kimi, yeni təlim texnologiyaları və ya interaktiv təlim metodları yaddaşa yox təfəkkürə əsaslanır. Yeni təlim texno­lo­­giyaları ilə müstəqil şəkildə bilik əldə edən şagirdlərin nəyinki tə­fək­kürü inkişaf edir, formalaşır həm də yaradıcılıq qabiliyyəti də in­ki­şaf edir. Şagirdlərin göstərilən istiqamətdə formalaşmalarına nail ol­maq üçün təlim prosesində bir çox tələblərə əməl etmək lazımdır.

Problemlilik: təlim modelində problemli inkişaf şəraitinin mo­­delləşdirilməsi; ətraf mühitin cisim və hadisələrində mövcud olan real ziddiyyətlərin həll edilməsi cəhdinə əsaslanmış təlim;

Bilik və təfəkkürün ayrılmazlığı: biliklər hazır vəziyyətdə qav­ranılmamalıdır; onlar təfəkkürün inkişaf etdirilməsi vasitəsi ol­ma­lıdır;

Məzmunun məlumatlılığı və elmi tutuma malik olması: tə­lim proqramları əsas elmi nailiyyətləri və məlumatı əks etdirməlidir;

Yaradıcılığın stimullaşdırılması: təlim prosesində bütün növ ya­ra­dıcı fikrə və fəaliyyətə dayaq vermək;

Biliklərin və həyat tələbatlarının qarşılıqlı əlaqəsi: təlimin məz­munu şagirdi onun öyrəndiklərinin həyat ilə necə əlaqəli olma­sı­nın dərk edilməsinə yönəltməlidir;

Şəxsi yönəlişlik: təlim proqramları şagirdlərə şəxsi təcrü­bə­lə­ri­nin istifadə edilməsinə imkan yaratmalıdır;

Diferensiallaşdırma: məzmunun şagirdlərin maraq və meyl­lə­rinə, qabiliyyətlərinə, şagirdlərin inkişaf səviyyələrinə yönəliş­li­y­i;

Müstəqil öyrənmə vərdişlərinin əldə edilməsinə yönəlişlik: bi­liklərə sərbəst yiyələnməyi, onları yaradıcı olaraq işləyib tətbiq et­mə­yi öyrədən tapşırıqlar olmalıdır;

İnteqrasiya: fənlərarası əlaqələrin məzmunda əks olunması müx­təlif fənlərdən olan mövzuları əlaqəli surətdə yüksək səmərə ilə öy­rənməyə, çoxsaylı tədris fənlərini bir-biri ilə əlaqələndirməyə və be­lə­liklə, təlimin məzmununun tamlığını və şagirdlərin təsəv­vü­rün­də dünyanın vahid mənzərəsinin inkişafını təmin etməyə imkan ve­ri­r.

Təlim proqramlarının məzmununun tərtibində çeviklik: proq­­ramların məzmununun variativliyi və sistematik olaraq təzələn­mə­si;

Biliklərin ümumiləşdirilmiş şəkildə mənimsənilməsi: təlim proq­ramları ancaq ayrıca biliklərin mənimsənilməsinə deyil, eyni za­manda biliklərin özəyini təşkil edən fundamental elmi biliklərin öy­rə­nilməsinə yönəlməlidir;

Gələcəyə istiqamətlənmə: təlimin məzmununda proqnoz və gə­ləcək üçün əhəmiyyətli ola bilməsi məsələlərinin həlli elementləri ol­malıdır;

Təlimin nəticələrinin əks etdirilməsi: təlim proqramları tə­li­min sonunda şagirdin nələri bilmələrini və praktiki olaraq nəyə qa­bil olmalarını əks etdirməlidir.

15.3. Ənənəvi təlimdən fəal və interaktiv təlimə
Pedaqoji tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, təlim prosesinə metodik yanaşmanın əsas üç növü vardır:

1) Passiv ənənəvi təlim;

2) Müasir fəal təlim;

3) Yeni İnteraktiv təlim.

Ənənəvi təlim metodunda (buna ənənəvi təlim də deyilir) müəllim əsas sima olub yalnız şagirdlərə diktə edir, öyrədir. Buna ənə­nəvi təlim prosesi deyilir ki, uzun illər belə təlim prosesi möv­cud olmuş və bu gün də yeniliyə can ataraq yaşamaqdadır. Ənənəvi təlim prosesində müəllim fəaldır, şagirdlər isə passiv dinləyicidirlər. Müəllim deyir, şagirdlər eşidir. Belə dərs prosesində qarşılıqlı əla­qə, əks əlaqə yoxdur. Şagird bu prosesdə yalnız bir obyektdir. Mü­əl­limin şagirdlərlə əlaqəsi yalnız suallara verilən cavablar, yazı iş­ləri vasitəsilə həyata keçirilir. Şagirdlərə çatdırılan biliyin mənim­sə­nilməsi baxımından belə metod səmərəsizdir. Lakin, belə ənənəvi dərsin də müəyyən müsbət cəhətləri vardır. Belə ki, müəyyən vaxt çər­çivəsində şagirdlərə müəyyən bilik və məlumatlar verilır. Şa­gird­lərin bilik dairəsi genişlənir, məlumatları artır. Bu prosesdə təlim şa­girdləri inkişaf etdirir. Amma buna inkişafetdirici təlim deyə bil­mərik. Bu prosesdə yalnız biliklər, məlumatlar genişlndirilir, inkişaf etdirilir. Buna inkişafetdirici təlim yox, təlim inkişaf etdirir deyə bilərik. Şagirdin belə fəaliyyəti produktiv deyil, reproduktiv təlim adlanır.

Reproduktiv təlim onunla xaraktrerizə edilir ki, şagird yalnız yazır, informasiyanı, bilikləri alır, onu qəbul edir, başa düşür, yadda saxlayır və təcrübədə tətbiq. Belə fəaliyyətin əsas məqsədi məktəb­li­də bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması, diqqət və yad­da­şın inkişaf etdiirlməsidir.

Bu metodun müsbət cəhətini görən bəzi müəllimlər bu meto­dun həmişə qalacağı iddiasındadırlar. Bəzi hallarda da təcrübəli mü­əllimlər, xüsusilə də şagirdlər artıq materialın mahiyyətini, dərsin məqsədini biləndə passiv metodun özündən də fənni əsaslı öyrənə bilirlər.

Təlimdə ənənəvi metodların aşağıdakı səciyyəvi cəhətləri vardır:

1.Bir qayda olaraq ənənəvi dərslərdə əsas diqqət şagirdlərdə bacarıqların formalaşmasına deyil, biliklərin mexaniki mənimsənil­mə­sinə yönəldilir.

2. Ənənəvi təlimdə hazır informasiyanın çatdırılması ilə onun mənimsənilməsi üçün şərait yaradılması müəllimin başlıca funksi­ya­sını təşkil edir.

3. Müəllimin şagirdlə rəftarında avtoritar, avtokratik iş üsulu, üslubu qabarıq şəkildə təzahür edir. Ənənəvi təlimdə hər bir dərs hazırlığın yoxlanması, yeni materialın izahı və dərsin möhkəm­lən­dirilməsi mərhələləri ilə səciyyələnir.

Ənənəvi dərs tipində mövzuların tədrisi zamanı sinifdə ümumi gərginlik hökm sürür, tədris prosesi şagirdlərin deyil, daha çox müəllimin aktual hesab etdiyi məsələlərin həllinə yönəlir. Bu zaman şagirdlərin əksəriyyəti təlim prosesində passiv iştirak edir. Ona görə də dərslər eyni tipli olub, şagirdlər üçün darıxdırıcı keçir. Hər bir dərs öz predmeti səciyyəsində tədris olunur, bu zaman həm də fənlərarası əlaqəyə az diqqət yetirilir.Bu prosesə interaktiv deyil, interpassiv deyilir.

Ənənəvi təlimin müəyyən imkanları da vardır. Belə ki, ənənəvi pedaqoji prosesi təsvir edəndə biz ilk növbədə lövhənin qarşısında duran müəllimi və onun sakit dinləyiciləri olan şagirdləri görürük. Bu zaman müəllim çalışır ki, bilikləri çatdırsın, şərh etsin və misallar gətirsin. Sagirdlər isə bu məlumatları passiv şəkildə qav­rayır, anlayır, mənimsəyir, sonra bilikləri möhkəmləndirmək üçün bunları təkrarlayır və ya məsələlərin həlli prosesində tətbiq edirlər. Yəni, ənənəvi dərsdə şagirdlər məlumatları yadda saxla­mağa çalı­şır­lar, müəllim isə nəticələri özü çıxararaq bilikləri hazır şəkildə şagirdlərə çatdırır. Öyrədici fəaliyyət ilk növbədə müəllimin fəallığı əsasında həyata keçirilir. Ənənəvi təlimin bu xüsuiyyətinə görə onu izahedici-illüstrativ və ya reproduktiv (təkraredici) təlim adlandırır­lar. Bunu aşağıdakı sxem əsasında təsvir etmək olar.
Ənənəvi təlim

Hamıya məlum olduğu kimi, hər hansı bir məlumat real hə­yat­da tətbiq edilən zaman əsaslı biliyə çevrilir. Şagirdin cavabına qo­yulan tələblərin əsasını əslində biliklərin mənimsənilməsinin yox­la­nılması yox, verilən məlumatların yadda saxlanılması təşkil edir. Eyni zamanda ənənəvi təlim prosesində biliklərin praktiki tətbiqini təsəvvür etmək üçün şagirdə müvafiq imkanlar yaradılmır.

Beləliklə, dərsin məzmunu adətən daha çox nəzəri öyrənilir və həyatın tələbatlarına uyğunlaşdırılmır. Şagirdin şəxsi təcrübəsi, onun tələbatları, maraqları, qabiliyyətləri və fərdi xüsusiyyətləri nə­zə­rə alınmır.

Belə dərs prosesinin nəticəsində heç kim əmin ola bilməz ki, bütün şagirdlər bu bilikləri lazımi səviyyədə dərk edəcək. Şagirdin hazır bilikləri mənimsəməsi nəinki onun təfəkkürünün inkişafı üçün stimul yaratmır, eyni zamanda idrak prosesini kütləşdirir, uşağı ya­ra­dıcılıqdan, sərbəstlik, müstəqillik, təşəbbüskarlıq kimi keyfiyyət­lər­dən məhrum edir. Nəticədə təlimin səmərəliliyi azalır, çünki onun keyfiyyəti şagirdin əqli qabiliyyətlərinin və hafizəsinin inkişaf səviyyəsi, idrak motivasiyasının olub-olmaması kimi psixoloji amillərdən birbaşa asılı olur.

Deməli, ənənəvi təlim zamanı şagirdlərin dərketmə fəallığı pas­siv, reproduktiv xarakter daşıyır. Belə dərsdə yalnız informa­si­ya­la­rın toplanmasına və yaddaşın məşq etdirilməsinə yönəlmiş, həya­tın real tələbatlarından kənar olan təhsil şəraitində müasir dövrün şəxsiyyətinin, hərtərəfli inkişaf etmiş insanın formalaşdırılması çə­tin­dir. Belə dərslərdə şablonçuluq, formalizm, əzbərçilik geniş ya­yıl­mış olur.

Ənənəvi təlim sisteminin ən mürəkkəb problemlərindən biri isti­fadə olunan pedaqoji texnologiyaların konservatizmi, qeyri-çe­vik, şablonçu olmasıdır. Müasir informasiya – kommunikasiya döv­ründə elmin müxtəlif sahələrində toplanmış bilik kütləsi elə sürətlə artır ki, təlimin ənənəvi sxem və prinsiplərinə əsaslanaraq onları həm öyrənənə çatdırmaq, həm də mənimsətmək əslində çox çətin bir prosesə çevrilir.

Fəal təlim metodu elə təlim metodudur ki, dərs prosesində mü­əl­limlə şagird arasında qarşılıqlı əlaqə, münasibət, ünsiyyət, müəl­lim-şagird əməkdaşlığı vardır. Şagirdlər passiv dinləyici deyil­lər. Onlar dərsin fəal iştirakçılarıdır, müəllimin yaxın köməkçisi­dir­lər. Əgər passiv təlim metodunda müəllim əsas fiqur, əsas sima idisə, indi müəllim və şagird birlikdə dərsin əsas qurucusu, təşkilatçılarıdır.

Fəal təlimdə müəllim və şagird eyni səviyyədə, eyni dərəcə­də­­dirlər. Əgər passiv dərs avtoritar, avtokratik üsulda qurulursa, fəal dərs tipində əməkdaşlıq, işgüzarlıq, demokratik prinsiplər öz əksini tapır.

Fəal təlimdə müəllim şagirdə təsir göstərdiyi kimi, şagird də mü­əllimə təsir göstərir. Fəal təlimdə müəllim şagirdə öyrətdiyi ki­mi, müəllim özü də şagirddən öyrənir. Fəal təlimdə qarşılıqlı dia­loq, əməkdaşlıq hökm sürür. Fəal təlimi sxem şəklində aşağıdakı kimi göstərə bilərik.
Fəal təlim

Fəal təlimin prinsiplrini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. 
   Şəxsiyyətə yönəlmiş təlim prinsipi
   
2. 
   Fəal idraki prinsip
   
3. 
   İnkişafetdirici təlim prinsipi
   
4. 
   “Qabaqlayıcı təlim” prinsipi
   
5. 
   Təlim-tərbiyənin çevikliyi prinsipi
   
6. 
   Əməkdaşlıq prinsipi
   
7. 
   Dioloji təlim prinsipi
   

Fəal və interaktiv təlim anlayişlarının bir çox cəhətləri bir-birilə çox yaxın və ümumidir. Belə ki, hər iki metodla keçilən dərs şa­gird­ləri fəallışdırmağa yönəldilmiş, hər ikisində şagirdlərə hazır biliklər verilmir, onlar axtarıcılığa, tədqiqatçılağa sövq edilir, hər iki­­s­ində müəllim şagird münasibətləri, ünsiyyət və dialoqlar hökm sürür.

İnteraktiv təlim zamanı isə müəllimin başlıca vəzifəsi şa­gird­­lərə yardımçı olmaqdan, təlim prosesində şagirdlərin fəaliy­yə­ti­ni əlaqələndirib onlara yaradıcı axtarışa həvəs yaratmaqdan, axtarıb araşdırmağı, nəyi harada öyrənməyi öyrətməkdən ibarətdir.

İnteraktiv təlim metodları özü də fəal təlim prosesinə daxil olan metodlardandır. Burada biliyin əasas qrup və cütlərlə iş for­malarından müntəzəm şəkildə istifadə etməklə axtarılıb tapılması ön plana çəkilir. Bu cür təlim texnologiyası ilə təşkil olunan dərslərdə əvvəlcə problemə istiqamət verəcək motivasiya yaradılır. Motiva­si­ya problemə çıxaracaq məsələnin qoyulmasıdır. Onun nəticəsi tədqiqat sualı olur. Həmin tədqiqat sualı problemin həlli yollarına dair ilkin fərziyyələrin irəli sürülməsinə şərait yaradır. Sonra həmin problemin araşdırılması üçün qruplarda işlər təşkil olunur. Hər qrup irəli sürülmüş fərziyyələrin doğruluğunu isbat etmək üçün mətn üzərində, bilik mənbələrinə nəzər salmaqla tədqiqat işlərinə cəlb olunurlar. Alınan nəticələr işçi vərəqlərində qeyd olunur. İşçi vərəqlərində işlər tamamlandıqdan sonra təqdimat mərhələsi gəlir. Hər qrup öz tədqiqatlarının yekunları ilə auditoriyanı tanış edirlər. Sonra təqdim olunan bütün işlər arasında rabitə, əlaqələr yaradılır. Məlumatlar sistemə salınaraq ümumiləşdirilir. Həmin ümumiləş­mə­lər ilkin fərziyyələrlə müqayisə olunur və nəticələr çıxarılır. Bundan sonra biliyn tətbiqi mərhələsi gəlir. İşin gedişindən aydın olduğu kimi, fəal-interaktiv təlimdə şagirdlərdə məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürün inkişafı qayğısına qalınır, təlim prosesinə tədqiqat xa­rakteri verilir. Təlim prosesində işgüzar iş mühiti, əməkdaşlıq şəraiti yaradıldığından iştirakçıların yüksək fəallığı təmin olunur.

Ənənəvi təlim

Fəal təlim

İnteraktiv təlim
15.4. Fəal və interaktiv təlim metodlarının səciyyəsi

Məlum olduğu kimi interaktiv təlim metodları ən yeni tex­no­lo­giyalardan biri sayılır.

Təlim texnologiyası deyəndə pedaqoji prosesdə təlimin ən ye­ni və ən səmərəli metodlarından, priyom, tərz və vasitələrindən is­ti­fa­də etməklə yüksək elmi – intellektual səviyyəyə və nümunəvi mə­nə­­vi - əxlaqi normalara malik olan şəxsiyyətin yetişdirilməsi nə­zərdə tutulur.

“İnteraktiv” latın sözü olub, iki mənada təqdim olunur. Birin­cisi “intero” şəklində, yəni “daxili”, “içəri” mənasında, ikincisi isə “in­­ter­naşin” şəklində yəni “ara”, “qarşılıqlı əlaqə”, “dialoq” “bey­nəl­xalq” mənasında işlədilir. “Aktiv” və ya “akt” sözü isə beynəl­xalq sta­tus almış “aktivişhin” sözündən olub, “fəaliyyət”, ”fəal”, “fəallıq”, “fəallaşmaq” mənasında işlədilir. Demək, “İnteraktiv” “qarşılıqlı əla­qə”, “anlaşma”, “əməkdaşlıq”, “dialoq” deməkdir. Bu prosesdə hər iki tərəfin fəallığı mühüm yer tutur. Bu fəallaşma adi və normal fəallaşma kimi deyil, çevik və dinamik fəallaşma kimi başa düşülür. Deməli, “interaktiv” sözü pedaqoji prosesin son də­rə­cə dinamik fəal­laş­dırılması kimi başa düşülməlidir. Bu prosesdə hər bir şagirdin öz müstəqil fikri, düşüncəsi və ideyası olur və hər bir zəif şagird də fəallaşır. Bütün bunlar da, heç şübhəsiz, təlim key­fiy­yətinin yük­səl­mə­sinə, təkmilləşməsinə bilavasitə təsir göstə­rir, şagirdlərin mə­nim­sə­mə keyfiyyətini artırır.

İnteraktiv təlimə tədrisin və idrak fəaliyyətinin təşkili və idarə olunması metodlarının məcmusu kimi baxmaq olar. İnteraktiv təlim üçün aşağıdakı cəhətlər səciyyəvi ola bilər:

• 
  müəllim tərəfindən şüurlu surətdə (iradi olaraq) idraki prob­lem situasiyasının yaradılması;
  

- problemin həlli prosesində şagirdlərin fəal tədqiqatçı möv­qe­yinin stimullaşdırılması;

- şagirdlər üçün yeni və zəruri olan biliklərin müstəqil kəşfi, əldə edilməsi və mənimsənilməsi üçün şəraitin yaradılması.

Yeni yanaşmanın mahiyyəti ondadır ki, təlim şagirdlərin yad­da­şının təkcə yeni elmi biliklərlə (informasiya ilə) zən­gin­ləş­diril­mə-si­nə deyil, həm də təfəkkürün müntəzəm inkişaf etdirilməsi əsa­sın­da daha çox biliklərin müstəqil əldə edilməsi və mənim­sə­nilməsi, ən mühüm bacarıq və vərdişlərinin, şəxsi keyfiyyət və qabi­liyyətlərin qazanılmasına yönəlib. Bu zaman şagirdlər müəl­limin rəhbərliyi altında, xüsusi seçilmiş, asan başa düşülən və yadda qalan, ən vacib təlim materialının öyrənilməsi prosesində fakt və hadisələrin səbəb-nəticə əlaqələrini, qanunauyğunluqlarını aşkar etməyi, nəticə çıxarmağı, mühüm və dərin ümumiləşdirmələr apar­mağı öyrənirlər.

İnteraktiv təlim prosesində şagirdin mövqeyi – “kəşf edən”, “tədqiqatçı”, araşdırıcı” mövqeyidir; o, gücü çatdığı məsələlər və prob­lemlərlə üzləşərkən, bunları müstəqil tədqiqat prosesində həll edir. Şagirdlər təlim prosesində passiv dinləyici deyil, fəal düşünən, danışan, fikir söyləyən, münasibət bildirən, biz subyekt, təlim pro­se­sinin tamhüquqlu iştirakçısı, tədqiqatçısı kimi çıxış edir və bi­lik­ləri fəal axtarış və kəşflər prosesində mənimsəyirlər.

Müəllimin mövqeyi – fasilitator ("bələdçi", "aparıcı") daha çox istiqamətverici mövqeyindədir. O, problemli vəziyyətləri planlı və istiqamətlənmiş surətdə təşkil edir, şagirdlər qarşısında tədqiqat məsələlərinin meydana çıxmasına şərait yaradır və onların həllinə metodiki kömək göstərir.

İnteraktiv metodlarla qurulan dərs ənənəvi dərsdən onunla fərq­lə­nir ki, burada uşaqlar özləri biliyi əldə edir, müstəil çalışaraq, ax­tararaq bilik qazanır. Şagirdlər təlim prosesinə fəal cəlb olunurlar. Mü­­əllim isə daha çox istiqamət, məsləhət verir, o bələdçi rolunu oy­na­yır. Sinifdəki iqlim uşaqların sərbəstləşməsinə, müstəqilliyinə, fə­al­­lı­ğına səbəb olur, uşaqlar öz fikirlərini sərbəst söyləyə bilirlər. İn­te­rak­tiv dərsin dəqiq strukturu var və qarşıya qoyulan məsələləri həll et­­məyə imkan verir, uşaqlar biliklərə yiyələnir, tədris proqramı zərər çəkmir.

İnteraktiv təlimin əsas üstünlüyü - real idrak motivasiyasının (biliklərə yiyələnmək həvəsinin) yaranmasıdır. Bu da idrak fəaliyy­ətinin gedişində şagirdlərin təfəkküründə gerçək ziddiyyət­lə­rin həlli imkanlarına əsaslanır. Real ziddiyyətlərdən yaranan emo­si­yalar əqli ehtiyatların səfərbərliyini təmin edir, idrak fəaliyyətini şövqləndirir, diqqəti uzun müddət cəmləməyə imkan yaradır. Bilgilər “hazır” şəkildə deyil, onların müstəqil surətdə kəşfi prosesində mənim­sənilir, yəni mənimsəmə prosesi passiv deyil, fəal xarakter daşıyır.

Əgər şagird öz istəyinə və öz fəaliyyətinə əsasən yeni bilikləri kəşf edirsə, onda o, dərsə yaradıcı və maraqla yanaşır, əldə etdiyi bilikləri uzun müddətə və möhkəm mənimsəyir.

İnteraktiv təlim metodunun tədris prosesinə daxil edilməsi şagirdlərin passivliyinin aradan qaldırılmasına, lazım olan təfəkkür xüsusiyyətlərinin və yaradıcılığın formalaşdırılması və təlim keyfiy­yə­tinin yüksəldilməsinə şərait yaradır.

Təlimin səmərəliliyi (daha qısa müddətdə daha çox informa­siyanı mənimsəmək imkanı) xeyli artır. Bunun aşağıdakı səbəblərini göstərmək olar:

• 
  şagirdlərin idrak fəaliyyəti və təlim motivasiyası hesabına;
  
• 
  təfəkkürə əsaslanaraq biliklərin müstəqil, məhsuldar və yaradıcı şəkildə əldə edilməsi və mənimsənilməsi sayəsində.
  

Dünya təcrübəsi göstərir ki, interaktiv təlim metodu müəllim üçün dərsin keyfiyyətini artırmaq üçün vacib bir vasitədir. Bu me­tod şagirdlər üçün dərsi çox maraqlı və cəlbedici edir. Fəal in­te­rak­tiv təlim həm təlimin məzmununun öyrənilməsini, həm də bu məz­mu­nun tətbiqini daha səmərəli edir, şagirdlərin dərketmə fəa­liy­yə­tini daha da fəallaşdırır. Şagirdlərin öyrənməyə həvəsi və nailiy­yətləri artdıqca, müəllimin də fəaliyyəti yüngülləşir. Lakin bu o de­mək deyil ki, mü­əl­li­min zəhməti azalır. İnteraktiv təlim əslində dər­sin hazırlanması və idarə edilməsi üçün müəllimdən böyük zəhmət, işgüzarlıq və yaradı­cı­lıq tələb edir.

Bunu da qeyd edək ki, interaktiv təlim metodlarından hər bir mövzunun tədrisində istifadə etmək məsləhət görülmür. Dərsdə qar­şı­ya qoyulmuş məqsəd, şagirdlərə veriləcək bilik, bacarıq və vər­diş­lərin məzmunu, xarakteri, inteqrasiya imkanları, şagirdlərin ha­zır­lığı, yerli şərait, məktəbin maddi bazası və s. nəzərə alınmaqla in­te­rak­tiv priyomlara müraciət edilməlidir.

Bəzən müəllimlərdən eşitmək olur: “Biz yaxşı dərs deyirik, amma şagirdlərin marağı yoxdur”. Təcrübələr göstərir ki, maraq biliyin necə təqdim olunmasından asılıdır. Uşaqların biliyi artdıqca, daha çox şey bilməyə can atır, öyrənməyə həvəsi və marağı olur, araşdırmalar aparırlar. Təcrübəli müəllimlər, pedaqoqlar bildirirlər ki, oxumaq istəməyən, maraqlanmayan uşaq yoxdur. Uşaq doğu­lan­dan ətraf aləmi öyrənməyə, dərk etməyə can atır və onlarda hər şeyə maraq olur.

Deyilənlərdən məlum olur ki, interaktiv metodlar təlimin key­fiy­­­yətini xeyli dərəcədə yüksəldir, şagirdlərdə yeni idraki və əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırır: müsahibini, hər hansı danışanı (danı­şı­ğı­nı), maqnitafon, radio, televiziya verilişlərini dinləməyi, söy­lə­ni­lən fi­kirlərə hörmət etməyi, yeri gəldikdə münasibət bildir­məyi, müs­təqil, tənqidi və yaradıcı düşünməyi, sərbəst fikir söy­lə­məyi, irəli sürdüyü fikri müdafiə etməyi, sübuta yetirməyi, məntiqi təfək­kü­rünü inkişaf etdirməyi, təcrübəsini və ümumi hazırlığını təhlil etməyi, özünü obyektiv qiymətləndirməyi, kollektivdə öz yerini gör­məyi, əqli və fiziki əmək prosesində kollektivin üzvləri ilə əmək­daşlıq etməyi, birgə işləməyi, ümumi əməyin payına düşən hissəni ləyaqətlə yerinə yetirməyi, kollektivin fikrinin formalaşma­sında fəallıq, işgüzarlıq gös­tərməyi, qrupun üzvləri, sinif kollektivi ilə birgə qərar verməyi, qar­şıdurma yarandıqda müdafiə olunmağı, münaqişəni səbrlə, sülh yolu ilə həll etməyi, tolerant olmağı, risqə getməyi, emosional situa­si­ya­da özünü ələ almağı, özünü idarə et­mə­yi, şəxsi sağlamlığına görə məsuliyyət daşımağı, insana, onun hü­quqlarına hörmətlə, ədalətlə yanaşmağı bacarmaq və s.

İnteraktiv metodlarla keçilən dərslərdə şagirdlərdə hər şeyi bilmək həvəsi, təşəbbüskarlıq yüksəlir, onların öyrənmə fəallığı, tə­li­min keyfiyyəti və səmərəliliyi artır, nəticədə mexaniki yaddaş de­yil, yaradıcı təfəkkür inkişaf edir.