Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə
Yüklə 64,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Heyvan toxumaları. Epiteli, birləşdirici, əzələ, sinir kimi 4 toxu- ma qrupunu ayırırlar. Epiteli toxuması. Epiteli toxuması bir-birinə sıx söykənmiş bir Lifli Piy Qığırdaq Qan Birləşdirici toxumalar B · Bitkilərin örtük və digər toxumaları heyvanların toxumalarından fərqlənirmi? Fotosintezedici (parenxim) toxuma 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi 45 44 b) Ehtiyat toplayıcı toxuma. Hücey- rələri iri vakuollara malikdir. Vakuol- lar içərisindəki hüceyrə şirəsində müx- təlif ehtiyat qida maddələri – nişasta dənələri, yağ damlaları, suda həll olmuş şəkər və s. toplanır. Ehtiyat maddələr əsasən böyümə üçün istifadə olunur. İfrazat toxumasına bitkilərin nektarlıqları, şirə ifraz edən ka- nalcıqlar aiddir. Hüceyrələrində həşəratları bitkiyə cəlb etmək, bitkini heyvanlar tərəfindən yeyilməkdən mühafizə etmək və s. üçün xüsusi maddələr toplanır. 1 2 3 4 5 6 7 8 47 46 Əzələ toxuması. kət, qanın damarlarda axması, qidanın həzm borusu ilə irəliləməsi baş verir. Buna səbəb əzələlərin yığılmasıdır. Əzələ toxumasının saya, eninəzolaqlı (skelet və ürək əzələsi) növləri var. Sinir toxuması. Sinir toxumasının əsas xüsusiyyəti oyanma – qıcıqların qəbulu və ötürülməsidir. Bu toxuma heyvanların sinir sistemini əmələ gə- tirir. Sinir tənziminə görə orqan və sistemlər tam vahid sistem şəklində birləşir. Heyvanlarda hərə- Əzələ toxumasının növləri Sinir toxuması Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Toxuma növü Epiteli Birləşdirici Əzələ Sinir Yerləşməsi Quruluş xüsusiyyətləri Funksiyaları 1. Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Cümlələrdəki səhvləri müəyyən edərək onları doğru ifadələrə çevirin: · Əzələ birləşdirici toxumaya aiddir. · Sinir toxumasının əsas xüsusiyyəti oyanma və yığılmadır. · Piy, sümük, qığırdaq və qan toxumaları epiteli toxumasına aiddir. · Orqanizmdə dərinin üst səthini əzələ toxuması örtür. birləşdirici əzələ epiteli sinir b a d c Heyvan orqanizmlərini __, __, __ və __ təşkil edir. Orqan və sistemlərin birgə fəaliyyətini __ __ təmin edir. Açar sözl e r Epiteli toxuması Birləşdirici toxuma Əzələ toxuması Sinir toxuması 2. Düzgün cavabları seçin: 1) Heyvanların dəri səthi hansı toxumadan əmələ gəlib? 2) Oyanma və ötürmə hansı toxumanın xassəsidir? 3) Hansı toxumanın hüceyrələri bir-birinə sıx söykənib? 4) İnsanın sümüklərini və qanı əmələ gətirən toxuma qrupu necə adlanır? 5) Yığılma xassəsi hansı toxumaya xasdır? 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Saya Eninəzolaqlı Heyvanlarda orqanlar və orqanlar sistemi. Heyvanlarda toxu- malar birləşərək orqanları əmələ gətirir. Orqanizmdə müəyyən yeri olan, bir neçə növ toxuma qrupundan təşkil olunan bir və ya bir neçə funksiya yerinə yetirən bədən hissəsi orqan adlanır (yun. “orqanon” – silah, alət). Ümumi funksiyaları yerinə yetirən, bir-biri ilə bağlı olan orqanlar isə, öz növbəsində, orqanlar sistemini əmələ gətirir. Orqanlar bir yerə yığılaraq başçı seçmək istədilər. Baş məğrurcasına qalxaraq dedi: – Başçı mən seçilməliyəm, çünki hamıdan yuxarıda du- ruram, məndə hər yerə nəzarət edən beyin var. Ürək irəli çıxaraq: – Mən hamıdan güclüyəm. Əgər mənim güclü əzələ- lərim qanı vurmasa, hamınızın sonu çatar, – dedi. – Sakit, – deyə qaraciyər dilləndi. – Mən bədəni zəhərlərdən təmizlə- yirəm. Mənsiz heç kim yaşaya bilməz. Başçı mən olmalıyam. – Nə üçün sən olmalısan? – deyə ağciyər qardaşları özlərindən çıxdı. İn- di tənəffüsü kəsərik, onda bilərsiniz ki, bizsiz yaşamaq nə deməkdir!.. · Sizcə, bu mübahisədə hansı orqan haqlıdır? 15. Heyvanların orqanları və orqanlar sistemi 1 · Şəkillərdə hansı orqanlar sistemi göstərilmişdir? Hansı sistem orqanların hüceyrələrini lazım olan maddələrlə təmin edir, lazımsız və zərərli maddələrdən azad olmağa imkan verir? Şəkildəki digər sistemlərin funksiyası nədir? · · Sümük və əzələ sistemləri. əzələlərlə birlikdə əmələ gətirir. Skelet da- xili orqanları zədələnməkdən qorumaqla bərabər, həm də bədənin dayağını təşkil edir. Orqanizmlərin bir çoxunda skelet dayaq-hərəkət aparatını Əzələlərin yığılması nəticəsində bədənin ayrı- ayrı hissələri hərəkətə gətirilir. 1 2 3 4 5 6 7 8 47 46 Əzələ toxuması. kət, qanın damarlarda axması, qidanın həzm borusu ilə irəliləməsi baş verir. Buna səbəb əzələlərin yığılmasıdır. Əzələ toxumasının saya, eninəzolaqlı (skelet və ürək əzələsi) növləri var. Sinir toxuması. Sinir toxumasının əsas xüsusiyyəti oyanma – qıcıqların qəbulu və ötürülməsidir. Bu toxuma heyvanların sinir sistemini əmələ gə- tirir. Sinir tənziminə görə orqan və sistemlər tam vahid sistem şəklində birləşir. Heyvanlarda hərə- Əzələ toxumasının növləri Sinir toxuması Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Toxuma növü Epiteli Birləşdirici Əzələ Sinir Yerləşməsi Quruluş xüsusiyyətləri Funksiyaları 1. Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Cümlələrdəki səhvləri müəyyən edərək onları doğru ifadələrə çevirin: · Əzələ birləşdirici toxumaya aiddir. · Sinir toxumasının əsas xüsusiyyəti oyanma və yığılmadır. · Piy, sümük, qığırdaq və qan toxumaları epiteli toxumasına aiddir. · Orqanizmdə dərinin üst səthini əzələ toxuması örtür. birləşdirici əzələ epiteli sinir b a d c Heyvan orqanizmlərini __, __, __ və __ təşkil edir. Orqan və sistemlərin birgə fəaliyyətini __ __ təmin edir. Açar sözl e r Epiteli toxuması Birləşdirici toxuma Əzələ toxuması Sinir toxuması 2. Düzgün cavabları seçin: 1) Heyvanların dəri səthi hansı toxumadan əmələ gəlib? 2) Oyanma və ötürmə hansı toxumanın xassəsidir? 3) Hansı toxumanın hüceyrələri bir-birinə sıx söykənib? 4) İnsanın sümüklərini və qanı əmələ gətirən toxuma qrupu necə adlanır? 5) Yığılma xassəsi hansı toxumaya xasdır? 2 2 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Saya Eninəzolaqlı Heyvanlarda orqanlar və orqanlar sistemi. Heyvanlarda toxu- malar birləşərək orqanları əmələ gətirir. Orqanizmdə müəyyən yeri olan, bir neçə növ toxuma qrupundan təşkil olunan bir və ya bir neçə funksiya yerinə yetirən bədən hissəsi orqan adlanır (yun. “orqanon” – silah, alət). Ümumi funksiyaları yerinə yetirən, bir-biri ilə bağlı olan orqanlar isə, öz növbəsində, orqanlar sistemini əmələ gətirir. Orqanlar bir yerə yığılaraq başçı seçmək istədilər. Baş məğrurcasına qalxaraq dedi: – Başçı mən seçilməliyəm, çünki hamıdan yuxarıda du- ruram, məndə hər yerə nəzarət edən beyin var. Ürək irəli çıxaraq: – Mən hamıdan güclüyəm. Əgər mənim güclü əzələ- lərim qanı vurmasa, hamınızın sonu çatar, – dedi. – Sakit, – deyə qaraciyər dilləndi. – Mən bədəni zəhərlərdən təmizlə- yirəm. Mənsiz heç kim yaşaya bilməz. Başçı mən olmalıyam. – Nə üçün sən olmalısan? – deyə ağciyər qardaşları özlərindən çıxdı. İn- di tənəffüsü kəsərik, onda bilərsiniz ki, bizsiz yaşamaq nə deməkdir!.. · Sizcə, bu mübahisədə hansı orqan haqlıdır? 15. Heyvanların orqanları və orqanlar sistemi 1 · Şəkillərdə hansı orqanlar sistemi göstərilmişdir? Hansı sistem orqanların hüceyrələrini lazım olan maddələrlə təmin edir, lazımsız və zərərli maddələrdən azad olmağa imkan verir? Şəkildəki digər sistemlərin funksiyası nədir? · · Sümük və əzələ sistemləri. əzələlərlə birlikdə əmələ gətirir. Skelet da- xili orqanları zədələnməkdən qorumaqla bərabər, həm də bədənin dayağını təşkil edir. Orqanizmlərin bir çoxunda skelet dayaq-hərəkət aparatını Əzələlərin yığılması nəticəsində bədənin ayrı- ayrı hissələri hərəkətə gətirilir. 2 2 49 48 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Tənəffüs sistemi Həzm sistemi İfrazat sistemi. temi vasitəsilə bədəndən kənarlaşdırılır. Onurğasız heyvanlarda, adətən, ifrazat sistemi şaxələnmiş borucuqlardan ibarətdir. Onur- ğalıların əksəriyyətində bu sistem bir cüt böyrəkdən, bir cüt sidik axarından, tək sidik kisəsi və sidikçıxarıcı kanaldan ibarət olur. Cinsiyyət sistemi. Orqanizmin özünəoxşar nəsil törətməsini tə- min edir. Cinsiyyət vəzilərində xüsusi hüceyrələr – cinsiyyət hücey- rələri yetişir. Dişi və erkək cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi nəticəsində yaranan hüceyrədən yeni orqanizm inkişaf edir. Sinir və endokrin sistemlər. Orqanizmin bütün orqanlar siste- minin birgə fəaliyyətinin tənzimlənməsində sinir və endokrin sis- temlər iştirak edir. Sinir sistemi həm də heyvanların ətraf mühitlə əlaqəsini təmin edir. Endokrin sisteminə bioloji aktiv maddələr – hormonlar hazırlayan vəzilər aiddir. Hormonlar bütün orqanlar sis- teminin fəaliyyətinə təsir göstərir. Beləliklə, orqanizmlərdə bütün orqanlar vahid sistem halında işləyir. Orqanizmdə yaranan zərərli maddələr ifrazat sis- Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Orqanlar sistemi və ona aid olan orqanları müəyyən edin: A. Həzm sistemi B. İfrazat sistemi C. Qan-damar sistemi D. Sümük və əzələ sistemi E. Tənəffüs sistemi N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z 1. Ağciyərlər. 2. Ürək. 3. Əzələlər. 4. Bağırsaqlar. 5. Qəlsəmələr. 6. Mə- də. 7. Damarlar. 8. Skelet. 9. Sidik kisəsi. 10. Traxeya. 11. Böyrək. 1. Uyğun olmayan anlayışı seçin. Seçiminizi əsaslandırın: a) Mədə, ağız, böyrək, bağırsaq b) Ürək, damarlar, ağciyərlər, qan c) Sinirlər, baş beyin, hormonlar, onurğa beyni d) Böyrəklər, traxeya, sidik kisəsi, sidik axarı O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Orqanın adı Funksiyası 1 № 2 3 Orqanlar birləşərək __ əmələ gətirir. Heyvanlarda __, __, __, __, __, __ ,__ və __ mövcuddur. Açar sözl e r Orqanlar sistemi Sümük və əzələ sistemi Həzm sistemi Tənəffüs sistemi İfrazat sistemi Qan-damar sistemi Cinsiyyət sistemi Sinir sistemi Endokrin sistem 2. Şəkildə göstərilən heyvanlarda hansı tənəffüs orqanlarının olmasını təyin edin, onlara uyğun anlayışları seçin: · Suda yaşayan orqanizmlərin qaz mübadiləsini təmin edən orqandır. · Quru onurğalılarının tənəffüs orqanıdır. · İçərisindən hava keçən şaxələnmiş nazik borucuqlardır. 1. Ağciyərlər. 2. Qəlsəmələr. 3. Traxeyalar Həzm sistemi. susi şirələrin təsirindən parçalanaraq mənimsənilir. Heyvanların əksəriyyətində bu proses həzm sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Tənəffüs sistemi. Heyvanların bədənində baş verən qaz mübadi- ləsini tənəffüs sistemi təmin edir. Yaşayış mühitindən asılı olaraq heyvanlarda müxtəlif tipli tənəffüs orqanları –atmosfer havası ilə tənəffüsə xidmət edən ağciyərlər və traxeyalar sigenlə tənəffüsə ixtisaslaşan qəlsəmələr meydana gəlmişdir. Qan-damar sistemi. Oksigen və qida mad- dələri, adətən, qan-damar sistemi ilə axan qanla orqanizmin bütün hüceyrələrinə çatdırılır. Bir çox canlılarda qan-damar sistemi ürək və damarlardan ibarətdir. Qan zərərli maddələr və karbon qazının bədəndən xaricə çıxarılmasında da iştirak edir. Bədənə daim qida maddələri daxil olur. Onlar xü- , suda həll olmuş ok- (həşəratlardan başqa) 1 2 3 2 2 49 48 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi Tənəffüs sistemi Həzm sistemi İfrazat sistemi. temi vasitəsilə bədəndən kənarlaşdırılır. Onurğasız heyvanlarda, adətən, ifrazat sistemi şaxələnmiş borucuqlardan ibarətdir. Onur- ğalıların əksəriyyətində bu sistem bir cüt böyrəkdən, bir cüt sidik axarından, tək sidik kisəsi və sidikçıxarıcı kanaldan ibarət olur. Cinsiyyət sistemi. Orqanizmin özünəoxşar nəsil törətməsini tə- min edir. Cinsiyyət vəzilərində xüsusi hüceyrələr – cinsiyyət hücey- rələri yetişir. Dişi və erkək cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi nəticəsində yaranan hüceyrədən yeni orqanizm inkişaf edir. Sinir və endokrin sistemlər. Orqanizmin bütün orqanlar siste- minin birgə fəaliyyətinin tənzimlənməsində sinir və endokrin sis- temlər iştirak edir. Sinir sistemi həm də heyvanların ətraf mühitlə əlaqəsini təmin edir. Endokrin sisteminə bioloji aktiv maddələr – hormonlar hazırlayan vəzilər aiddir. Hormonlar bütün orqanlar sis- teminin fəaliyyətinə təsir göstərir. Beləliklə, orqanizmlərdə bütün orqanlar vahid sistem halında işləyir. Orqanizmdə yaranan zərərli maddələr ifrazat sis- Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Orqanlar sistemi və ona aid olan orqanları müəyyən edin: A. Həzm sistemi B. İfrazat sistemi C. Qan-damar sistemi D. Sümük və əzələ sistemi E. Tənəffüs sistemi N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z 1. Ağciyərlər. 2. Ürək. 3. Əzələlər. 4. Bağırsaqlar. 5. Qəlsəmələr. 6. Mə- də. 7. Damarlar. 8. Skelet. 9. Sidik kisəsi. 10. Traxeya. 11. Böyrək. 1. Uyğun olmayan anlayışı seçin. Seçiminizi əsaslandırın: a) Mədə, ağız, böyrək, bağırsaq b) Ürək, damarlar, ağciyərlər, qan c) Sinirlər, baş beyin, hormonlar, onurğa beyni d) Böyrəklər, traxeya, sidik kisəsi, sidik axarı O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Orqanın adı Funksiyası 1 № 2 3 Orqanlar birləşərək __ əmələ gətirir. Heyvanlarda __, __, __, __, __, __ ,__ və __ mövcuddur. Açar sözl e r Orqanlar sistemi Sümük və əzələ sistemi Həzm sistemi Tənəffüs sistemi İfrazat sistemi Qan-damar sistemi Cinsiyyət sistemi Sinir sistemi Endokrin sistem 2. Şəkildə göstərilən heyvanlarda hansı tənəffüs orqanlarının olmasını təyin edin, onlara uyğun anlayışları seçin: · Suda yaşayan orqanizmlərin qaz mübadiləsini təmin edən orqandır. · Quru onurğalılarının tənəffüs orqanıdır. · İçərisindən hava keçən şaxələnmiş nazik borucuqlardır. 1. Ağciyərlər. 2. Qəlsəmələr. 3. Traxeyalar Həzm sistemi. susi şirələrin təsirindən parçalanaraq mənimsənilir. Heyvanların əksəriyyətində bu proses həzm sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Tənəffüs sistemi. Heyvanların bədənində baş verən qaz mübadi- ləsini tənəffüs sistemi təmin edir. Yaşayış mühitindən asılı olaraq heyvanlarda müxtəlif tipli tənəffüs orqanları –atmosfer havası ilə tənəffüsə xidmət edən ağciyərlər və traxeyalar sigenlə tənəffüsə ixtisaslaşan qəlsəmələr meydana gəlmişdir. Qan-damar sistemi. Oksigen və qida mad- dələri, adətən, qan-damar sistemi ilə axan qanla orqanizmin bütün hüceyrələrinə çatdırılır. Bir çox canlılarda qan-damar sistemi ürək və damarlardan ibarətdir. Qan zərərli maddələr və karbon qazının bədəndən xaricə çıxarılmasında da iştirak edir. Bədənə daim qida maddələri daxil olur. Onlar xü- , suda həll olmuş ok- (həşəratlardan başqa) 1 2 3 51 50 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi 2 2 ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR 1. Cümlələrdəki səhvləri taparaq onları doğru ifadələrlə əvəz edin: · Sitoplazma hüceyrənin möhtəviyyatını təşkil edən bərk maddədir. · Bitki hüceyrəsində yerləşən yaşıl plastidlər leykoplastlar adlanır. · Daxilində hüceyrə şirəsi olan hüceyrə boşluğu nüvə adlanır. · Nüvə hüceyrənin daxili möhtəviyyatını təşkil edir. · Hüceyrə divarı özündə hüceyrənin irsi məlumatlarını saxlayır. 2. Düzgün variantı seçin: a) Bakteriyalar prokariotdur/eukariotdur; b) Bakteriyalar əlveriş- li/qeyri-əlverişli şəraitdə spor əmələ gətirir c) Digər canlının bədənin- də yaşayan və onun hesabına qidalanan bakteriyalar parazit/sianobak- teriyalar adlanır d) Bitki/heyvan hüceyrəsində olduğu kimi, bakteri- ya hüceyrəsi də hüceyrə divarı ilə əhatə olunmuşdur e) Əlverişli şərait- də bakteriya hər 20 dəqiqədən/hər 2–3 saatdan bir bölünür. ; ; ; 4. Boş yerlərə açar sözlərdən hansı uyğundur? A. Bitkilərdə əsasən __ toxumanın hüceyrələri bölünür. B. __ toxuma- sının əsas funksiyası orqanizmi xarici mühitin zərərli təsirlərindən qorumaqdır. C. __ toxumanın hüceyrələrinin divarı oduncaqlaşmış olur. Bu toxuma bitkidə və onun orqanlarında dayaq rolunu oynayır. D. Yarpaq ləti və meyvələr əsasən __ toxumadan təşkil olunub. Açar sözlər: törədici, mexaniki, əsas, örtük 3. Uşaqlar hansı canlılar haqqında danışırlar? Amöb Volvoks Ìnfuzor-tärlik Bakteriya – Koloniya halında yaşayan canlı çoxlu sayda qamçılı hüceyrə- lərdən ibarətdir. – Bədən forması ayaqqabı içliyinə bənzəyir. Onu xaric- dən örtən çoxsaylı kirpikciklərlə hərəkət edir. – Formalaşmış nüvəsi olmayan birhüceyrəli can- lı; prokariotlara aiddir. – Yalançı ayaq- ların köməyi ilə hərəkət edən birhüceyrəli orqanizmdir. İlqar Azər Cəmilə Gülər 7. Lövhədəki şəkillərlə şagirdlərin cavablarını uyğunlaşdırın: 8. Düzgün ifadələri seçin: 1. Orqanlar sistemində ümumi işi yerinə yetirən orqanlar birləşir. 2. Ürək, böyrəklər, ağciyər daxili orqanlardır. 3. İfrazat sistemi orqanizmdə qaz mübadiləsini təmin edir. 4. Orqanların uzlaşmış işini sinir sistemi təmin edir. Qəlsəmələr Traxeyalar Ağciyərlər İlqar Azər Gülər a b c T Ə N Ə F F Ü S O R Q A N L A R I 9. Hansı sırada heyvanların həzm sisteminə aid olan orqanlar göstə- rilmişdir? А. Böyrəklər, mədə, ağciyər B. Udlaq, qida borusu, mədə C. Mədə, bağırsaq, qəlsəmələr D. Sidik axarları, böyrəklər, udlaq Е. Qida borusu, böyrəklər, bağırsaq 5. Hansı toxumalar yalnız heyvan orqanizmləri üçün xarakterikdir? Üç düzgün cavab seçin: А) mexaniki В) törədici С) sinir D) əzələ Е) piy F) əsas 6. Hansı toxuma orqanizmlərin xarici mühitlə əlaqəsini təmin edir? А) Əsas В) Ötürücü С) Mexaniki D) Örtük Е) Törədici |