Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

272
İşverənlər tərəfindən sosial sığortaya faktiki ödənilən və şərti
hesablanan ayırmalar bir-birindən fərqlənir. 
Sosial sığortaya faktiki 
ayırmalar işverənlərin üçüncü tərəfə, yəni sosial sığorta təşkilatlarına 
ödəmələrindən ibarətdir. Bu, əhalinin sosial təminatı və sosial sığortası 
proqramlarına uyğun olaraq həyata keçirilir. Bu ödəmələr əhaliyə pensiya 
verilməsi və yardım göstərilməsi, işçilərin müalicəsi və istirahətinin 
təşkili ilə əlaqədar sərf olunan xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün əsas 
vəsait mənbəyidir. Bunlar işverənlər tərəfindən birbaşa sosial sığorta 
təşkilatlarına verilsə də, muzdlu işçilərin əməyinin ödənilməsinin tərkib 
hissələrindən biridir.
İşverənlərin sosial sığortaya faktiki həyata keçirdikləri ödəmələr onun 
(yəni sosial sığortanın) bütün növləri (sosial sığorta fondları, pensiya 
fondu, əhalinin sosial müdafiəsi fondu) üzrə əmək haqqı fonduna əsasən 
hesablanır. İşverənlərin tibbi sığortaya icbari ödəmələri, habelə müəssisə­
lərin öz işçilərinə tibbi yardım göstərilməsi ilə əlaqədar səhiyyə orqanları 
ilə bağladıqları müqaviləyə uyğun olaraq sərf etdikləri xərc də buraya 
aiddir. İşverənlərin qeyri-dövlət sığorta şirkətlərinə, yaxud da fondlarına 
ayrı-ayrı işçilər üçün ödədikləri könüllü ayırmalar da şəxsi sığorta 
vərəqəsinə uyğun olaraq natura formasında əmək haqqı kimi qeyd edilir.
Sosial sığortaya şərti hesablanan ayrılmalar dedikdə, 
işverənlərin 
hazırda işləyən və keçmiş işçilərinə, yaxud da onların himayəsində olan 
şəxslərə üçüncü tərəfi, məsələn, sığorta şirkətlərini cəlb etmədən, yaxud 
da, xüsusi fond və ya ehtiyat formasında bu məqsəd üçün ayrıca insti­
tusional vahid təsis etmədən öz vəsaiti hesabına ödədikləri sosial yardım­
lar nəzərdə tutulur. Sığortalama məqsədilə heç bir ödəniş olmasa da, onlar 
şərti olaraq müəyyən olunur və muzdlu işçilərin əmək ödənişlərinə daxil 
edilir. Bu məqsədlə cari dövrdə işverənlərin işçilərə faktiki verdikləri 
sosial yardımların məbləği şərti hesablama kimi qəbul oluna bilər. Bu 
şərti yardımlara əmək müqaviləsi başa çatdıqda muzdlu işçilərə verilən 
işdənçıxarılma pulu; müəssisənin yenidən qurulması, ləğv edilməsi nə­
ticəsində, yaxud ştatlar ixtisar olunarkən işdən çıxarılmış işçilərə 
işədüzəlmə dövründə ödənilən məbləğlər əmək qabiliyyətinin itirilməsi 
ilə əlaqədar olaraq verilən yardımlar; pensiyalara edilən əlavələr, işçilərə 
tədris məzuniyyətləri ilə bağlı ödənişlər; uşağa qulluq edilməsi üçün 
qadınlara qismən ödənilən məzuniyyət məbləğləri; müəssisənin göndərişi 
ilə təhsil alan tələbə və şagirdlərə verilən təqaüdlər aiddir.
İstehsala və idxala qoyulan vergilər - əmtəə və xidmətlərin istehsalı 
və idxalı, yaxud da istehsal amillərindən istifadə ilə əlaqədar olaraq 
istehsal vahidlərindən dövləti idarəetmə orqanlarının aldıqları icbari
273

---

əvəzsiz və geri qaytarılmayan tədiyələrdən ibarətdir. Bunlar ona görə 
əvəzsiz hesab olunur ki, dövlət, ödənişi həyata keçirən fərdi vahidə onun 
müqabilində heç bir şey vermir. Lakin vergilər yolu ilə toplanmış vəsait­
dən digər vahidlərə verilə, yaxud da bütövlükdə cəmiyyət miqyasında 
görülən tədbirlərə sərf oluna bilər. Əmtəə və xidmətlərin istehsalı və 
idxalı ilə əlaqədar olaraq müəyyən edilmiş vergilər müəssisə və təşkilatlar 
tərəfindən mənfəətin olub-olmamasmdan asılı olmayaraq ödənilir.