Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 227

hər bir türk qəbiləsinin tədricən özünəməxsus mədəniyyəti, 

iqtisadiyyatı  və siyasi dünyagörüşü formalaşmağa başlamışdır. 

Nəticədə  qədim türk xalqları  həm  əsarətə aldıqları, həm də 

əsarətinə düşdükləri xalqların dinləri, adət-ənənələri və s. ilə tanış 

olmuş, onların mühüm mədəni ünsürlərini mənimsədikləri kimi, 

özlərinin də  mədəniyyətini onlara mənimsətmişlər. Qonşu 

xalqlarla qarışmaq nəticəsində onların bütün mədəni-mənəvi 

sahələrində olduğu kimi, hətta antropoloji quruluşlarında belə 

ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, bir 

ana kökdən ayrılan həmin qohum türk qəbilə  və xalqlarını 

birləşdirə biləcək  ən qədim xüsusiyyətlər məhz onların dilində, 

folklorunda və mifologiyasında qorunub saxlanmışdır. 

Azərbaycan mədəniyyəti dörd inkişaf mərhələsi keçmişdir. 

Birinci mərhələ ümumtürk, ümumbəşəri, arxaik-totemistik inkişaf 

mərhələsidir. Burada mifologiyada bir sıra heyvanlar, xüsusilə 

öküz mifi başlıca yer tutur. İkinci mərhələ qurd görüşünün öküz 

mifizmi ilə çarpazlaşması 

mərhələsi adlandırmaq 

məqsədəuyğundur. Mədəniyyətin həmin inkişaf mərhələsi 

həqiqətlərlə yarımhəqiqətlər  şəklində bizə  gəlib çatan erkən 

xaqanlıq-anaxaqanlıq və ataxaqanlıq, eləcə  də daş kitablar və 

abidələrdə tarixi iz qoymuş xaqanlıq  əxlaqi-fəlsəfi dünyagörüşü 

ilə bağlıdır. Mədəniyyətin üçüncü inkişaf mərhələsi zərdüştlük - 

maqların dini təlimi - xeyir və  şərin  əbədi mübarizəsi dövrü ilə 

əlaqələndirilməlidir. 

Dördüncü inkişaf mərhələsi islamın Azərbaycanda 

yayılmasından başlanır. Həmin dövrləri bir neçə  mərhələyə  də 

bölmək mümkündür. 

Azərbaycan  ərazisində Manna, Midiya, Atropatena və 

Albaniya dövlətləri fəaliyyət göstərmişdir. Lakin hələ dövlət 

meydana gələnə  qədər Azərbaycanın ilk sivilizasiya mərkəzi 

olması arxeoloji qazıntılar sayəsində sübut edilmişdir. Quru-çay 

və Azıx mağarası sakinlərinin hazırladıqları ilk əşyalar kobud 

çapacaqlar, müxtəlif qəlpələrdən düzəldilmiş qazıyıcı  və deşici 

alətlər olmuşlar. Onların bir çoxunun ağırlığı 4-5 kq-dır. 

Arxeoloqlar Qazax rayonunda Damcılı, Daşsalahlı, Tağlar 

mağaralarında yüz səksən-iki yüz min il bundan öncə, insana daha 

---