Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

Mətbuat,
XX əsrin başlanğıcında Cənubi Qafqazda gürcü və erməni 
dillərində 13 qəzet və jurnal çıxırdısa, Azərbaycan - türk dilində heç bir mətbuat 
orqanı yox idi. Yalnız 1903-cü ildə Qafqazda Azərbaycan dilində yeganə 
mətbuat orqanı olan "Şərqi - rus" qəzeti Tiflisdə çıxmağa başladı. 
1905-
ci ilin yanvarına qədər M.A.Şaxtaxtinskinin redaktorluğu ilə nəşr olunan 
bu qəzet Rusiyanın bütün türkdilli xalqlan və Cənubi Azərbaycan türkləri 
tərəfindən oxunurdu. 
Milli mətbuatımızın inkişafında 1905 - 1906-cı illərdə nəşr olunan 
"Həyat” qəzeti böyük rol oynamışdır. 1905 - 1907-ci illərdə çapdan çıxmış 
"Füyuzat" jurnalı və "İrşad" qəzeti də xalqımızın milli şüurunun oyanmasına 
xidmət edirdi. Ümumiyyətlə, milli burjuaziyanın nümayəndələri H.Z.Tağıyev, 
M.Muxtarov, İ.Aşurbəyov və başqalarının vəsaiti hesabına çap olunan və 
Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, Ə.Topçubaşov, M.Rəsulzadə, H.Vəzirov kimi 
görkəmli ziyalıların redaktorluq etdikləri "Həyat", "İrşad", "Füyuzat", "İşıq", 
"Açıq söz" və digər qəzet və jurnallarda millətimizin həyati əhəmiyyətli və 
taleyüklü problemlərinə, mədəniyyət və dil məsələlərinə xüsusi diqqət 
yetirilirdi. Həmin mətbuat orqanları hər vasitə ilə xalqımızın milli şüurunun 
oyanmasına və milli dövlətçilik ideyalarının yayılmasına çalışırdılar. Xədicə 
Əlibəyovanın redaktoru olduğu "İşıq" jurnalının bütün əməkdaşları qadınlar idi 
və Azərbaycan qadınlarının problemləri bu jurnalın əsas mövzusuna çevrilmişdi. 
1906-
cı 
il 
aprelin 
27-dən 
böyük 
mütəfəkkirimiz 
Cəlil 
Məmmədquluzadə tərəfindən Tiflisdə "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrinə 
başlanması ilə, nəinki Azərbaycanda və Rusiyanın türk xalqları yaşayan 
torpaqlarında, hətta Yaxın Şərqdə satirik mətbuatın əsası qoyuldu. 1906-cı ildən 
1931-ci ilədək Tiflisdə, Təbrizdə və Bakıda nəşr olunan "Molla Nəsrəddin" 
245 

---

jurnalı milli mətbuatımızda çox böyük hadisə və ayrıca bir mərhələ kimi 
qiymətləndirilir. Rusiyada və bütün Müsəlman Şərqində geniş yayılan, 
Avropada, hətta Amerikada abunəçiləri olan "Molla Nəsrəddin" jurnalı 
Azərbaycanda milli - azadlıq hərəkatının əsas məqsədinə sədaqətlə xidmət 
edirdi. Bu jurnal milli - azadlıq ideyalarının yayılması və milli şüurumuzun 
oyanmasında misilsiz rol oynamışdır. "Molla Nəsrəddin" jurnalı milli 
mətbuatımızda elə bir Ədəbi məktəb yaratmışdı ki. Vətənimizi və millətimizi 
düşünən əsil ziyalıların, jurnalistlər və yazıçıların hamısı, o cümlədən 
M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, Ə.Qəmküsar, Ö.Faiq Nemanzadə, Ə.Nəzmi və 
başqaları onun ətrafında sıx birləşmişdilər. 
1901 - 1917-ci illərdə Şimali Azərbaycanda çıxan sosial - demokrat 
təmayüllü mətbuat orqanlarında daha çox bolşevik məfkurəsi və marksist 
ideologiya təbliğ olunurdu. 
Qafqazda ən kütləvi və nüfuzlu mətbuat orqanı olan "Kaspi" qəzeti 
Azərbaycanda ictimai fikrin formalaşmasında mühüm rol oynayırdı. Görkəmli 
siyasi xadim Əlimərdan bəy Topçubaşovun əsil publisistlik istedadı bu qəzetdə 
parlamışdı. 1915-ci ildən 1918-ci ilədək "Müsavat" partiyasının mətbuat orqanı 
kimi fəaliyyət göstərən və görkəmli siyasi xadim M.Ə.Rə- sulzadənin redaktoru 
olduğu "Açıq söz" qəzeti dövrün ən vacib ictimai - siyasi problemlərini diqqət 
mərkəzində saxlayırdı. 
Bakıda milli mətbuatın inkişafı Cənubi Azərbaycanda da qəzet və 
jurnalların nəşr olunmasına ciddi təsir göstərmişdi. 1906 - 1907-ci illərdə 
Təbrizdə nəşr olunan 23 qəzet və jurnaldan 20-si Azərbaycan türk dilində 
çıxırdı. Əliqulu Qəmküsar "Azərbaycan" satirik jurnalının. Seyid Hüseyn 
"Ədalət" və "Ana dili" qəzetlərinin, M.Ə.Rəsulzadə isə "Yeni İran" qəzetinin 
redaktoru vəzifəsində işləməklə, cənublu qardaşlarımıza bu sahədə öz kömək 
əllərini uzatmış və bu yolla Cənubi Azərbaycan türklərinin milli oyanışı 
sahəsində əvəzsiz xidmətlər göstərmişdilər.