Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

Əhməd xanın 
hakimiyyəti dövründə (1763 - 1786) qonşu xanlıqlar və Kartli - Kaxetiya çarlığı 
ilə diplomatik əlaqələr qurulmuşdu. 
Təbriz xanlığı 
ilə münasibətlər dinc 
xarakter daşıyırdı və daha yüksək səviyyədə idi. 
İrəvan, Naxçıvan və Qaradağ 
xanlıqları bir müddət Xoy xanlığından asılı vəziyyətə düşmüşdü. Əhməd xan 
1782-ci ildə Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xanla birlikdə 
Qaradağ xanlığına 
qoşun yeridərək onun ərazisini öz aralarında bölüşdürmüşdülər. Əhməd xan 
dirçəlməkdə olan Urmiya xanlığını tabe etmək üçün Təbriz xanlığı ilə 
birləşmişdi. Əhməd xan 1783-cü ildə Təbriz yaxınlığında döyüşdə Urmiya 
hakimi İmamqulu xan Əfşarın və onun müttəfiqi Sərab hakimi Əli xan 
Şəqaqinin birləşmiş qüvvələrini məğlubiyyətə uğratdıqdan sonra Xoy 
xanlığının nüfuzu daha da güclənmişdi. 
Təbriz xanlığı.
Xanlığın əsası XVIII əsrin ortalannda 
Əmiraslan xan 
tərəfindən qoyulmuşdu. Təbriz Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi uğ- 
runda mübarizənin mərkəzinə çevrildiyindən Fətəli xan Əfşar bu xanlığı özünə 
tabe etmişdi. Lakin onun ölümündən sonra, 1763-cü ildə Təbriz xanlığı yenidən 
müstəqilləşmişdi. Xanlıq inzibati cəhətdən Təbriz, Güney və Mərənd 
mahallarına bölünürdü. Xanlıq 10 min nəfərdən ibarət daimi qoşuna malik idi. 
0arada2 xanlığı.
Qaradağ xanlığı Nadir şahın ölümündən sonra ya 
159 

---

ranmışdı. Kazım xan (1748 - 1752) xanlığı müstəqil idarə edirdi. Xanlıq 2 min 
nəfərlik qoşuna malik idi. Kazım xan 1752-ci ildə Şəki xanı Hacı Çələbiyə qarşı 
təşkil olunmuş “Qızılqaya xəyanəti”ndə iştirak etmişdi. 1782- ci ildə Xoy və 
Qarabağ xanlıqlarının birləşmiş hərbi qüvvələri tərəfindən tutulandan sonra 
xanlıq xeyli zəifləmişdi. 1791-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar tərəfindən tabe 
edilmişdi. 
Ərdəbil xanlısL
XVIII əsrin ortalarında yaranmış Ərdəbil xanlığının 
əsasım şahsevən tayfasından olan Bədir xan qoymuşdu. Bədir xanın oğlu 
Nəzərəli xanın hakimiyyəti dövründə (1747 - 1792) xanlıq xeyli güclənmiş və 
təsərrüfatında müəyyən canlanma yaranmışdı. Xanlığın idarə edilməsində 
əyanlardan ibarət divanxana mühüm rol oynayırdı. Xan 3 min nəfərlik qoşuna 
malik idi. Nəzərəli xanın zənd və qacarlarla münasibətləri kəskin olsa da, 
Qarabağ və Lənkəran xanlıqları ilə dostluq əlaqələri saxlayırdı. 
Səki xanli
2
L
1743-cü ildə Hacı Çələbi tərəfindən əsası qoyulmuş Şəki 
xanlığı Azərbaycanın şimal xanlıqları içərisində Quba və Qarabağ xanlıqlan ilə 
rəqabət aparmaq gücündə olması ilə fərqlənirdi. Hacı Çələbi xan (1743 - 1755) 
Nadir şahın ölümündən (1747) sonra tam müstəqilləş- mişdi. Hacı Çələbi xan 
digər xanlıqları özünə tabe etmək yolu ilə Azərbaycan torpaqlarını 
birləşdirməyə çalışsa da, bu yolda atdığı addımlar elə bir ciddi uğur 
qazanmamışdı. 1748-ci ildə Qarabağ xanlığına hücum etmiş və Bayat qalasını 
mühasirəyə almışdı. Qalanı ələ keçirə bilməyərək “Bayat savaşf’nda məğlub 
olan Hacı Çələbi mərdi-mərdanə Pənahəli xanın hakimiyyətini rəsmən 
tanıdığını bu sözlərlə bildirmişdir: “İndiyədək o, zərb olunmamış gümüş parçası 
idi, biz gəldik, onu pula çevirdik”. Hacı Çələbinin Təbriz xanlığını tabe etmək 
cəhdi uğursuz olsa da, Qəbələ və Ərəş sultanlıqlarım öz xanlığına birləşdirmişdi. 
Şəki xanlığının get - gedə güclənməsi Qarabağ və Gəncə xanlıqlarım, 
xüsusilə Kartli - Kaxetiya çarlığını bərk narahat edirdi. 1751-ci ildə Kartli - 
Kaxetiya çarlığı ilə Carda baş tutan döyüşdə məğlub olan II İrakli Azərbaycan 
xanları ilə Hacı Çələbiyə qarşı ittifaq yaratmağa nail oldu. 1752-ci ildə Gəncə 
şəhəri ətrafında Qızılqaya adlı yerdə Kartli - Kaxetiya çan II İrakli ilə Hacı 
Çələbiyə qarşı birləşmək üçün gələn gəncəli Şahverdi xan, naxçıvanlı 
Heydərqulu xan, qaradağlı Kazım xan, qarabağlı Pənahəli xan və başqaları 
xəyanətə uğradılar. II İrakli Azərbaycan xanlarını əsir götürərək onları bu yolla 
özündən asılı vəziyyətə salmağa çalışırdı. Kür çayının sol sahilində mövqe tutan 
Hacı Çələbi xan II İraklinin xəyanətini eşidən kimi ordusuna Kür çayını keçmək 
haqda əmr verdi. Gəncə ətrafındakı döyüşdə II İrakli məğlub edildi. Bir ləyaqətli 
türk kişisi kimi hərəkət edən Hacı Çələbi xan ona qarşı ümumi düşmənlə 
birləşən Azərbaycan xanları əsirlikdən azad edərək bağışladı. Bu qələbə 
nəticəsində Qazax və Borçalı Şəki xanlığına birləşdirildi. “Qızılqaya xəyanəti” 
göstərdi ki, amansız düşmənə qarşı Vətən naminə bütün Azərbaycan xanları 
vahid cəbhədə birləşməlidirlər. 1752-ci ildə II İraklini Carda məğlub edən Hacı 
Çələbi xan Car azad camaatlığını 
160 

---

da özündən asılı vəziyyətə saldı. 
Hacı Çələbi xanın əsas məqsədlərindən biri Şamaxı xanlığını tabe etmək 
idi. Ancaq onun bu arzusunu Hüseyn xan həyata keçirtdi. Hüseyn xan 1767-ci 
ildə Qubalı Fətəli xan ilə birlikdə Şamaxı xanlığını ələ keçirərək öz aralarında 
böldülər. Ancaq 1768-ci ildə Şəki xanlığının hakimiyyəti altına düşən ərazini 
Qubalı Fətəli xan öz torpaqlarına birləşdirdi. Şəki xanlığı 1785- ci ildə Quba 
xanlığından asılı vəziyyətə düşsə də, 1789-cu ildə Qubalı Fətəli xanın 
ölümündən sonra yenidən müstəqilliyini geri qaytardı. 1795-ci ildə hakimiyyətə 
gələn Səlim xan 1806-cı ilədək xanlığı idarə etmişdir. Xanlığın ərazisi 8 
mahaldan ibarət idi. Mahalları xanın təyin etdiyi naiblər idarə edirdilər. Əhalisi 
kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olurdu. Şəki ipəyi 
Azərbaycandan çox - çox uzaq ölkələrdə çox məşhur idi.