Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Rusiva və Kartli
- Kaxetiva carlıst ih münasibətlər* Cənubi Qafqazda Kartli-Kaxetiya və digər xristian qüvvələrə arxalanan Rusiya ilə Azərbaycan xanlıqlarının münasibətləri daima gərgin olmuşdur. Cənubi Qafqaz uğrunda Osmanlı ilə rəqabətə girən Rusiyanın bizim xanlıqlarla bağlı siyasətinin əsas məqsədi xanlıqlan təcrid etmək. Osmanlı ilə müharibələr dövründə heç olmasa bitərəf saxlamaq və gələcəkdə onları işğal etməkdən ibarət idi. Rusiyanın Qafqaz siyasətini hələ XVIII əsrin 70-ci illərində aydın dərk edən Qubalı Fətəli xan Azərbaycan torpaqlanm birləşdirmək siyasətinə mane ola biləcək Rusiyanı zərərsizləşdirməyə çalışır, onunla "dostluq" münasibətləri qurmaq istəyirdi. Fətəli xan tərəfindən 1775-ci ildə Dərbənd hakimi Mirzəbəy Fərhadbəyovun başçılığı ilə Rusiyaya elçilik göndərilmiş, «Knm xanının statusunda» Şimal-Şərqi Azərbaycanın Rusiyeınm himayəsinə keçməsi, xanın düşmənlərinə qarşı ona hərbi yardım göstərilməsi və əvəzində Dərbəndin Rusiyaya veriləcəyi rus çariçası II Yekaterinanm diqqətinə çatdırılmışdı. Lakin Rusiya əsas məqsədi bütöv Azərbaycan olan Fətəli xanın güclənməsini qətiyyən istəmirdi. Bu onun Cənubi Qafqazla bağlı təcavüzkar planlarına uyğun deyildi və bu dövlət gələcəkdə Azərbaycanı ələ keçirmək niyyətində idi. Elçiliyə rədd cavabı verilərkən belə bir yalançı bəhanə uyduruldu ki, Rusiya Fətəli xamn bu təkliflərini ona görə qəbul etmək istəmir ki, Rusiya «guya Quba xanlığının məxsus olduğu hansısa Persiya (İran) dövlətinin daxili işlərinə qarışmaq niyyətində deyildir». 1783-cü ildə Kartli - Kaxetiya çarlığı Rusiyanın himayəsinə keçdikdən və Tiflisə rus qoşunları daxil oduqdan sonra Qubalı Fətəli xan Rusiyaya görə II İrakliyə qarşı açıq 173 şəkildə çıxış etməkdən çəkinirdi. Ona görə də Fətəli xan siyasətini dəyişərək, cənub yürüşünə başladı. 1784-cü ildə Ərdəbil və Meşkini ələ keçirsə də, Rusiyanın təkidli tələbləri qarşısında 1785-ci ildə Cənubi Azərbaycam tərk etməyə məcbur oldu. 1787-ci ildə Fətəli xan öz elçisi Mirzə Sadığı Rusiya sarayına göndərərək Kartli - Kaxetiyanm qəbul edildiyi şərtlərlə Quba xanlığının Rusiya himayəsinə keçmək istəyini bildirmişdi. Lakin Rusiya bu dəfə də Fətəli xanın bu istəyini rədd etmişdi. Rusiyanın müqaviməti üzündən gürcü çarı II İrakliyə qarşı yürüşə başlaya bilməyən Fətəli xan 1789-cu ildə onunla Şəmkir çayı sahilində görüşdü. Tərəflər belə razılığa gəldilər ki, Rusiyanın vassalı olan II İrakli Cənubi Qafqazda «asayişi qorumaqla» məşğul olsun. Fətəli xan isə gələn il Cənubi Azərbaycana yürüş etsin. Lakin Fətəli xanın qəfil ölümü ilə bu plan boşa çıxdı. Quba xanlığı ilə yanaşı, Qarabağ xanlığı da Rusiya və Kartli - Kaxetiya çarlığı ilə müəyyən əlaqələr saxlayırdı. Qarabağlı İbrahimxəlil xan Rusiyanın onun dövləti ilə bağlı məkrli planlarından xəbərdar idi. 1784-cü ildə İbrahimxəlil xan Rusiyanı Qarabağla bağlı məkrli niyyətlərindən çəkindirmək üçün Peterburqa Musa Sultan adlı elçi göndərmişdi. Qarabağ xanlığını müdafiə etmək II Yekaterina hökumətinin maraqlarına cavab vermirdi. Əksinə Rusiya İbrahimxəlil xana qarşı sui-qəsd planı hazırlamışdı və bu planda Rusiyanın Qafqazdakı erməni casuslan və Qarabağdakı xristian məlikləri iştirak edirdilər. Qarabağdakı bir monastr keşişindən bu sui-qəsd planı haqqında məlumat əldə edən İbrahimxəlil xan qabaqlayıcı tədbirlər görmüşdü. Təcili yığıncaq adı ilə bütün xristian məliklərini, Qanzasar monastınnm başçısı olan Alban katalikosunu həbs etdirərək Şuşa qalasına saldırmışdı. Qafqazdakı rus qoşunlannm komandanının hədə - qorxu ilə dolu olan tələbləri qarşısında həbsdən qurtulan məliklər Kartli-Kaxetiyaya və digər yerlərə köçməyə məcbur olmuşdular. 1783-cü il iyulun 24-də Georgiyevskidə Kartli - Kaxetiya çarlığımn Rusiyanın himayəsinə keçməsi haqqında traktat imzalandı. Kartli - Kaxetiya Rusiyamn ali hakimiyyətini tanıyırdı, Rusiya isə həmin çarlığın ərazi bütövlüyünə təminat verməklə, onu xarici hücumlardan qorumalı idi. II trakli daxili siyasət sahəsində müstəqilliyini saxlasa da, xarici siyasətində Tiflisdə oturan rus məmuru ilə hesablaşmalı idi. Qafqazdakı rus qoşunlannm baş komandanı P.Potyomkinin traktatının bağlanması haqqında Azərbaycan xanlarına göndərdiyi sənəddə Gürcüstanın Rusiyanın himayəsində olduğunun nəzərə alınması onlardan tələb edilmişdi. Şəki və Gəncə xanlıqları Rusiyanın bu tələbini qətiyyən nəzərə almırdılar. Quba xanlığının gürcü çarlığı ilə münasibətləri gərgin olsa da. Fətəli xanın dövründə Rusiyanın bu istəyi nəzərə alınırdı. Qarabağ xanlığı ilə Kartli-Kaxetiya arasında münasibətlər Georgiyevski traktatına qədər yaxşı olsa da, sonralar pozulmuşdu. 174 |