Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

30 

---

II FƏSİL. AZƏRBAYCAN ERKƏN ORTA ƏSRLƏRDƏ 
§ 5. Azərbaycan III - VIII əsrin əvvəllərində 
Yeni ictimai münasibətlərin yaranması 
III əsrdə 
Azərbaycan sosial-iqtisadi inkişafının yeni bir mərhələsinə 
daxil oldu. Albaniya və Atropatenada ölkənin başlıca sərvətini təşkil edən 
torpaqla bağlı feodal münasibətlərinin aparıcı yer tutması bu dövrün əsas 
əlamətidir. Torpağın sahibi və mülkiyyətçisi olan hakim zümrə (feodal) 
cəmiyyətin əsas qüvvəsini təşkil edirdi. Var - dövlət, sərvətlə yanaşı, dövlətin 
idarə edilməsi, siyasət də onun əlində idi. Bu zümrə geniş hüquq və 
imtiyazlardan istifadə edirdi. Cəmiyyətdə nə varsa-ideologiya, din, 
mədəniyyət-hər şey onun mənafeyinə xidmət edirdi. Dövləti idarə edən 
hökmdar ən böyük torpaq sahibi (feodal) sayılırdı. Belə cəmiyyətin maddi 
nemətlərinin yaradıcısı isə kəndlilər və sənətkarlar idi. 
Azərbaycanın Araz çayından şimaldakı torpaqlarında yerləşən və e. ə. II 
əsrdən Aran nəslindən olan yerli hökmdarlar tərəfindən idarə olunan Albaniyada 
I əsrin ortalarından 
Alban Arşakilər sülaləsi 
möhkəmlənmişdi. Bu sülalənin 
hakimiyyəti 510-cu ilə qədər davam etmişdir. Arşaki hökmdarlan böyük torpaq 
sahələrinə malik idilər. III - V əsrlərdə Albaniyada dövlət torpaq sahibliyi 
forması üstünlük təşkil edirdi. Dövlət və onu idarə edənlər etibarlı sosial dayaq 
yaratmaq üçün hakim zümrənin nümayəndələrinə və qulluq adamlarına xidmətə 
görə torpaq sahələri bağışlayırdılar. Nəticədə xüsusi torpaq sahibliyinin çəkisi 
getdikcə artırdı. Albaniyada IV - V əsrlərdə torpaq sahələrinin vassallara 
(azatlar və nahararlar) paylanması nəticəsində dövlət torpaq fondu tədricən 
azalır və onun böyük hissəsi feodal ailələrinin (patronimiya - ağa, sahibkar 
ailəsi) əlində cəmləşirdi. Feodallaşmanın dərinləşməsi ilə hakim zümrə bir neçə 
kateqoriyaya bölünürdü. Bunlardan ən böyükləri ayrı-ayrı vilayətlərdə hakimlik 
edirdilər. IV - VII əsrlərdə Albaniyada bir sıra siyasi - inzibati vahidlər - 
nahararlıqlar (senyoriya) meydana çıxmışdı. Həmin inzibati vahidin (vilayətin) 
başçısı get - gedə torpaq üzərində mülkiyyətçilik hüququ olan əsl feodala 
(knyaza) çevrilirdi. VI əsrdə onlar işxan (hakim, ağa) adlanırdı. 
Albaniyada hökmdar-çar qanunverici və ali məhkəmə hüququna malik 
olub, kilsə məclislərini də o çağırırdı və ölkənin hərbi qüvvələrinin baş 
komandanı idi. Albaniyada feodalizm cəmiyyətinə xas olan ierarxiya sistemi 
hökm sürürdü. Hər bir