Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

“Tibb qanunu əsəri”ni 
Azərbaycanda 
yazmış, Həmədan şəhərində müalicəxana və əczaxana (aptek) açmışdır. “Elmin 
şeyxi” adını almış İbn Sina təbabətə aid yazdığı fundamental əsərləri ilə tibb 
elminin əsasını qoymuşdur. Onun 
“Tibb elminin qanunu” 
əsəri, hətta XVII 
əsrdə belə Avropa həkimlərinin stolüstü kitabı idi. Görkəmli Azərbaycan alimi 
Əbülhəsən Bəhmənyar Azərbaycani 
onun tələbəsi olmuşdur. 
Azərbaycan alimləri fəlsəfə, astronomiya, dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, 
təbabət, tarix və coğrafiya sahələrində dünya elminin önündə gedirdilər. 
XI - XII əsrlərdə Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda bütün elmi biliklərə 
yiyələnmiş şəxsə alim adı verilirdi. Bu adı olan şəxslər içərisində dahi 
Nizami 
Gəncəvi 
öndə gedirdi. Nizami öz dövründə fəlsəfədən tutmuş astronomiyaya, 
coğrafiyadan tutmuş riyaziyyata və təbabətədək bütün biliklərin məcmusuna 
sahib idi. 
Ömrünün 30 ilini astronomiya elminə həsr etmiş 
Fazil Fəriddin 
Şirvani 
XII yüzillikdə bir neçə qiymətli 
ulduz cədvəli 
tərtib etmişdi. İbn 
Sinanm tələbəsi olmuş böyük Azərbaycan filosofu 
Bəhmənyar 
Şərq - İslam və 
qədim yunan fəlsəfəsini dərindən öyrənməklə dünya fəlsəfə fikrinin 
85 

---

inkişafına böyük töhvə verən fikirlər irəli sürmüşdür. Azərbaycanda XI - XII 
əsrlərdə fəlsəfi fikir fiqhdən (hüquqşünaslıq), kəlam (sxolastika) və təsəv- 
vüfdən (mistika) ibarət olan üç qol əsasında formalaşmışdı. Təsəvvüf 
anlayışının əsasında yüksək əxlaqi fikirlər dayanır. Təsəvvüf yüksək xasiyyətə 
və əxlaqa yiyələnməyi, hər cür alçaq xasiyyətlərdən uzaqlaşmağı tələb edir. 
Sufi olan kəs özünü kamilləşdirmə prossesində hər şeydən əvvəl öz nəfsini 
paklaşdırmalıdır. Mötədil sufi cərəyanının nümayəndəsi olub, Azərbaycanın 
Zəncan şəhərində anadan olmuş Əbuhəfs Sührəvərd (1063 - 1137) bununla 
bağlı yazırdı ki, insan kin, həsəd və riyadan armdıqda təmizlik nuru onun 
batilinə süzülür və o bütün rəzilliklərdən xilas olur, Allaha qovuşmaq arzusu 
onu sidq və səmimiyyət zirvəsinə ucaldır. Əbuhəfsin qardaşı oğlu Əbun- nəcib 
Şührəvərd Yaqub əl-Həməviyə görə gəncliyində Bağdadda su daşıyar və öz 
qazancını yeyərdi. Çox keçmədən görkəmli alim sufi şeyxi zirvəsinə çataraq 
məşhur Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demiş və dövrünün ən böyük 
universitetlərindən biri olan bu təhsil ocağına, hətta rəhbərlik etmişdir. 
Maraqlıdır ki, onun hüququ, hətta hakim dairələr tərəfindən toxunulmaz idi və 
mütəfəkkir sultandan, xəlifələrdən qorxub ona pənah gətirənlərə sığınacaq verir 
və onları təhlükədən qoruyurdu. Əbunnəcibin sufi təliminə görə təsəvvüf 
şəriətdən başlayır, təriqətdən (mənəvi kamillik yolu) keçərək həqiqətdə başa 
çatır. Təsəwüfün əvvəli elm, ortası əməl, axırı isə ilahi vergidir. Bu nəsildən 
olan Şəhabəddin Əbuhəfs Sührəvərd (1145 - 1234) görkəmli alim və sufi 
mütəfəkkiri kimi tanınmışdı. Tarixi qaynaqlarda onun haqqında belə 
yazılmışdı: “o, fəzilətli hüquqşünas, sufi, başçı, mömin, zahid, arif, həqiqət 
elmində dövrünün şeyxi” idi. Xəlifə ən - Nasir onu Bağdadın baş şeyxi təyin 
etmişdi. O, xəlifənin elçisi kimi diplomatik danışıqlar aparmışdır. 
Panteist görüşlərinə görə 32 yaşında ruhanilərin fitvası ilə öldürülən 
Eynəlqüzzat Miyanəçi (1099 - 1131) çox qiymətli fəlsəfi əsərlər qoyub 
getmişdir. 
Bu dövrün parlaq şəxsiyyətlərindən olan Xətib Təbrizi (1030 - 1109) 
ilk təhsilini Təbrizdə almış, sonra Suriyanın Numan məscidində dövrün böyük 
alimi Əbü-l-əla Məərridən bilik aldıqdan sonra Nizamülmülk tərəfindən 
1067-ci ildə Bağdadda açılmış “Nizamiyyə” mədrəsəsində 40 ildən çox müddət 
ərzində dərs demişdir. O dövrdə dünyanın ən böyük elm və təhsil ocağı və ilk 
Universiteti sayılan həmin mədrəsədə Xətib Təbrizi akademik İ.Kraçkovskinin 
sözləri ilə deyilsə, “ədəbiyyat kafedrasının professoru” olmuşdu. O, fəlsəfə, 
məntiq, dil və ədəbiyyat sahəsində çox qiymətli araşdırmalar aparmışdır. Xətib 
Təbrizi bütün İslam dünyasında dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq sahəsində 
ensiklopedik biliyə malik ən görkəmli alimlərdən biri idi. Qürbətdə yaşasa da, 
öz doğma türk dilini də unutmamışdı. 
Bağdadın Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil almış böyük alim və şair 
Ömər Gəncəvi dilçilik və ədəbiyyatşünaslığa dair qiymətli araşdırmaların 
müəllifidir.