Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

bağbaşı 
vergisi 
məhsulun 1/1 O-nə bərabər olurdu. 
Çobanbəyi 
otlaqlardan istifadə üçün maldar 
əhalidən yığılırdı. 
Ələfə 
və 
ulafə 
ordunun ehtiyacları üçün ərzaq və yem 
şəklində toplanılırdı. 
XVI - XVII əsrlərdə Azəbraycanın kənd təsərrüfatında torpaqdan 
istifadənin əsas forması 
yardarlıq 
(paydarlıq) idi. Yardarlıq icarə sisteminə 
görə, alman məhsul torpaq mülkiyyətçisi ilə onu becərən kəndli arasında 
könüllü razılaşmaya əsasən bölünürdü. Məhsulun bölgüsü “beş amil” formulu 
əsasında həyata keçirilirdi. Həmin beş amilə torpaq, su, toxum, iş 
139 

---

heyvanı və iş qüvvəsi daxil idi. Feodalın təsərrüfatında işləyən torpaqsız kəndli 
təkcə bir amilə, iş qüvvəsinə malik olduğundan məhsulun yalnız 1/5 hissəsi ona 
çatırdı. 
Səfəvilərin iqtisadi siyasəti və onun nəticələri 
Səfəvilər dövründə dövlətin sosial-iqtisadi və siyasi amillərin təsiri 
altında formalaşmış iqtisadi siyasəti bir neçə istiqamətdə həyata keçirilirdi: 
birinci istiqaməti dövlətin sosial və iqtisadi dayaqlarını möhkəmləndirmək 
məqsədi ilə həyata keçirilən torpaq siyasəti təşkil edirdi. İkinci istiqamət kənd 
təsərrüfatının, sənətkarlıq və ticarətin inkişafına yönəlmişdi. Üçüncü istiqamət 
dövlət xəzinəsinin daimi gəlir mənbələri ilə təmin etmək üçün tətbiq olunan 
maliyyə - vergi siyasətindən ibarət idi. 
Səfəvilər öz əsas rəqiblərini iqtisadi cəhətdən sarsıtmaq üçün ayn-ayn 
əyanların əlində cəmləşmiş böyük ölçülü irsi soyurqal torpaq sahibliyini 
sıxışdırmağa və məhdudlaşdırmağa başladılar. Belə torpaqlar bir qayda olaraq 
dövlət torpaq fonduna daxil edilirdi. Səfəvilər dövründə ayrı-ayrı şahlar 
tərəfindən soyurqallar bağışlanmasına təsadüf edilsə də, belə torpaq bəxşişləri 
daha çox mülki şəxslərə deyil, ruhanilərə verilirdi. Səfəvi soyur- qalları əvvəlki 
soyurqallardan ölçüsünün kiçikliyi ilə fərqlənirdi. Dövlət hakimiyyətinin 
mərkəzləşdirilməsi siyasətinə uyğun olaraq xidmətə görə şərti, bir çox hallarda 
ömürlük verilən tiyul üzərində sahibkann irsi sahiblik hüququ nəinki təmin 
edilirdi, əksinə heç buna imkan da verilmirdi. Halbuki XV əsrdə böyük 
vilayətlər şəklində bağışlanan soyurqallar demək olar irsi mülk sayılırdı və belə 
torpaqlar vergi, inzibati və məhkəmə immunitetinə (toxunulmazlığına - red.) 
malik idilər. Tiyul sahibləri isə torpaq üzərində hər hansı bir inzibati hüquq 
almayıb, torpağın gəlirinin bir hissəsindən istifadə etməklə, demək olar ki, tiyul 
kimi verilən kəndin ərazisində yaşamırdılar. 
Səfəvilər dövründə tiyul torpaqları bir qayda olaraq yeni şah taxta 
çıxarkən divan və xassə torpaqlarından paylanırdı. Tiyul paylanması əslində 
gəlirlərin dövlətin dayağı olan qüvvələr arasında bölüşdürülməsi və yenidən 
bölüşdürülməsi vasitəsi olmuşdur. Tiyul torpaq sahibliyi Şah I Abbasın (1587 - 
1629) islahatlarından sonra qanuni şəkil almışdı. 
XVI
- XVII əsrlərdə divan və xassə torpaqlan ilə yanaşı, vəqf 
əmlaklarının da genişlənməsinə dövlət xüsusi qayğı göstərirdi. Bunun 
nəticəsində də vəqf mülkiyyətinə böyük torpaq sahələri ilə yanaşı, kəhrizlər, 
dükanlar, sənətkar emalatxanaları, karvansaralar, dəyirmanlar və sairə daxil idi. 
Vəqf əmlakı dövlət vergilərindən azad idi; satıla və bağışlana bilməzdi. 
Səfəvi hökmdarları tərəfindən daxili siyasi çəkişmələrə son qoyulması 
iqtisadiyyatın, o cümlədən kənd təsərrüfatımn dirçəlməsi üçün əlverişli şərait 
yaratmışdı. Xüsusilə Şah I Təhmasibin (1524 - 1576) yeritdiyi iqtisadi siyasət 
Azərbaycan kəndində vergi sisteminin nizama salınmasına, sənətkarlıq və 
ticarətin imlişafma yönəldilmişdi. Belə siyasət son nəticədə kəndli, sənətkar və 
tacir zümrəsinin iqtisadi vəziyyətinin yüngülləşdirilməsinə gətirib 
140 

---

çıxarırdı. I Təhmasib 1555/1556-cı ildə vergi və mükəlləfiyyətlərin miqdarını 
müəyyənləşdirmək üçün 96 maddədən ibarət qanun (Dəstur əl-əməl) vermişdi. 
Qanunun mətni hətta daş üzərində yazılaraq əhalinin bilməsi üçün Təbrizin 
şəhər meydanına qoyulmuşdu. Şah Təhmasibin Bakıda Cümə məscidinin 
minarəsinin özül daşında həkk olunmuş hicri 964-cü (1556 - 1557) il tarixli 
fərmanında dövlətin bütün vilayətlərində rəiyyətdən alınan vergilərin (malcəhət 
və vucuhat) azaldıldığı göstərilmişdi. Fərmanın verilmə tarixi sübut edir ki, 
Osmanlı dövləti ilə bağlanmış 1555-ci il Amasiya barışığından sonra mərkəzi 
hökumət müharibənin vurduğu iqtisadi yaraları sağaltmaq və kəndlilərin vergi 
ödəmək qabiliyyətini bərpa etmək üçün belə güzəştli addımlar atmağa məcbur 
idi. 
Vaxtilə, XIII əsrdə monqollar tərəfindən tətbiq edilən tamğa vergisi 
bazara çıxarılan satlıq məhsula görə sənətkar və tacirlərdən alınırdı. Bu vergini 
Azərbaycan hökmdarı sultan Həsən (1468 - 1478) ləğv etməsə də, onun 
miqdarını yarıbayarı azaltmışdı. Şəhər sənətkarlığımn və ticarətin yolunda bu 
maneəni aradan qaldırmaq üçün Şah Təhmasib 1565-ci ildə Azərbaycan, İraq, 
Fars, Xorasan və Kirmanda illik miqdan çox böyük məbləğə - 30 min tümənə 
çatan tamğa vergisini ləğv etmişdi. Bu fərmanla pul kəsilən zərbxanalardan da 
tamğa yığılmasına son qoyulmuşdu. 
1571 - 1573-cü illər Təbrizin şəhər əhalisinin üsyanından sonra Şah 
Təhmasib müəyyən güzəştə gedərək əvvəlcə sənətkarlardan yığılan vergini ləğv 
etmiş, sonra isə şəhəri dövlət xəzinəsinə ödənilən bütün vergilərdən azad 
etmişdi. Səfəvilər dövründə çox nadir hallarda tək - tək şəhərlərə verilən vergi 
immuniteti hüququ muafi (ərəbcə “vergidən azad olma” deməkdir.) adlanırdı. 
I Şah Abbas tərəfindən XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində 
mərkəzi dövlət hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün həyata keçirilən 
islahatlar başa çatdırıldıqdan sonra hökumət daha ardıcıl iqtisadi siyasət 
yürütməyə başlamışdı. Bu siyasətin əsas məqsədi Osmanlı ilə müharibələr 
nəticəsində dağılmış iqtisadiyyatı bərpa və inkişaf etdirməkdən ibarət idi. I Şah 
Abbas iqtisadiyyatın mühüm sahəsi olan sənətkarlığın inkişafına xüsusi diqqət 
yetirirdi. Onun göstərişi ilə dövlət xəzinəsinin nəzərində olan emalatxana tipli 
iri karxanalar yaradılmışdı. Belə karxanalarda xalça, tafta və ipək toxunur, ordu 
üçün müxtəlif silahlar düzəldilirdi. 
Şah Abbas 1598-ci ildə paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürdükdən 
sonra Azərbaycanla yanaşı, bütün imperiyanı himayə edən iqtisadi siyasətə 
üstünlük verirdi. Müharibələr nəticəsində Azərbaycanın əhalisi köçürülmüş və 
təsərrüfatı dağıdılmış bölgə və şəhərlərinin iqtisadi vəziyyətini yüngülləşdirən 
tədbirlərə də əl atırdı. Belə ki, şahın fərmanı ilə Azərbaycanın ayrı- ayrı 
şəhərlərinə, məsələn, Ordubad və Dərbəndə vergi immuniteti verilmişdi. 
İsgəndər bəy Münşinin məlumatına görə. Şah Abbas Osmanlı hücumlarından 
ziyan çəkmiş bir çox Azərbaycan bölgələrini 1601 - 1611-ci illərdə “həmin il və 
növbəti il üçün torpaq vergisindən və fövqəladə dövlət 
141 

---

rüsumlarından azad etmişdi”. 1615-ci ildə isə ölkənin şiə əhalisinə illik verginin 
1/12 hissəsi qədər güzəşt bəxş edilmişdi. 
I Şah Abbas ölkə iqtisadiyyatının ən gəlirli sahəsi olan xam ipək ticarəti 
üzərində dövlət inhisarı qoymuşdu. Bunun nəticəsində də əyanlara və rəiyyətə 
məxsus ipəkçilik təsərrüfatlarında yetişdirilən xam ipəyi yalnız dövlət xəzinəsi 
satın ala bilərdi. Şah Abbası əvəz edən I Şah Səfi (1629 - 1642) xam ipək ticarəti 
üzərində dövlət inhisarının ləğv edilməsi haqqında fərman verərək dövlət 
məmurlarının xam ipək alqı-satqısma müdaxiləsini qadağan etmişdi. Bundan 
sonra xüsusi tacirlər barama ticarəti ilə sərbəst şəkildə məşğul ola, rəiyyətlər isə 
sərbəst şəkildə baramasını bazara çıxarıb sata bilərdilər. Bu mühüm iqtisadi 
tədbirin həyata keçirilməsi ilə ölkədə barama istehsalı xeyli artmışdı. 
A.Olearinin yazdığına görə, burada məhsuldarlıq yaxşı olanda, ildə 10 min 
taydan çox barama istehsal edilirdi. Bu qədər xam ipəyin min kisəsi daxili 
tələbatın ödənilməsinə sərf edilir, yerdə qalan 9 min tay isə xarici ölkələrə 
satılırdı. 
Şah Səfi 1629-cu ildə keçirilən tacqoyma mərasimi münasibətilə bütün 
rəiyyətlərin dövlət xəzinəsinə ödəyə bilmədiyi vergi borclarını ləğv etmişdi. 
Tarixi mənbələrdə II Şah Abbas (1642 - 1666) tərəfindən tacqoyma mərasimi 
günü ölkə əhalisinin xəzinəyə 500 min tümən məbləğində vergi borcunun, 
1650-ci ildə isə Qəndəhar vilayətinin alınması münasibətilə daha 300 min 
tümən məbləğində vergi borcunun ləğv edilməsi haqqında məlumatlar vardır. 
Səfəvi dövründə dövlətimizin maliyyə - vergi sisteminin 
nizamlanmasında I Şah Abbasın sarayında vergi idarəsinin başçısı vəzifəsini 
tutmuş Hətəm bəy Ordubadi əsas rol oynayırdı. Şahın fərmanı ilə 1591-ci ildə 
ölkənin mədaxili və məxarici üzrə sənədləri tərtib edən H.Ordubadinin 
təkliflərinin Azərbaycanda həyata keçirilməsinə I Şah Abbas müharibəni 
bəhanə gətirərək icazə verməmişdi. Şah müharibə bölgələrində, o cümlədən 
Naxçıvanda bütün əkin işlərini qadağan etmişdi. Müvəqqəti dinclik dövrlərində 
əhalinin öz torpaqlarını əkib-becərmək haqqındakı xahişlərinə hökumət 
orqanlarından müsbət cavab verilmirdi. Yalnız 1639-cu ildə Osmanlılarla sülh 
bağlandıqdan sonra həmin bölgələrdə təsərrüfat işlərinin apanimasma icazə 
verilmişdi. 
Səfəvilər dövründə dövlət tərəfindən qiymət siyasətinin həyata 
keçirilməsi haqqında mənbələrdə bəzi məlumatlara rast gəlinmişdir. 
Azərbaycan şəhərlərindəki bazarlarda satılan malların qiyməti təbii 
(məhsulsuzluq) və siyasi (həbri əməliyyatlar, dağıntılar və s.) amillərin təsiri 
altında formalaşırdı. A.Oleari XVII əsrdə Azərbaycan bazarlarındakı 
məhsulların qiymətinin Qərblə müqayisədə çox ucuz olduğunu qeyd etmişdir. 
Bəzi hallarda möhtəkirlər tərəfindən qiymətlərin süni şəkildə qaldırılması şəhər 
hakimlərinin kəskin müqaviməti ilə rastlaşırdı. Tavemyenin yazdığına görə, 
Təbriz şəhərində çörəyin qiymətini qaldıran bir çörəkçini şəhər hakimi bədən 
cəzasına məhkum etmişdi, ondan 100 tümən cərimə alaraq, yoxsullara pay 
142 

---

lamış, habelə çörəyin qiymətinin xeyli aşağı aalınması haqqında əmr vermişdi. 
Bazarlarda tacirlər tərəfindən alıcıların çəkidə və ölçüdə aldadılmasının 
qarşısını almaq üçün “Əli (İmam - Red.) tərəzisi”ndən və “Məkkə qulacf’ndan 
istifadə edilirdi. 
Ümumiyyətlə, XVII əsrin son rübünədək Səfəvilərin həyata keçirdikləri 
iqtisadi siyasət təsərrüfat həyatının bütün sahələrində inkişafa gətirib 
çıxarmışdı. Bu dövrdə maliyyə - vergi sistemində də müəyyən qayda - qanun 
yaradılmışdı. 
XVI