Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

II 
Şah 
Təhmasib müsəlman adı Məhəmmədqulu xan olan 
II 
Konstantini qoşunla ona 
qarşı göndərdi, məğlub olan VI Vaxtanq qaçmaqla canını qurtardı. 
1722-ci ilin sentyabrında Rusiya Səfəvi hökmdarı II Şah Təhmasiblə 
konsul S.Avramov vasitəsilə diplomatik danışıqları gücləndirərək hərbi kömək 
əvəzinə Xəzərboyu bölgələri tələb etməyə başladı. Ancaq I Pyotrun Dərbəndi 
tutmasından sonra ruslarla, hətta hərbi müqavilə bağlamaq hüququ olan Səfəvi 
diplomatı İsmayıl bəyin bütün səlahiyyətləri geri alındı və onun 
151 

---

Rəştdən geri çağniması haqqında Şah fərmanı verildi. Bunu başa düşən rus 
elçisi Abramov fərman gətirən çaparı yolda qəsdən ləngitdi və heç bir şeydən 
xəbəri olmayan İsmayıl bəy Rəşt limanından gəmi ilə Peterburqa yola düşdü. 
1723-cü ilin iyul ayının 6-da M.A.Matyuşkinin başçılığı ilə rusların 
Bakıya hücumu, qalaya ağır artilleriyadan atılan topların törətdiyi dağıntılar 
nəticəsində şəhər iyulun 26-da ruslar tərəfindən ələ keçirildi. Bakı şəhərinin 
hakimi Məhəmmədhüseyn bəy Həştərxana sürgünə göndərildi. Düşmən 
sentyabrın 3-də Bakının alınmasını Peterburqda təntənə ilə bayram etdi. 
Rus hökumətinin diktəsi ilə 1723-cü ilin sentyabrın 12-də Peterburqda 
İsmayıl bəylə 5 maddədən ibarət bir «müqavilə» imzalandı. «Müqa- vilə»də 
Bakı da daxil olmaqla, Dərbənddən Gilana qədər Xəzərsahili vilayətlərin əbədi 
olaraq Rusiyaya güzəştə gedilməsi və əvəzində Rusiyanın Səfəvi şahma əfqan 
qiyamçılarına qarşı mübarizədə köməklik göstərilməsi nəzərdə tutulmuşdu. 
II Şah Təhmasib təbii ki, saxta Peterburq müqaviləsini təsdiq etməkdən 
qəti şəkildə boyun qaçırdı. Müqavilənin mətnini gətirən rus elçisi Meşerskini 
təhqir edərək Ərdəbildə öz yanından qovdu, rus rezidenti Avra- movu isə heç 
sarayına da buraxmadı. 
Osmanlıya gəlincə bu dövlət I Pyotrun Xəzərsahili vilayətlərə yürüşünü 
böyük narahatlıq və narazılıqla qarşıladı. Osmanlı dövləti Rusiya ilə diplomatik 
danışıqları gücləndirərək açıq şəkildə bildirdi ki, hətta müharibəyə girmək də 
olsa. Osmanlı Şərqi Qafqazın ruslar tərəfindən işğalına yol verməyəcəkdir. 
Osmanlı dövləti Şirvanın faktiki hakimi olan Hacı Davuddan istifadə etmək 
niyyətini həyata keçirməyə başladı. Hacı Davudun Osmanlı himayəsinə qəbul 
edilməsi xahişi 1722-ci il dekabrın 31-də yerinə yetirildi. Hacı Davuda Krım 
xanının malik olduğu hüquqlar çərçivəsində status verildi və sultanın adından 
mənbədə deyildiyi kimi, ona «barat, xələt və sancaq» göndərildi. Osmanlı 
dövləti eyni zamanda Cənubi Qafqaza İbrahim paşanın başçılığı ilə qoşun 
çıxartdı. Osmanlı qoşımu 1723-cü ilin iyul ayında Tiflisi tutsa da, Gəncə, 
Naxçıvan və İrəvan ətrafında döyüşlərdə ləngiyərək Bakının rusların əlinə 
keçməsinə mane olmaq kimi əsas missiyasını yerinə yetirə bilmədi. 
Fransamn İstanbul sarayındakı elçisi Bonakm vasitəçiliyi ilə Cənubi 
Qafqaz məsələsi üzrə Rusiya - Osmanlı danışıqları 1724-cü ilin iyun ayının 
27-də İstanbul müqaviləsinin bağlanması ilə nəticələndi. Müqavilə ilə bu iki 
dövlətin Qafqazda nüfuz dairələri belə müəyyənləşdirilmişdi: İrəvan da daxil 
olmaqla bütün Azərbaycan və bütün Gürcüstan Osmanlı dövlətinin, Xəzərboyu 
vilayətlər isə Rusiyanın təsir dairəsi elan edilirdi. Tərəflər 1723-cü il 12 
sentyabr “Peterburq müqaviləsP’ni təsdiq edirdilər. Ruslar Şirvan üzərində 
Osmanlının himayəçiliyini tamyırdılar, ancaq osmanlılar burada hərbi qüvvə 
saxlaya bilməzdilər. 
Müqavilədən sonra Osmanlı qoşunlan 1724-cü ildə İrəvanı, 1725-ci 
ildə isə Təbriz, Gəncə və Ərdəbili ələ keçirdilər. Ruslar isə 1726-cı ildə 
152 

---

Lənkəran, Cavad, Salyan və digər əraziləri işğal etdilər. Beləliklə, Azərbaycanın 
böyük hissəsində Osmanlı idarəçiliyi, qalan hissəsində isə rus idarəçiliyi 
quruldu. Osmanlı idarəçiliyi şəraitində 1725 - 1728-ci illər Naxçıvan vergi 
siyahıyaalınmasına görə yüngül vergi siyasəti yeridilirdi. İmkansızlardan və 
zehni əməklə məşğul olanlardan heç bir vergi alınmırdı. Osmanlıya xidmət edən 
yerli əyanlara ağalıq, bəylik adlanan şərti torpaqlar paylanırdı. Yollarda 
tacirlərdən rəhdar adlı gömrük rüsumu yığılırdı. Xəzərsahili vilayətlərdə isə rus 
idarəsi dövründə 48 yararlı neft quyusu istismar edilir, əhalidən ənənəvi vergi və 
rüsumlar yığılırdı. I Pyotrun 10 noyabr 1724-cü il fərmanında Xəzərboyu 
Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin köçürülməsi, yerli əhalinin öz doğma 
yurdlarından qovularaq ermənilərin məskunlaşdırılması, ən yaxşı münbit 
torpaqların və boşalmış evlərin xristian dayağı olacaq ermənilərə verilməsi və 
onların qorunması nəzərdə tutulmuşdu. Bu məqsədlə Osmanlı dövlətindəki rus 
səfirinə orada yaşayan erməni əhalisi içərisində onların Xəzərboyu bölgələrə 
köçürülməsi ilə bağlı iş aparmaq haqqında xüsusi tapşırıq verilmişdi. Fərmanın 
həyata keçirilməsi nəticəsində Xəzərboyu bölgələrə, xüsusilə Quba və Dərbəndə 
çoxlu sayda erməni və gürcü köçürülüb gətirilmiş və onlara soydaşlarımızdan 
müsadirə edilmiş xeyli ev və torpaq sahəsi ayrılmışdı. Çox maraqlıdır ki, 
1725-ci ildə ilk dəfə Dərbəndə daxil olan ermənilər keşiş Antoninin başçılığı ilə 
guya əvvəllər kilsə olub, sonradan müsəlmanlar tərəfindən məscidə çevrilmiş 
məbədin onlara qaytarılması tələbi ilə şəhər komendantına müraciət etmişdilər. 
Şəhərin müsəlman əhalisi məscidin bütün memarlıq layihəsi sənədlərini şəhər 
idarəsinə təqdim edəndən sonra komendant yerli əhalinin ciddi narazılığının 
etnik münaqişəyə çevrilməsindən ehtiyatlanaraq bu həyasız və əsassız tələbi 
rədd etmişdi. 
Azərbaycan torpaqlarının Osmanlı və Rus işğalından azad edilməsi 
uğrunda mübarizə. Rəşt, Bağdad və Gəncə müqavilələri 
Azərbaycan Səfəvi hökmdarı II Şah Təhmasib (1722 - 1732) dövlətimizi 
və xalqımızı düşdüyü ağır vəziyyətdən xilas etmək üçün ixtiyarında olan bütün 
qüvvələri topladı. Şah qoçaqlığı və döyüşkənliyi ilə ad - san qazanmış və Türk 
Əfşar soyundan olan hərbi birləşmələri öz ətrafında sıx birləşdirən, özünü şahın 
şərəfinə «Təhmasibqulu xan» adlandıran Nadir xanı öz tərəfmə çəkərək, hətta 
onu bütün Səfəvi qoşunlarının başçısı təyin etdi. Şahın əmri ilə Nadir xan Əfşar 
1729-cu ildə İsfaham əfqanlardan geri aldı. Bu qələbə Nadir xanın şöhrətini 
xeyli artırdı. Şah Təhmasib isə 1730-cu ildə əvvəl Təbriz, sonra isə Ərdəbil 
şəhərlərini osmanlı qoşunlarından azad etdi. 
1731-
ci ildə II Təhmasibin İrəvan və Naxçıvanı geri qaytarmaq uğrunda 
Osmanlı ilə apardığı savaş uğursuzluqla nəticələndi. Osmanlılar yenidən Təbriz 
və Ərdəbili ələ keçirdilər. 1732-ci ilin yanvar ayının 16-da II Şah Təhmasib 
Kirmanşahda osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur oldu. Sülhə görə 
Şamaxı, Gəncə, Kartli - Kaxetiya və İrəvan Osmanlıda 
153 

---

qalırdı, Araz çayı sərhəd olmaqla, Həmədan, Kirmanşah, Ərdəbil və Təbriz 
Səfəvilərə qaytarılırdı. 
XVIII əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində Rusiya bölgədə ağır vəziyyətə 
düşmüşdü. Burada saxlanılan qoşun Terek çayından Rəştədək olan ərazini tam 
nəzarət altında saxlamaq imkanında deyildi, üstəlik iqlim şəraitindən və 
xəstəliklərdən rus ordusu 120 - 130 min nəfər itki vermişdi. Rusiyanın Xə- 
zərsahili bölgələrdə illik xərci 1 milyon manatdan çox olduğu halda, gəliri 250 
min manatdan yuxarı qalxmırdı. Rusiya bölgədən çəkilməyin “asan yolunu” 
axtanrdı və çalışırdı ki, rusların tərk edəcəyi ərazilər müəyyən imtiyazlar 
qazanmaqla, Səfəvilərin hakimiyyəti altına keçsin və Osmanlılar bölgədən 
hökmən çıxarılsınlar. 1732-ci ilin yanvar ayının 21-də Səfəvilərlə Rusiya 
arasında bağlanmış Rəşt müqaviləsinə görə Rusiya bu müqavilənin mətni təsdiq 
ediləndən 5 ay sonra Kür çayından cənubdakı Xəzərsahili vilayətləri Səfəvilərə 
qaytarırdı. Rusiya Kürdən şimaldakı Xəzərsahili bölgələri isə yalnız Osmanlının 
tutduğu bütün əraziləri Səfəvilər geri alandan sonra qaytarmağı öhdəsinə 
götürürdü. Əvəzində Səfəvilər rus tacirlərinə Azərbaycanda və digər yerlərdə 
gömrüksüz ticarət hüququ verirdi və şah gürcü çarı VI Vaxtanqm taxtına 
qayıtmasını təmin etməli idi. 
Nadir xanın savaşlarda böyük şöhrət qazanması, hərbi və dövlətə aid 
digər idarə işlərində II Şah Təhmasiblə məsləhətləşmədən özbaşına qərarlar 
verməsi siyasi böhrana səbəb oldu. Dövlətin bütün əsas hərbi gücünü əlində 
toplayan Nadir xan Kirmanşah sülhündən narazı qaldığını bəhanə edərək 
1732-
ci ilin avqustun 22-də II Şah Təhmasibi taxtdan saldı və onun 3 aylıq 
bələkdə olan oğlunu III Abbas adı ilə şah elan etdi. Bundan sonra Nadir xan yeni 
şahın vəkili kimi dövləti təkbaşına idarə etməyə başladı. Nadir xan 
1733-
cü ildə Bağdad döyüşündə osmanlılara qalib gəldi. Onlarla bağladığı 
Bağdad müqaviləsinə görə osmanlılar son on ildə Səfəvilərdən qopardıqlan 
bütün torpaqlan geri qaytarmalı və dövlətlərin sərhədləri 1639-cu il 
müqaviləsinin şərtləri daxilində bərpa edilməli idi. Ancaq osmanlılar bu 
müqaviləyə qismən əməl etdilər. Nadir xan 1734-cü ildə Şirvana yürüş etdi, 
Şamaxını osmanlılardan geri aldı və şəhər əhalisinin bir hissəsini Ağsu çayı 
sahilinə köçürtdü. Sonralar bu yaşayış məntəqəsi Yeni Şamaxı adlandırıldı. 
Nadir xan 1735-ci ildə Gəncə şəhərini mühasirəyə aldı. Rus topçulan da 
Gəncə üzərinə yürüşdə Nadir xanın qoşununa köməklik göstərirdilər. 1735-ci il 
martın 21-də Novruz bayramı günü Nadir xan rus səfiri S.Qolitsinlə Gəncə 
müqaviləsini bağladı. Müqaviləyə görə rus qoşunları Bakını 2 həftəyə, Dərbəndi 
2 aya tərk edib getməli idi. Tərəflər söz verirdilər ki, bir - birindən xəbərsiz 
Osmanlı ilə heç bir danışıq aparmayacaqlar. 
1735-ci ilin iyun ayında Eçmiədzin yaxınlığındakı döyüşdə Nadir xanın 
başçılıq etdiyi Səfəvi ordusu osmanlılar üzərində qələbə qazandı. Nəticədə 
Osmanlı qoşunları Gəncə və Tiflisdən çəkilib vətənlərinə döndülər. Beləliklə, 
Səfəvilərin hakimiyyətinin son dövründə Azərbaycan dövlətinin itirdiyi bütün 
torpaqlar Nadir xamn böyük sərkərdəlik və diplomatik fəaliy 
154 

---

yəti nəticəsində geri qaytarıldı. 1736-cı ilin mart ayında Osmanlı dövləti ilə 
əvvəlki sərhədlərin bərpa olunması haqqında Nadir xanın təklif etdiyi şərtlər 
Osmanlı sarayında qəbul olundu. 
Azərbaycan Nadir şahın hakimiyyəti dövründə 
Nadir xan əski türk ənənələrinə uyğun olaraq 1736-cı ilin fevral ayında 
Muğanda böyük bir qurultay çağırdı. Bir aydan çox davam edən qurultayda 
Azərbaycan Səfəvi imperatorluğunun bütün bölgələrindən dəvət edilmiş 
nümayəndələrə Səfəvi sülaləsinin gələcək taleyi ilə bağlı öz fikrini açıq şəkildə 
bildirmək imkanı verilmişdi. 26 fevral 1736-cı ildə Nadir xan Əfşarın 
tərəfdarlarının üstünlüyü ilə keçən qurultayda III Abbasın taxtdan düşürülməsi 
(onun 1736-cı ildə öldürülməsi də güman edilir - Red.) və Nadir xanın şah elan 
edilməsi haqqında qərar verildi. Beləliklə, Azərbaycan dövlətində Əfşarlar 
sülaləsinin hakimiyyət dövrü başladı. Nadir şah taxta çıxandan sonra Səfəvilərin 
dövründə mövcud olan Şirvan, Qarabağ, Təbriz və Çuxur - Səəd 
bəylərbəyiliklərini bir inzibati vahiddə birləşdirərək bütün Azərbaycanın, habelə 
Gürcüstan və Dağıstanın idarəsini qardaşı İbrahim xana tapşırdı. Qacar 
soyundan olub, Gəncə - Qarabağ bəylərbəyiliyini idarə edən Ziyadoğlu soyu 
Nadir xanı deyil, Səfəviləri qanuni şah kimi tanıdığına görə Nadir şah onların 
hüquq və səlahiyyətlərini azaltdı. O, 1744-cü ildə Qazax və Borçalı mahallanm 
Gürcüstan valisi Səfi xanın idarəsinə verdi, Qarabağdakı 5 xristian məlikliyini 
isə birbaşa şah idarəçiliyinə tabe etdi. Ziyadoğlularm əsas dayağı olan Cavanşir, 
Otuziki, Kəbirli mahallarının əhalisini isə Xorasana sürgünə göndərdi. 
Nadir şahın vergi siyasəti ənənəvi vergi və mükəlləfiyyətlərin vaxtlı- 
vaxtmda xəzinəyə yığılmasına yönəlmişdi. Onun dövründə ayrı-ayrı bölgələrin 
əhalisinə müəyyən vergi güzəştləri edilsə də, ümumən imperatorluq üzrə vergi 
yükü ildən-ilə artırdı. Bu ilk növbədə Nadir şahın 1739-cu il Mərkəzi Asiya və 
Hindistana yürüş edən böyük ordusunun ehtiyaclarının ödənilməsi ilə bağlı idi. 
Nadir şaha qədər çərik adlanan qoşun yalnız maldarlıqla məşğul olan elatlardan 
toplanırdı. İndi isə şahın əmri ilə çərik mükəlləfiyyəti oturaq əkinçiliklə məşğul 
olan rəiyyətə də aid edilmişdi. Hər rəiyyət ailəsindən bir nəfər kişi orduya 
göndərilməli idi. Bu addım rəiyyəti dövlətdən narazı salmaqla yanaşı, əkinçilik 
təsərrüfatına böyük ziyan vururdu. Nadir şah Hindistan yürüşündən çox böyük 
qənimətlə qayıtsa da, imperatorluğun maliyyə vəziyyəti düzəlmədi. Çünki Nadir 
şah əldə etdiyi bütün sərvəti büdcəyə daxil etmədi, özünün şəxsi mülkiyyətinə 
keçirtdi. 
Maraqlıdır ki, 1736 - 1739-cu illərdə Nadir şahın fərmanı ilə qeyri- 
müsəlmanlardan alman cizyə vergisi ləğv edilmişdi. Nadir şah bütün türk və 
müsəlman dünyasında mövcud olan məzhəb ayrılığına son qoymaq üçün çox 
ciddi addımlar atmağa başlamışdı. Nadir şahın 1736-cı ildə Osmanlı dövləti ilə 
sülh danışıqlarında şiəliyin daha mülayim Cəfəri məzhəbinin sünnülüyün 
beşinci qolu kimi tanınması və Kəbədə bu məzhəb üçün də yer 
155 

---

ayrılması təklifi Osmanlı din xadimlərinin yığıncağında qəbul edilmədi. 
Türklük kimliyini daha üstün tutan, sarayda, divanda, hətta elçilərlə türkcə 
danışan Nadir şahın əsas məqsədi Azərbaycan, Mərkəzi Asiya və Osmanlı 
türklərini eyni məzhəb altında birləşdirərək Qərbi Avropa ölkələrinin Hind 
okeanı və İran körfəzinə, Rusiyamn isə Xəzər bölgəsinə doğru işğalçılıq 
yürüşlərinə qarşı Türk xalqlarının birliyinə nail olmaqdan ibarət idi. Nadir şah 
1743-cü ildə Nəcəfdə keçirilən qurultayda Əfşarlar imperatorluğunda yaşayan 
əhalinin Cəfəri məzhəbinə keçməsi haqqında qərar çıxararaq təsdiq üçün 
Osmanlı dövlətinə göndərmişdi. Lakin Osmanlının ali din xadimi beşinci 
məzhəbin tanınmasını şəriət qanunlanna uyğun hesab etməmişdi. Beləliklə, nə 
Osmanlılar, nə də Türküstan (Mərkəzi Asiya) xanları məzhəb ayrılığım yox 
etmək üçün Nadir şahın atdığı mütərəqqi addımları müdafiə etmədilər. Nəticədə 
İslam dini daxilində olan müxtəlif məzhəblərin banşdıniması üçün yaranmış 
tarixi şans itirilmiş oldu. 
Nadir şah xarici dövlətlərin hərbi təcavüz təhlükəsinin qarşısını almaq 
üçün İran körfəzində və Xəzər dənizində hərbi donanma yaratmağa təşəbbüs 
göstərmişdi. Hələ 1734 - 1735-ci illərdə Nadir xan İran körfəzində hərbi 
donanma yaradılması işini admiral rütbəsi verdiyi Lətif xana tapşırmışdı. Ona 
ingilis və hollandlardan hərbi gəmilər satın almaq səlahiyyəti vermişdi. 
Ölkəmizdə hərbi gəmilər düzəldilməsi üçün xüsusi ağac materialının az və dəniz 
sahillərindən uzaqda olması bu işi çox çətinə salmışdı. Nadir şah 1743-cü ildə 
ingilis kapitanı Con Eltonu dövlətin gəmiqayırma idarəsinin baş rəisi vəzifəsinə 
təyin edərək ona admiral rütbəsi vermişdi. Con Elton Xəzər dənizində gəmilərin 
inşasına başlamışdı.