DƏrslik baki 2008 ŞƏRTİ İŞARƏLƏr afesd ­Ərəb iqtisadi və sosial inkişaf Fondu / Arab Fund for Economic

26. Yeni sənayeləşmiş dövlətlərin meyarları BMT metodikası üzrə - əhalinin adambaşına düşən milli gəlirdə payına, emal sənayesinin xüsusi çəkisinin orta illik (20%-dən çox artım səviyyəsinə, sənaye məhsullarının ixracatda çəkisinə və xaricdə birbaşa investisiyaların həcminə görə fərqləndirilir.

1994-cü ildə Uruqvay raundunun Mərakeş yekun aktının imzalanması zamanı digər sənədlər arasında Az inkişaf etmiş ölkələrə aid tədbirlər haqqında xüsusi qərar qəbul edilimişdir. Sənəddə deyilir ki, az inkişaf etmiş ölkələr inzibati və institusional imkanlarına uyğun inkişaf ehtiyaclarından irəli gələn güzəştlər əldə etmək və ona uyğun öhdəliklər götürmək hüququna malikdirlər, Uruqvay raundunun nəticəsinə uyğun olaraq az inkişaf etmiş dövlətlər tarif və qeyri-tarif güzəştlərini mümkün ölçüdə almalıdırlar. Dünya Ticarət Təşkilatı hüququ bu ölkələrə çevik və əlverişli qaydada tətbiq edilməlidir.

27. Beynəlxalq iqtisadi hüquqda «imtiyazlı, daha qabaqcıl ölkələr» fərqləndirilsə də onun beynəlxalq hüquq əsası yoxdur. Beynəlxalq Valyuta Fondu çərçivəsində bəzi dövlətlərin xüsusi imtiyazlarının mövcud olması da beynəlxalq hüquqi baxımdan əhəmiyyət kəsb etmir. Məsələn, Fondda ABŞ bəzi digər inkişaf etmiş sənaye ölkələrilə birlikdə ehtiyacı olan dövləti maliyyələşədirmək məsələsində «həlledici səsə» malikdir. Ancaq həlledici səs beynəlxalq iqtisadi hüquqda imtiyazlılığın «rəsmi» tanınması deyil. Bu ancaq Beynəlxalq Valyuta Fondu haqqında sazişlə müəyyən edilir. Beynəlxalq Valyuta Fonduna üzvlük könüllü olduğundan Beynəlxalq Valyuta Fondunun qərarı və onun mexanizmləri öncədən üzvlüyə qəbul edilən dövlətlə razılaşdırılır. Bununla da, «qabaqcıl» dövlətlərin «qanunverici» funksiyaya malik olması, inkişafda olan və keçid iqtisadiyyatlı dövlətlərin isə beynəlxalq hüquqi baxımdan iqtisadi suverenliyini itirən dövlətlər kimi qəbul edilməsinə heç bir əsas vermir. Eləcə də güc elementi və BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası çərçivəsində xüsusi qapalı nümayəndəlik qaydaları bu dövlətlərin xüsusi imtiyazlı statusa malik olmasının hüquqi əsası kimi tanına bilməz. Veto hüququnu tətbiq edə bilən BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri beynəlxalq iqtisadi hüquq çərçivəsində əlahiddə səlahiyyətli subyekt kimi qəbul edilə bilməz. Təhlükəsizlik Şurası çərçivəsində daimi üzvlərin vetro hüququ ilə dövlətlərarası siyasi balansın qorunması dövlətlərin suveren bərabərlik prinsipindən istisna kimi üzv dövlətlərin «qarşılıqlı razılığı» əsasında rəsmiləşdirilmişdir.

28. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə dövlətlərin təsnifləndirilməsinin bir istiqaməti də onların iqtisadiyyatının bazar prinsiplərinə uyğunluğu üzrə aparılır.Həmin prinsipə uyğun olaraq

- sənayecə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı dövlətlər;

- totalitar və ya avtoritar dövlət rejimli inzibati idarəçilik iqtisadiyyatında olan dövlətlər;

- keçid iqtisadiyyatlı postsovet dövlətləri fərqləndirilə bilər.Bu ölkələr

iqtisadiyatını dünya ticarət sisteminə, bazar sisteminə yönəltmək, iteqrasiya etmək üzrə keçid mərhələsindədirlər.

Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrə münasibətdə dünya ticarətinə inteqrasiya üçün ümumqəbuledilmiş meyarlar əsasında pilləli uyğunlaşma mexanizmi hazırlanmalıdır. Əks halda, inkilşaf etmiş dövlətlər tərəfindən yürüdülən mütləq liberalizmin inkişaf qaydası, qlobal inteqrasiyanın sürətlənməsi və genişlənməsi, liberalizm ideologiyasının bütün dünyaya qəbul etdirilməsi ümumi rəqabət yarışında uzunmüddətli iqtisadi-siyası liderliyin inkişaf etmiş dövlətlərin əlində qalmasına təminat verir. Liberal siyasətin maksimal açıqlığı və inteqrasiyanın sürətləndirilməsi əksər zəif inkişaf etmiş və keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün təhlükəli bir fenomen kimi qalmaqdadır.

Qloballaşmanın obyektiv reallıq tələbi bu dövlətləri gec-tez bazar iqtisadiyatına keçirəcəkdir. Lakin həmin dövlətlər üçün hüquqi müdafiə mexanizmi təsis edilməzsə, onların milli təsərrüfatlarının nisbətən qabaqcıl dövlətlərin iqtisadiyyatı qarşısında tam iflasına gətirib çıxara bilər. Ona görə keçid iqtisadiyyatlı dövlətlər üçün də beynəlxalq hüquqi status müəyyən edilməlidir. Keçid iqtisadiyyatının beynəlxalq hüquqi anlayışı olmasa da, iqtisadi nəzəriyyə bu məsələnin həllini təmin etmişdir. Müasir iqtisadi nəzəriyyədə keçid iqtisadiyyatı yeni sosial-iqtisadi sistemə doğru keyfiyyət dəyişiklikləri ilə xarakterzə olunur. Tarixən keçid iqtisadiyyatı problemi (sivilizasion yanaşmaya görə (A.Toinbi)) aqrar cəmiyyətdən sənaye cəmiyyətinə, və ya (formasion yanaşmaya görə (K.Marks)) feodalizmdən kapitalizmə keçid zamanı meydana gəlmişdir. Sen- Simon tarixi inkişaf dövrünü iki mərhələyə: üzvi (normal fəaliyyət sistemi) və böhranlı (keçid) dövrə ayırır. Keçid dövrünün xüsusiyyəti öyrənilərkən iqtisadi münasibətlərin bu və ya digər səviyyəsi deyil, yeni və köhnə elementlər,həmçinin iki sistemin qovşağında keçid münasibətləri inkişafın obyekti kimi qəbul edilir.

SSRİ- nin dağilmasından sonra postsovet məkanında yeni yaranmış dövlətlər inzibati idarəçilik sistemindən bazar sisteminə keçid kursu götürərkən, mülkiyyətin növ müxtəlifliyini, əməyin və məişətin fərdiliyini, şəxsiyyətin iqtisadi və mənəvi azadlığını elan ediblər. Müvafiq halda iqtisadi prosesin sosial məzmunun ön plana gətirilir.

29. Dünya iqtisadiyyatının dövlətlər vasitəsilə tənzimlənən müasir beynəlxalq

institutsional sistemlərinin inkişafı bazar mexanizminin güclənməsi ilə müşayiət edilsə də, bununla bərabər sosial təminat sistemi, əmək hüquqlarının mühafizəsi, bir sözlə, insanın hüququn əsas benefisiarı olması (1986-cı il İnkişaf hüquq bəyannaməsi,m.2.1) beynəlxalq müzakirələrin əsas predmeti olmaqdadır. Bütün bunlar dünya ticarətində insan hüquqları və onlara riayətin təmin edilməsi kimi məsələnin həlli zərurətini gündəmə gətirmişdir.

Keçid iqtisadiyyatı problemi formal olaraq beynəlxalq hüquqa 1991-ci il Avropa

Enerji Xartiyası ilə gətirilmişdir. Həmin sənəddə qeyd olunur ki, Tərəflər müstəsna hallarda keçid dövründə olan bəzi dövlətlərin spesifik şəraitinə, həmçinin onların iqtisadiyyatının iqtisadiyyatının bazar sisteminə uyğunlaşma təlabatına xüsusi diqqət yetirir və bu ölkələrin Xartiyanın konkret müddəalarına, Əsas Sazişə (Enerji Xartiyasına Müqavilə nəzərdə tutulur – S. Ə) və ona qəbul ediləcək Protokollara riayət vəziyyətində olmadıqları səbəbindən onlar üçün mərhələli keçid imkanını tanıyırlar (III fəsil).

Enerji Xartiyasına Müqavilənin (1994) bağlanması ilə keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin siyahısı (T əlavəsi) və keçidin hüquqi meyarları müəyyən olunmuşdur. Enerji Xartiyasına Müqavilədə qeyd olunur ki, bazar iqtisadiyyatına keçid üçün vaxt zəruridir. «T» Əlavəsinə daxil olan,razılığa gələn Tərəf tam həcmdə vəzifələrdən birini və ya bir neçəsini, xüsusən də, rəqabət, tranzit, kapitala çıxış, investisiya ödəmələri üzrə köçürmələri və s. Problemlərlə bağlı müddəalara riayət olunmasını müvəqqəti dayandıra bilər (m. 32).

Enerji Xartiyasına Müqavilə ilə bərabər Dünya Ticarət Təşkilatı sazişlər sistemi, o cümlədən, «Subsidiyalar üzrə məcəllə» (m. 29), Əqli mülkiyyət hüququnun ticarət aspektləri haqqında sazişlər də (m. 65) müvafiq dövlətlər üçün keçid, adaptasiya dövrünün nəzərdə tutur. Subsidiya kompensasiya tədbirləri üzrə sazişdə qeyd edilir ki, mərkəzləşdirilmiş-planlı sistemdən bazar iqtisadiyyatına keçmək prosesində olan ölkə müvafiq keçid üçün zəruri proqram və tədbirləri görə bilər (m. 29).

Dövlətlərin iqtisadiyyatının bazar prinsiplərinə uyğunluq dərəcəsinə görə təsnifatının universallaşmasına baxmayaraq bu şərti xarakter daşıyır və beynəlxalq hüquqi əsasa malik deyil. Keçid iqtisadiyyatında olan ölkə və iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi əsasən siyasi motivlərdən asılı edilir. Bəzən bu və ya digər beynəlxalq təşkilata üzvlük zamanı keçid iqtisadiyyatlı dövlətlərin inkişafında olan dövlətlərlə eyniləşdirilməsi də diqqəti cəlb edir. Sonunculardan fərqli olaraq keçid iqtisadiyyatlı dövlətlər üçün

• 
  bazar keçidinin sosial istiqaməti;
  
• 
  mövcud ümummilli təhsil sistemi;
  
• 
  ümumdaxili məhsulda emal sənayesinin həcminin daha yüksək payı;
  
• 
  ixracda sənaye məhsullarının həcminin üstünlük təşkil etməsi;
  
• 
  adambaşına düşən ümumdaxili məhsulun fərqli orta illik artım səviyyəsi;
  
• 
  kapital ixracı və s. xaraqteriqdir.
  

Dövlətlərin iqtisadi inkişaf səviyyəsinin təsnifatı, qeyd etdiyimiz kimi müəyyən

mənada nisbi xarakter kəsb edir. Belə ki, BMT-nin təsnifatı Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Dünya Bankının təsnifatından fərqlənir. Bu da onunla əlaqədardır ki, əgər Dünya Bankı üzv dövlətlərin iqtisadi inkişaf səviyyəsinə fikir verirsə, BMT əsasən sosial-demoqrafik vəziyyəti qiymətləndirir.

30. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə dövlətələrin iştirakı yalnız beynəlxalq hüquqi tənzimetməni yönəltmək deyil, həm də bu sahədə dövlətdaxili iqtisadi idarəçilik mexanizmlərin hüquqi tənzimlənməsini situmullşdırmaq təşkil edir. Dövlət bir qayda olaraq təbii ehtiyatları zəif olan və ya iqtisadi inkişaf baxımından gəri qalmış ərazilərin də iqtisadi inkişaf situmullşdırmaq üçün müxtəlif iqtisadi idarəçilik mexanizmləri, o cümlədən, “azad iqtisadi zonalar” təsis edir.

Azad iqtisadi zonalar dövlətin milli iqtisadi məkanı olmaqla müəyyən coğrafi, eləcə də, inzibati ərazi bölgüsündə fiziki və hüquqi şəxslər, həmçinin onların əşyaları üçün onun digər ərazilərdən fərqli, xüsusi, imtiyazlar hüquqi rejimin verildiyi ərazi başa düşülür. Başqa sözlə, azad iqtisadi zonalar xüsusi tənzimetmə mexanizmlərdən istifadə etməklə ümummilli inkişaf proqramlarının rezlizə etmək üçün içtimai məhsulun bölgüsünü təyin edən, milli təsarüfat kompleksinin tərkib hissəsi kimi çıxış edən və təsis olunma qaydasından asılı olmayaraq dövlətin tam suverenliyində olan ərazisidir. Bu ərazidə müəyyən imtiyazlar çərçivəsində əmtəələr gömrük və vergi qoymadan azad edilir. Həmin ərazidə fəaliyyət göstərən şəxslər üçün xüsusi buraxılış rejimi yaradılır. Azad iqtisadi zonaların yaradılmasında məqsəd yəni iş yerlərinin açılması, infrasturkrun qurulması, bir sözlə, liberal gömrük-vergi tənzimlənməsi nəzərdə tutulmaqla müəyyən bir ərazidə kapitalın, xidmətin məskunlaşması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Azad iqtisadi zonaların anlayışı, xüsusiyyətləri beynəlxalq hüquqi aktlardan Dünya Gömrük Təşkilatının (1995) sələfi Kömrük Əməkdaşlıq Şurasının (1950) hazırladığı beynəlxalq sazişlərdə, o cümlədən, Kömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi və harmonizasiyası haqqında 1973-cü il Kioto Konvensiyasında və d. Sazişlərdə təsbit edilib.

Gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi və harmonizasiyası haqqında 1973-cü il Kioto Konvensiyasına görə azad iqtisadi zonalar üçün aşağıdakı əlamətlər fərqləndirilir:

• 
  bu zonalar inteqrasiya prosesinə xidmət edir;
  
• 
  dövlətin digər ərazisində mövcud olan gömrük və vergi məhdudiyyətləri onlara
  

şamil edilmir;

• 
  bu ərazilər dövlətin “gömrük yurisdiksiyasından kənar” prinsipi əsasında fəaliyyət
  

göstərsələr də, ümumilikdə, dövlətin xarici iqtisadi fəaliyətini hüquqi tənzimlənməsi sferasında olurlar.

31. Azad iqtisadi zonaların bu gün dünya təsərrüfatında 30-dan çox növü – ixrac-istehsal və ya gömrük zonası, əmtəəanbar və ya texnopolis, porto-franko və ya “vergi oazisləri”, elmi texnoparklar, işgüzar mərkəzlər, offşor zonalar və s. növləri fərqləndirilir. Elmi texnoloji zonalar elmi mərkəzlərlə və universitetlərlə birlikdə yaradılan müasir texnologiyaya əsaslanan istehsal sahələrinin özündə birləşdirir. Elmi parklar ilk dəfə Kembricdə hələ 400 il əvvəl təşkil olunur.

Zonalar sərhədlərinin formalaşdırılması üsuluna və onların fəaliyyət rejiminə görə iki tipə

• 
  anklavlara;
  
• 
  inteqrasion zonalara bölünürlər.
  

İnteqrasion zonalardan fərqli olaraq anklavlar ixrac yönümlü zonalar kimi fəaliyyət göstərirlər.

32. Azad iqtisadi zonaların daha geniş yayılmış növlərindən biri də offşor zonalardır.

İngliscədən “offshore” temini hərfi tərcüməsi “sahildənkənar” mənasını verir, Offşor üçün əsas xüsusiyyət kimi

• 
  sadələşdirilmiş qeydiyyat forması;
  
• 
  imtiyazli vergi (379), gömrük tarifləri və valyuta tənzimlənməsi;
  
• 
  bank və kommersiya fəaliyyətinin trast hüquqi ilə idarəçiliyi və anonimliyinin
  

təmin edilməsi; səhmlərin, adətən təqdim edənlər üçün buraxılması; sahibkarın adının açıqlanmasının xüsusi hallarla şərtləndirilməsi və bu zaman da müəyyən hüquqi təminatların təqdim olunması;

• 
  nizamnamə kapitalının aşağı səviyyəsi, hüquqi rejimin ən azı 15-20 illik stabilliyi;
  

bir çox ölkələrdə hesablama və vergi bəyannamələrinin tələb olunması; xarici auditin bir çox offşorlarda fəaliyyət göstərməməsi və s. qeyd edilə bilər

Offşor kompaniyalar həmin ərazidə istehsal kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul ola bilməzlər. Törəmə müəssisələri vasitəsilə vergidən yayınma hallarını nəzərə alaraq bir sıra ölkədə, o cümlədən, ABŞ və Avropa İttifaqında bağlanan maliyyə, komersiyya kontraktları əksər hallarda yoxlamalara məruz qalır.

Prinsip etibarilə azad iqtisadi zonaları iştirakçıların tərkibindən asılı olaraq iki qrupa bölmək olar:

- bütün operatorları əhatə edən, o cümlədən, həm rezident, həm də qeyri-rezidentlər

üçün;

- yalnız qeyri-rezidentlər üçün nəzərdə tutulan imtiyazlı zonalar qeyd edilə bilər.

Azad iqtisadi zonalarda dövlətin mənfəəti icarəyə verilmiş ərazilərdən, xidmətlərin göstərilməsindən gələn maliyyə vəsaitləri, məşğulluğun təmini və s. olur. İnkişafda olan ölkələrdə isə zonaların hətta istehsal-ixrac variantları da fəaliyyət göstərir. Azad iqtisadi zonaların bu və ya digər növünün fəaliyyəti dövlətin siyasətindən asılı olaraq qanunvericiliklə tənzimlənir. AR-də azad iqtisadi zonalar haqqında qanun olması da, “Xarici investisiyaların müdafiəsi haqqında” 1992-ci il Qanununda sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması nəzərdə tutulur (m.41).

33. Azad iqtisadi zonaların beynəlxalq dəniz hüququnda müstəsna iqtisadi zona “ekvivalenti” istifadə edilir. Müstəsna iqtisadi zonada və kontinental şelfdə iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi də müəyyən xüsusiyyətlərə malikdir. Müstəsna iqtisadi zona ərazi sularına bitişik olan və sahil dövləti tərəfindən xüsusi rejim ilə müəyyən edilən, eni 200 dəniz milindən artıq olmayan açıq dəniz zolağıdır. Müstəsna iqtisadi zona və kontinental şelfdə sahil dövlətlərin müstəsna hüquqları təbii ehtiyyatların kəşfi,istismar, saxlanılması süni qurğuların tikilməsi üzrə iqtisadi yurisdiksiyada ifadə olunur. Dövlətin müstəsna iqtisadi zona və kontinental şelfdəki fəaliyyəti BMT-nin 1982-ci il Dəniz hüququ üzrə Konvensiyası ilə tənzimlənir.

34. Dövlətin beynəlxalq iqtisadi hüquq subyektliyini onun beynəlxalq iqtisadi hüquq normalarının yaradılması və tətbiqi ilə məhdudlaşdirmaq düzgün olmazdı. Dövlət, müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsini təmin etməklə, eyni zamanda müvafiq təsərrüfat münasibətlərinin proqnozlaşdırılması və planlaşdırılması ilə yanaşı iri layihələrin reallaşdırılması məqsədilə beynəlxalq investisiya kontraktları bağlayır. Dövlətin bilavasitə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə daxil olması bir sıra hüquqi problemləri, o cümlədən dövlət immunitetini (100), xarici investorların əmlak hüquqlarının təminat problemini (455) meydana çıxır.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsini və beynəlxalq hüquqi əməkdaşlığın səmərəli və davamlı sistemlərindən biri də beynəlxalq təşkilatlardır.

2.2. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar
35. Dövlətlərin iqtisadi fəaliyyətinin tənzimlənməsində eləcə də qəbul edilmiş beynəlaxalq hüquq normalarının gözlənilməsində dövlətlərlə yanaşı beynəlxalq təşkilatların kollektiv fəaliyyəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar iştirakçılarının razılaşdırılmış məqsədinə, səlahiyyət və orqanlarına, həmçinin xüsusi siyasi-təşkilati normalara (nizamnamə və prosedura, üzvliyə, qərarların qəbul edilmə qaydasına və s.) malik olan çoxtərəfli institusional mehxanizmilər kimi çıxış edirlər.

Beynəlxalq münasibətlərdə beynəlxalq iqtisadi qurumların hüquqyaratma səlahiyyəti, mübahisələrin həlli ilə əlaqədar mexanizmilərin yaradılması, kvaziməhkəmə yurisdiksiyası (447,448) müvafiq münasibətlərin daha çevik idarə olunmasına xidmət edir. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların hüquqyaratma və hüquq tətbiqetmə səlahiyyətləri inteqrasiya sistemlərində daha geniş aspektdə təzahür etməkdədir. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların fəaliyyəti, səlahiyyəti 1986-cı il Dövlətlərlə beynəlxalq təşkilatlar və ya beynəlxalq təşkilatların öz aralarımda bağlanan beynəlxalq müqavilələr hüququ haqqında Vyana Konvensiyasının və digər beynəlxalq hüquq normaları ilə tənzimlənir. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar hüquqi təbiət baxımından digər beynəlxalq təşkilatlardan elə bir ciddi fərqlərə malik olmurlar. Beynəlxalq təşkilatların beynəlxalq hüquq subyekliyi onların daxili qaydaları ilə tənzimlənir.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişaf dinamikası göstərir ki, beynəlxalq iqtisadi təşkilatların fəaliyyəti daha da genişlənəcəkdir. Şübhəsiz ki, bu zaman beynəlxalq hüquq üçün xaraqterik olan kordinasion tənzimetmə subordinasion və ya dövlətüstü tənzimetmə meyilli ilə qarşılanacaq. Xüsusən də, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində kvaziməhkəmə mexanizmləri qeyd edilən fikri təsdiqləməkdədir.

36. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların hüquqyaratma prosesi onların qəbul etdiyi qərar və qətnamələrdə ifadə olunaraq beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsində mənbə qismində çıxış edir. Əksər hallarda həmin normalar siyasi bəyannamə xaraqteri kəsb etsə də, sonradan onların beynəlxalq iqtisadi hüququ adət mənşəli normalarına çevrilməsi istisna edilmir. BMT Nizamnaməsinin 10-cu maddəsinə görə (əgər nizamnamə ilə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa) təşkilatların qərarları tövsiyə (qeyriməcburi) xaraqterlidir. Lakin belə bir fakt diqqətdən yayılmamalıdır ki, müvafiq normalar müəyyən hüquqi nəticələr yarada bilərlər. Onlar hüquqyaratmada, təfsir və tətbiq prosesində iştirak etməklə beynəlxalq iqtisadi hüquqda xüsusi normativ təsirə malikdir. Tövsiyə xaraqterli normaların məcburi hüquqi qüvvə kəsb etməsi bir neçə istiqamətdə gedə bilər:

- həmin normaların beynəlxalq müqavilələrdə ifadə etdirilməsi;

- uzunmüddətli tətbiq nəticəsində beynəlxalq adət hüquq normalarına çevrilməsi;

- dövlətdaxili hüquqa implimentasiya edilməklə məcburi hüquqi qüvvə kəsb edə bilərlər.

1962-ci ildə BMT Baş Məclisinin 1803 (XVII) Qətnaməsilə qəbul edilən Təbii ehtiyatları üzərində ayrılmaz suverenlik haqqında Bəyannamədə təsbit edilən təbii ehtiyatlar üzərində dövlət suverenliyi sonradan yenə də BMT Baş Məclisinin 1874-cü il qətnaməsilə təsdiqlənən dövlətlərin iqtisadi hüquq və vəzifələri xartiyasında, Müqavilələrə münasibətdə dövlətlərin hüquqi varisliyi haqqında 1978-ci il Vyana konvensiyasında və digər beynəlxalq sazişlərdə ifadə edilmişdir. Eləcə də, 1964-cü ildə BMT Baş Məclisi tərəfindən təsis edilən BMT-nin Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransının “Prinsiplərində” əks olunmuş preferensiya prinsipi 1966-cı ildə GATT-da (1947) və 1989-cu ildə qüvvəyə minən “Ticarət preferensiyalarının qlobal sistemi haqqında” 1988-ci il Belqrad Müqaviləsində əks etdirilməklə beynəlxalq iqtisadi hüquqda inkişafda olan dövlətlər üçün YBIQ institutunun bərqərar olunmasını təmin etmişdir.

Beləliklə, beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin sistem elementi kimi beynəlxalq iqtisadi hüquqi tənzimetmə istiqamətində sistemləşdirilmənin və məcəllələşdirmənin həyata keçirilməsinin əsas beynəlxalq əməkdaşlıq forması kimi çıxış edirlər. Bu mənada, təsis edilməsi mümkün olmayan Beynəlxalq Ticarət Təşkilatının əvəzinə 1964-cü ildə yaradılmış BMT-nin Beynəlxalq Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransı (UNCTAD) 60-dan çox beynəlxalq sazişin, qətnamənin hazırlanmasında iştirak edib. 1995-ci ildən isə BMT Baş Məclisinin qətnaməsinə əsasən Baş Məclisin daimi orqanı statusunu əldə edib. Bu prosesdə digər beynəlxalq təşkilatlar da fəal iştirak edir. Xammal, təbii ehtiyatlar bazarının beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsində beynəlxalq təşkilatlardan Neft ixrac edən ölkələrin Təşkilatı (OPEC-1961), Mis ixrac edən ölkələrin hökumətlərarası Şurası (1968), Kauçuk istehsalçısı olan ölkələrin Assosiyasiyası (1970), Volfram üzrə Assosiyasiya (1975) və s. tənzimləyici subyekt qismində çıxış edirlər.

Beynəlxalq iqtisadi hüquq yaradıcılığı prosesində BMT sturukturlarından Baş Məclisələ bərabər İqtisadi və Sosial Şura (ECOSOC), beynəlxalq mübahisələrin həllində BMT Beynəlxalq Məhkəməsi, beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsində BMT Təhlükəsizlik Şurası və s. beynəlxalq təşkilatlar (267, 270, 312 və s.) çıxış edir.

2.3. Beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları və transmilli

korporasiyalar

37. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsində iştirak edən subyektlərdən biri də müxtəlif dövlətlərə mənsub olan xüsusi şəxslərin beynəlxalq sferada qeyri-kommersiya xarakterli fəaliyyətini yönəldən və dövlətdaxili hüquqla hüquqi şəxs statusuna malik olan qeyri-hökumət təşkilatlarıdır. Konvension nöqteyi-nəzərdən yalnız dövlətlər və hökumətlərarası təşkilatlar hüquqyaratma prosesinin subyekti kimi qəbul edilirlər. Lakin beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin institusion tənzimlənməsini yalnız beynəlxalq müqavilə əsaslı təşkilatlarla və ənənəvi beynəlxalq hüquq subyektliyi ilə məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı. Məlum reallıq ondan ibarətdir ki, müvafiq sferada dövlətlərlə və hökumətlərarası təşkilatlarla yanaşı, həm də dolayısı ilə beynəlxalq qeyri hökumət təşkilatları, transmilli korporasiyalar, beynəlxalq assosasiyalar, institutlar, müxtəlif birliklər və s. çıxış edirlər. Həmin qurumlardan xüsusi şəxslərin, bəzi hallarda dövlətlərin də maraqlarını ifadə edən qeyri-hökumət təşkilatlarının, hazırladığı tənzimetmə modelləri, davranış qaydaları və s. normaları beynəlxalq hüquqyaratma prosesinə əhəmiyyətli formada təsir edir.

Beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları öz fəaliyyətində birbaşa mənfəət əldə etmədikləri üçün transmilli korporasiyalardan fərqli olaraq beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin operatorları kimi çıxış etmirlər, baxmayaraq ki, hökumətlərarası təşkilatların beynəlxalq iqtisadi hüquq normalarının yaradılması prosesində iştirak edirlər. Onların müvafiq səlahiyyəti beynəlxalq hüquqi əsasa malikdir. Belə ki, BMT Nizamnaməsinin 71-ci maddəsində qeyd edilir ki, İqtisadi və Sosial Şura qeyri-hökumət təşkilatları ilə onların maraq daiərsində olan məsələlərlə bağlı məsləhətləşmələr aparmaq səlahiyyətindədir.

38. Beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının (330, 331) hüquqyaratma prosesində iştirakı bir qayda olaraq məsləhətləşmə mexanizmi vasitəsilə təmin edilir. Bəzi hallarda isə hökumətlərarası təşkilatlar onlara mənsub qərarın hazırlanması və həyata keçirilməsi funksiyasını müvafiq qurumlara həvalə edirlər. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının ali orqanlarının tərkibinin yaranışını qeyri-hökumət təşkilatlarından formalaşdırılması da onların hüquyaratma prosesindəki xüsusi funksiyaya malik olmasına dəlalət edir. Tənzimetmə prosesində beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının rolu o qədər yüksəkdir ki, bu təsisatların müvafiq fikir və mövqeyini nəzərə almadan dövlətlər onlara mənsub olan kompaniyalara xaricdə kapital qoyuluşu ilə bağlı zəmanət və məsləhətlər vermirlər. Digər tərəfdən isə, qəbul edilmiş dövlətdaxili və beynəlxalq hüquqi aktlar beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsindən geri qalmış olur. Bu da onunla bağlıdır ki, əgər dövlət hüququn formalığını, legitimliyini təmin edirsə, beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları isə onun səmərəli olmasını və işləkliyini təmin edir.

Qeyri-hökumət təşkilatları, korporativ, korporasiyalararası normaları, sahəvi qarşılıqlı münasibətlərin spesifiq normalarını, davranış qaydalarını, könüllü məcəllələri formalaşdırmaqla hüquqyaratma prosesinə qoşulurlar. Buna misal olaraq, Neft Vasitəçilərinin Beynəlxalq Assosasiyası (AIPN) dövlətlərin irimiqyaslı investisiyaları cəlb etməsi məqsədinə uyğun olaraq birgə fəaliyyəti daha əlverişli kontraqt modellərinin hazırlanmasında və bütövlükdə enerji kompaniyaları ilə birlikdə beynəlxalq lex petroliumun formalaşmasınd aəhəmiyyətli rol oynayır. Davranış qaydalarının yaranma prosesi lex mercatoriumun formalaşmasına təsadüf etsə də bu sahədə ilk sistemləşdirmə təşəbbüləri XX əsrin 20-30-cu illərinə təsadüf edir. Qeyd olunan normalar işgüzar dövrüyyənin etik tələbləri kimi çıxış etsə də, sonradan onların daha çox işləkliyi (praktika), presedent xarakter kəsb etməklə “yumuşaq hüquqa” (soft law) və bəzən də, “möhkəm hüquqa” (hart law) və ya adət normasına çevrilməsinə səbəb olur.

Beynəlxalq Ticarət Palatasının (1920) Reklam təcrübəsinin beynəlxalq məcəlləsinə ön sözdə qeyd olunur ki, ilknövbədə, özünü nizamlama vasitəsi kimi qəbul edilsə də, beynəlxalq məcəllə eyni zamanda məhkəmə təcrübəsində müvafiq qanunların kontektsində sorğu materialı kimi istifadə təyinatına malikdir.

Bəzən beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının hazırladığı davranış qaydalarının dövlətlərarası (hökumətlərara)-sı səviyyədə hazırlanan davranış qaydalarından fərqli olması haqqında fikirlər də səslənir, lakin qeyd etmək lazımdır ki, hər iki halda, xüsusəndə, hökumətlərarası çərçivədə hazırlanan davranış qaydaları (1976-ci il İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Çoxmilli müəssisələr üçün rəhbər Prinsipləri, 1977-ci il Beynəlxalq Əmək Təşkilatının Çoxmilli müəssisələrlə və sosial siyasətlə əlaqədar Prinsipləri, BMT çərçivəsində hazırlanan transmilli korporasiyaların davranış məcəlləsinin Layihəsi və s.) ya bilavasitə, ya da dolayısı ilə beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının hüquqyaratma fəaliyyətinin nəticəsidir. Bəzi beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları (məsələn, Aviadaşıyıcıların Beynəlxalq Assosiasiyası) birbaşa hüquqyaratma funksiyası ilə yanaşı, həm də müvafiq qaydalar, standartlara birbaşa nəzarət funksiyasına malikdir.

Xüsusi şəxslərin, transmilli korporasiyaların təklif etdikləri transmilli modelləri beynəlxalq iqtisadi münasibətləri hüquqi tənzimetmə sisteminin elementi kimi çıxış etməklə son nəticədə həm beynəlxalq, həm də dövlətdaxili hüquqla pozitivləşdirilir. Bu halda qanunvericiliyin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri müvafiq tənzimetmə mexanizmlərinin vəhdətinin təmin etməkdir. Belə bir vəhdətin təmin olunması hüquqi tənzimetməli səmərəliliyini şərtləndirir. (51,346).