Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

4 saylı cədvəldən göründüyü kimi. biitiin foaliyyot tiplorini iki böyük qrupa ayinnaq olar. Şəkil 34-do iso foaliyyot tiplorinin qru­pu vo onlann osas xarakteristikası verilmişdir.

Golin, indi hor hansi bir uşağın doğulduğu gündən 14-15 yasa qodor psixi inkişafını aparıcı foaliyyotin tipino göro xarakterizt edok. Əvvolcə, şokil 35-do olduğu kimi, diiz bir xott çokib onu işa« rəlorlə yaş dövrlərinə bölok və hər dövriin aparıcı foaliyyot tipini qeyd edək.

Bu zaman maraqh bir qanunauyğunluq alınaeaqdır. Həmin qa» nunauyğunluq aşağıdakından ibarotdir:

1. 
   Hər yaş dövrünün özünəmoxsus aparıcı foaliyyot tipi var-l
   

dir.

2. 
   Aparıcı foaliyyot tiplorindon üçü I qrup, üçü iso II qrup lo-aliyyət tipidir. Onlar uşağın psixi inkişafında bir-birlərinı dövrü su» rotdə əvəz edirlor. Bununla olaqodar olaraq iki cohoti qeyd ctmffl
   

246
Şəkil 34. Foaliyyot tiplorinin qruplar üzrə xarakteristikası.
imdir: a) psixi inkişaf prosesindo aparıcı foaliyyot tiplori qrup mətinə görə aşağıdakı ardıcıllıqla tozahiir edirlor:

b) golin indi do bu prosesin xarakterino diqqot yetirək: I qrup ırıcı foaliyyot zamani uşaqlar insanlar arasındakı miinasibotlorin itivlorini vo nonnalarını monimsəyirlor onlarda m о t i v a --tolobat sahosi inkişaf cdir;

11 qrup apanci foaliyyot zamani iso uşaqlar oşyalarla omoliyyat ■Bİorini mənimsəyirlər - onlarda intcllektual-idrak

0 s e s 1 о r i , omoliyyat-tcxnika imkanla-inkişaf edir. Bu cohoti şəkil 36-dakı kimi ifado ctmok olar. Şəkil 34-don göründüyü kimi, apanci foaliyyotin tipindon (qm-

ndan) asılı olaraq psixi inkişafın bir dövründo uşaqlarda motiva-и-tolobat sahosi, başqa dövründə iso intellektual - idrak proscs-

1 mkişaf edir vo bu, dövrü surotdo tokrar olunur. Biz 35 - 36-ci illordo homin prosesin ayn-ayn cohotlorini ifado ctmişik.

Bir cohoti do dəqiqləşdirək: 34- 36-cı şəkillər şəxsiyyətin on-rnetik inkişafında ancaq apanci foaliyyotin rolunu izah edir. Biz anda qcyd ctmişdik ki, hor bir yaş dövründo bir foaliyyot apa-I о birilori iso köməkçi rol oynayir. Bos, psixi inkişafda köırıok-

• ılıyyot tiplorinin ohomiyyoti nodon ibarotdir? Tutaq ki, uşaq (tobo daxil olub. 1-ci sinifdo oxuyur. Lakin bu zaman uşaq az-

247 s — s

о , yəni subyekt-obyckt-subyekt münasibəti kimi xarakteri zə edə bilərik.

Ünsiyyət insan psixikasının mühüm xaraktcristikasıdır. Müasl psixoloji təsəvvürləro görə, psixika, şüur və şəxsiyyətin özü кож munikativ təbiətə malikdir. İnsanın psixi foaliyyoti başqa adamlar-la kommunikativ rabitələrdən ibarotdir.

İnsanın ictimai mahiyyoti haqqinda marksist konsepsiyaya go« ro, fordlor ancaq comiyyotdo, bir-birlori ilo real olaqo vo müna^ bətlərdə yaşayır, foaliyyot gostorir, istehsal edirlor. İnsanın şoxs yot kimi biitiin miinasibotlori, о cümlədən təbiətə münasibəti о başqa adamlara miinasibotlori ilo şərtlənir. Şoxsiyyəti psixoloji о hotdon tohlil etmok üçün insam başqa adamlarla ictimai rabito ırf münasibətlərdo öyrənmək lazimdir. Bu baximdan iinsiyyot ргоС sinin xiisusi ohomiyyoti vardir.

Ünsiyyət insanlarm qarşılıqlı tosiri prosesidir.

K. Marks vo F. Engcls «Alman ideologiyası» osorindo insanlai arasinda şəxsi, fordi miinasibotlorin obyektiv surotdo zoruri old ğunu qcyd cdərok şəxsiyyətin inkişafı prosesini tohlil etmok iic" prinsipial ohomiyyoto malik olan notico çıxarmışlar. Odur ki. «fofl din inkişafı onun bilavasito vo ya dolayısı ilo iinsiyyotdo oldu" biitiin başqa fordlərin inkişafı ilo şortlonir... Bir sözlə, biz görü ki, inkişaf baş verir, tok bir fordin tarixini onun soloflori vo ya asiri olan fordlorin tarixindon^ heç do ayirmaq olmaz» (K.Mar Belo ki, tok bir fordin tarixi onun soloflori vo ya müasiri о fordlorin tarixi ilo «müəyyən olunur».

Bu baximdan, hor şeydon ovvol, şəxsiyyotin inteqral cohotld rindon biri kimi monlik şüurunun təşəkkül qanunauyğunluqları dıq» qoti xüsusilə colb edir. İnsanın başqa adamlara vo başqa adamlani ona miinasibotlori monlik şüurunun osasını təşkil edir. insanda oaj haqqinda təsəvvürlorin fonrıalaşması, onun öziiniidorketmosi, öz

Özünü başqa adamlarla miiqayiso etmok. başqa adamlar vasitfl silo qiymotləndinnək monlik şüıırunun formalaşmasınm baslıfli mexanizmidir. İnsan ancaq iinsiyyot prosesindo özüno başqa adaıH ların gözü ilə baxmağı, özünü başqa adamm yerindo tosovvür m

250 »yi. onların davranış və rəftannı təhlil etməyi, onlarla birlikdo se-nməyi və kədərlənməyi öyrənir. Bu о demokdir ki, iinsiyyot pro-sində başqa adamin sevinci vo kodori onun öz sevinci vo kodori-, başqa sözlə, sərvətinə çcvrilir, insan başqa adamlann hom so-I tocriibosino, hom do psixoloji tocriibosino yiyolonir, monovi 'otdən zonginləşir, onun inkişafı üçün yeni şərait yaranir. Belo-||do do iinsiyyot prosesindo şəxsiyyət emosional cohotdon inkişaf lir. O, hisslor modoniyyotino yiyolonir, onda özünə hörmət, ləya-И, qürur hissi formalaşır, sosial təcrübəsi vo psixoloji təcrübəsi işlənib zonginloşdikco tolobat - motivasiya sahosi yeni məz-n kosb edir.

Ünsiyyət dialcktik prosesdir. Insanin iinsiyyot tələbatında ho-

0 bir-birino oks olan iki meyl aydin nozoro çarpır.Şəxsiyyot, bir fdon, başqalarına oxşamağa, onlar kimi horokot etmoyo, yol-

Işları vo dostları ilo qaynayıb qarışmağa, insan içində olmağa soy Jetorir, öz hoyatmin monasim başqa adamin sevincindo, rahatli-Ida axtanr. Digor torofdon bununla bahəm başqa bir meyl do Oşahidə olunur: insan öz «Mon»ini sosial mühitdən ayırmağa, no başqalarına oxşamamağa başlayır. О, bu osasda da fərdiyyət

1 inkişaf edir; şoxsiyyətlərarası münasibətlərdə özünəməxsus ivqe tutur, insanlara seçici miinasibot bəsləyir.

Beloliklo do iinsiyyot prosesindo şəxsiyyətin inkişafının osas ylləri özünün aydin ifadəsini tapır. Bu meyllor daxilən əkslik il etsə do, onlar vəhdotdo formalaşır, şoxsiyyətin inkişafının -birilə dialektik əlaqədə olan iki mühüm istiqamotini əks etdirir-

251
Ill HISSƏ

İDRAK PROSESLƏRİ VƏ ONLARIN TONZİMİ
IX FƏSİL HİSSİ-PERSEPTİV PROSESLƏR
1. İdrakın formaları və səviyyələh

İdrak insandan xaricdo mövcud olan obyektiv alomin onun üzvlərinə, beyninə təsirindən yaranan inikas prosesidir. В subyektlə obyektin qarşılıqlı münasibəti ön plana kcçir. Məhz lə bir qarşılıqlı miinasibot olmasa idrak prosesinin baş ven^ mümkiin deyildir. İdrakın bünövrəsini mohz belə qarşılıqlı t təşkil edir və həmin qarşılıqlı tosir sayəsində inikas yaranir. İni passiv vo aktiv olur.

Qcyri-üzvi təbiotdəki inikas osason passiv səciyyo daşıyır. kin qarşılıqlı tosir burada da öziinü gostorir. Qayaya çırpılan lar parçalanıb tökülür, lakin qayada da todricon ovulma prosesi verir. İki bilyard sari bir-birino doydikdo biri о birisinin tosirini etdirir, lakin tosir edon özü do təsirə məruz qalır, noticodo hor si öz horokot istiqamotini dəyişir.

Üzvi alomin meydana golmosi ilo inikas formalan doyişir. lo ki, burada aktiv vo passiv inikasla yanaşı vasitosiz vo vasitoli kas formalan meydana çıxır. Bu, miioyyon monada psixi in üçün zəmin, başlanğıc rolu oynayir.

İnikasın aktiv formasi mohz psixi inikas soviyyosindo no? саф1г. Belo ki, hor hansi bir canh varliq öz mövcudluğunu hiss mok üçün miihitin tosirlorino aktiv horokotlor formasmda ca vermolidir. Mosolon, ac heyvan yem axtarmah vo ya ova cixn dir. Bu iso psixi inikas olmadan mümkün deyildir. Elo bu ma deyilir ki, canh varlığın aktivliyi psixikanin mövcudluğu ilo şə nir. Axi, heyvamn qida maddosi bilavasito onun yaninda ol onu axtarmah, tapmali olur, foalhq gostorir. Yoni orqanizmlo yış şəraiti arasinda yeni olaqo formasi tapihr. Bu, psixi inikas Çünki heyvan aclığını duymah, onu ödomok üçün yol vo vasi tapmali idi. Ac heyvamn davranışına diqqot yetirin: o, mux

252 etlordo qaçır, axtanr, çoxlu enerji sorf edir. Ac heyvan no qaçır, noyi axtanr, no üçün axtanr? Burada bir sira psixi hadi-tiyacın duyulması, toləbata çcvrilməsi, toləbatın ödonil-i üçün axtarış, ovun tapılması, onun tutulması üçün horokot |klin müəyyənloşdirilmosi vo sairo nozoro çarpır. Şəraiti qav-bioloji cohotdon ohomiyyotli, biotik qıcıqlan abiotık qıcıq-' n forqlondirmok heyvamn aktiv idrak foaliyyoti ilo olaqodar-lu qobildon olan aktivlik bitkilor alomindo nozoro сафпиг. I • bir aktiv idrak foaliyyoti heyvamn hoyatını tomin etmoyo yö-prtişdir. Demoli, idrak foaliyyotinin psixoloji mahiyyotini başa ||пюк üçün biz ilk növbodə bir neçə sualla rastlaşırıq: песо olur orqanizmin mövcudluq şəraitində bu vo ya digor dorocodo ayn ehtiyac təlobata çevrilir? Tolobat песо meydana çıxır? Tolo-nr axtanşı песо toşkil edir, onu песо istiqamətlondirir? Axtarış • hoyata keçir? Axtanş strategiyası nədir? Demoli, idrak fəaliy-ya inikas sayəsində orqanizm öz ehtiyacını dork cdir, уө-ft/unün mövcudluğu üçün zoruri şərait yaradir. Heyvanlann psi-sında və ya davranışında nozərə çarpan struktur (ehtiyac, təlo-axtanş, mosolonin holli, horokotlərin gəlocəklə olaqoləndiril-« vo s.) bu vo ya digor dorocodo insanin da idrak foaliyyotinin kturu iiciin xasdir.

Huraya insana moxsus olan yeni idrak foaliyyoti növü insan i qoşulur. Noticodo insanin idrak foaliyyoti orqanizmlo miihit nda miivazinot yaratmaqla: a) insanin davranışını tonzim , b) insanin golocoyo munasibotini, golocokdo ola bilənlərə yo-nosini tomin edir. Bunun sayosindo insan golocok foaliyyoti-^anlaşdırmaq, golocəyi görmək imkanı oldo edir. Başqa söz-Insanm idrak foaliyyoti hom do onun gələcoyi qabaqcadan gör-bacarığı vo imkanıdır. Belo bir kcyfıyyət insana sosiallaşma Ictimai-tarixi tocriiboni monimsomo sayosindo miiyossor ol-!ur. Demoli, idrak prosesləri öz mexanizmino vo struktunma > hom hcyvanlarda, hom do insanlarda miioyyon iimumi cohot-malik olsa da, imkanlarına, inkişaf xüsusiyyətlorinə vo soviy-ırinə göro bir-birindon köklü surotdo forqlonir. Genetik cohotdon idrak foaliyyoti passiv formadan aktivo, va-I/ formadan vasitoliyə doğru inkişaf yolu keçir. Lakin bunlar birindon obodi aynlmir, bu bozon do hotta fordin, sözün geniş ında, voziyyətindən asıhdır. Lakin iimumi mexanizm hamı eynidir. (Bax: şokil 37).

253

Fhliyac

Şəkil 37. İdrak fəaliyyotinin iimumi mexanizmi.
Şəkil 37-də üç cohət aydln nozoro çarpır: birincisi, ehtiyac,. lobat, məqsəd, mosələnin qo^uluşu psixikada osas nüvodir. İkind si, mosolonin hollinin planlaşdınlmasıdır. Bu bəzən davranış və (И aliyyətin bolodləşmo hissəsini toşkil cdir. Yoni bu mosoloni neeJ holl etməyə bələdloşməkdir.

Üçüncü, mosolonin holli prosesindo onun yenidon yoxlarunT vo toshihi, yaxud korreksiyası baş vcrir. Bu, песо deyərlər, işinf ra morholosi hesab edilir. Psixikanin strukturu (ehtiyaclar sistemid tolobatlar sistemi, moqsod vo vəzifonin meydana golmosi, planlaaJ dirma, icra morholosi vo oradakı toshihlor, düzəlişlər) vo yeni iuM rokotloro, yaxud horokot strategiyasına kecid idrak foalıyyotın»| yerini vo mövqeyini, hansi blokda yerloşdiyini aydınlaşdırmağa xından kömək cdir.

Morkozi zonada və ya mərkozi blokda (ehtiyac, tolo moqsod) şəxsiyyotin tolobat - motivasiya sahəsi ilə bağlı psixi disəlor ycrloşir. Yuxarı hissədə iso idrak proscslorı sistcmi ycrlosıi Çünki qarşıya moqsod vo ya mosolo qoyanda, demoli, onun sort id vo ya soraitini tohlil ctmok lazim golir. Yoni homin şorti göre^ müşahidə etmoli, yadda saxlamalıyıq ki, mosoloni holl edo b^: Buna goro do homin sistemo duyru, diqqot, qavrayış, hafızo, to kiir daxildir.

Duyğu vo qavrayış bizo no üçün gərəkdir? Axı, bilmok lazi dir ki, hansi şoraitdo horokot edirik. Bos, hafizo no üçündür? miş təcrübəni cisimlərin indiki voziyyoti ilo tutuşdurmaq i Bos, tofokkiir no üçündür? Mosolo qoymaq vo onun holli yoll tapmaq iiciin. Mohz buna göro do yuxan zonada - mosolo qoy

254

I! yollan planlaşdırılan sahodo duyğu, qavrayış, hafizo, diqqot, fokkiir kimi idrak prosesləri yerləşir. Lakin mosoloni gormok, il holli yollarim müəyyənləşdinnək vo planlaşdırmaq holo, ne-Idcyərlər, işin hamisi deyildir. Çünki bu morholodo birdən qarşı-^bir sira gözlonilmoz maneo vo əngəllor çıxa bilor, nozordo tutu-planda dəyişiklik etmok, onu yenidon nəzərdən keçirmək, ya-yeni davranış strategiyası miioyyon etmok zoruroti meydana çı-I bilor. Burada iradi foaliyyot lazim golir. Çünki qarşıya gözlənil-ш maneo vo ongollər çıxdıqda, tamamilo yeni şəraitlo rastlaşdıq-|ovvəlki məqsədin saxlanılması, yeni hərəkət tərzi seçmok, ona İl olmaq əzmi iradi cəhdsiz mümkiin deyildir. Demoli, məqsəd-_л planlaşdırma ilo icra vo onun yoxlanılması, toshihi arasinda ira-f ycrləşir. Bu, artiq yeni lay vo ya aşağı zonadır. Deyilənlərdən in olur ki, bu bölgü şərtidir və psixi hadisolor mahiyyot etibari-vahid bir tam kimi foaliyyot gostorir, onlan siini surotdo bir-bi-ten ayırmaq əsla mümkün deyildir. Belo bir tamhq, vohdot id-ik proseslorinin foaliyyotindo daha aydin surotdo nozoro çarpır. ..ми do bunlar istər filogenezdo, istorso do ontogenetik inkişafda '^bibirini sortlondirir, sanki biri vo ya bir neçəsi digorlori iiciin övrə, /от m rolunu oynayir, digorlori iso onlann funksiyalanna ton bitkinlik verir. Elo bu cohotdon idrakin miioyyon pillolori vo l soviyyolori olduğu diqqoti colb edir. Bunlann hissi v о

0 n t i q i olmaqla osason iki soviyyosini ayird edirlor. İdrakın

1 soviyyolori onun vasitosiz vo vasitoli formala-I da izah etmoyo imkan vcrir. Belo ki, hissi idrak osason vasito-

başqa sözlo, bilavasito inikasdır, montiqi soviyyo iso vasitoli as formasidir. Hissi idrakdan montiqi idraka keçid prosesi do i filogenezdo, hom do ontogenetik inkişafda birdən-biro baş ■bit. Burada yeni keyfiyyot forqinin omolo golmosi ilo yanaşı, Ими cavizsə, arahq proseslor, ötürücü qayışlar omolo golir. Bun-p da nozoro alsaq tam funksional sistem olan psixi inikasin: hiss-¹ septiv, təsəvvürlər, nitqli vo ya mofhumi tofokkiir soviyyolori ird edilir.

1 V. İ. Lenin idrakin keçdiyi dialcktik yoldan bohs edorkon gös-rdi ki, «сапһ seyrdon miicorrod təfəkkürə, oradan da praktiya-hoqiqoti, obyektiv rcallığı dork etmoyin dialektik yolu belodir». |tt^da, ilk növbədə, hissi idrak ayird edilir. Hissi nliaka osason irğu vo qavrayışlar daxildir. Bu iki idrak prosesi bir-biri ilo elo llğalasmışdır ki, onlan yanlız şərti olaraq ayrılıqda nozordon kc-

255

çirmək olar. Hissi idrak həm heyvanlarda, həm də insanlarda dir. Əmək foaliyyoti ve şüurun yaranması ilə idrakin yeni, mohz sana məxsus olan səviyyosi - mücərrəd-nəzori tofokkiir səvi formalaşır.

İnsan idrakının aynlmaz hissəsi insanlarm ictimai praktikasıdır. İdrakın düzgünlüyü mohz praktikada yoxlanılır. Bu eyni dorocodt hissi idraka da aiddir.

Hissi idrak duyğudan başlayır. Onun başlıca funksiyatı otraf aləmdo, eloco do bədəndə has verən hadisolor barodo subydB to molumat vermokdir. Biitiin idrak proseslorinin bünövrəsini duy ğular toşkil cdir. О, orqanizmlo miihit arasinda ilkin olaqodir. Duy» ğular varlığın on sado, on bosit xassolori barodo bilavasito molumil verir. İşığın, sosin, təzyiqin, istinin, soyuğun vo s. oks etdirilnuMİ duyğudur. Duyğular xarici alom haqqinda biliklorimizin monboyi* dir.

Psixologiyada duyğu dedikdo on bosit idrak prosesi nozordo lu tulur, insan onun kömoyi ilo varlığı oks ctdirir, başqa sözlo, varln ğın dork olunmasi duyğulardan başlayır.

Duyğular homişo miioyyon emosional boyaya malik olur. M#» solən, yaşıl rong insanı sakitloşdirir, qırmızı rong coşdurur vo ı> Yaxud, iki eyni hocmli yeşiyin biri ağ, digori qara ronglonmişso, t| qaraya nisboton adama yüngül golir.

Duyğular- indiki anda hiss üzvlorinə te» sir edon cisim vo hadisolorin а у r ı - а у f i kcyfiyyot vo xassolorinin bcyin do ini к a s I d l r .

Dııyğular hom xarici alom hadisolori, hom do orqanizmin daxft* lindo baş veron proseslor barodo informasiya verir. Bunun sayottB do orqanizmin otraf aləmə bəlodloşməsi mümkün olur. Bu monadl V. İ. Lenin göstorirdi ki, «biz maddonin hor hansi formasi vo honjf kotin hor hansi formasi haqqinda duyğulardan başqa ayn yolla h«i bir şey bile bilmorik». Bu cohot duyğunun hissi idrakda rolunu ayt din surotdo nozoro çaфdırır. Duyğular vasitosilo biz cismin hocmi formasi, rongi, temperaturu, sosi, qoxusu vo s. haqqinda molumaf ahnq. Bununla da duyğular bizim otraf alom haqtında biliklorim** zin monboyini təşkil edir. Çünki, V. İ. Leninin sözlərilə deyil^| «matcriya hiss iizvlorimizo tosir cdərok, duyğu doğııııır». Bı/ıa> duyğularımız obyektiv alomin subyektiv surotidir. Hom do duyfl» lar varlığı osason adekvat surotdo oks etdirir. Onlar varlığın аущ

256 lyrı kcyfiyyot vo xassolori barodo zongin material toplayaraq daha ■urokkob idrak proseslorinin foaliyyoti, yoni xarici qiciqlanma ■ncrjisinin şüur faktına çevrilməsi üçün zomin yaradir.

Molumdur ki, miiasir dövrdə kosmosun vo okeamn dorinliklo-Bhin gcniş miqyasda todqiqi ilo olaqodar olaraq insanin sensor (his-■) tocrid şəraitindo psixoloji voziyyəti araşdırılır. Tocrübolərdon iydın olur ki, insan uzun miiddot tam sensor tocrid şoraitindo qala Blmoz. Belo ki, homin şəraitdo qalan adamlarda bir sutqadan son-ji şiiur pozğunluğu omolo golir, yoni onda qarabasmalar, qarayaxa Hcyalar özünü gostorir. Demoli, insan daima duyğulann vcrdiyi fculumata istinad edir, onlan beyindo təhlildon keçirir, beloliklo do bfula miirokkob idrak foaliyyoti, yoni qiciqlandincilarin sintezi baş Btrir, bu zomindo cisim vo hadisolorin tam suroti alinir. Bu iso id-Һк proseslərində qavrayışın foaliyyoti ilo əlaqədardır.

jQ 2. Qavrayış vo onun osas xiisusiyyotlori

Hissi idrakin miihiim morholəsini toşkil edon qavrayış prosesi Bum vo hadisolori biitiin olamot vo xiisusiyyotlori ilo birlikdo, yo-■ bütövlükdo oks etdirir. Mosolon, stolun iistiindoki kitabi qavra-Baq о demokdir ki, onun rongini, formasmi, ölçüsünü, hocmini, Bekanda tutduğu ycri (yoni stolun hansi hissosində, hansi əşyala-Bı ohatəsində olmasını) tamlıqda oks etdiririk. Kitabin tam suroti klmir. Yoni qavrayış da indiki anda bilavasito hiss üzvlərinə tosir ■on cisim vo hadisolorin oyani surotloridir. Lakin bu, hissi idrakin Bboton miirokkob morholosidir. Elo buna goro do qavrayış duy-Bdan forqlonir. Hor ikisi iiciin iimumi cohot odur ki, cisim vo ha-■so bilavasito hiss iizvlorino tosir edir, hor ikisi real gerçokliyin Bbyektiv surotidir. Bunlar mexanizm etibarilo do bir-birino tama-ш\ө yaxındır. Bclo ki, istər duyğu, istorso do qavrayış prosesindo ■ilizatorun duyğunun omolo golmosi iiciin zoruri olan anatomik -Bioloji cihazin) foaliyyot hahna golmosi zoruridir. Oks toqdirdo Ш xarici, no do daxili alomdon golon qıcıqlayıcılar oks etdirilo hil­ar ^л

Analizator iic hissodon ibarotdir (xarici qıcığı qobul edon soth ■cseptor: göz, qulaq vo s., morkəzəqaçan - afferent sinir, analiza-ш\\п beyin nahiyosi; qıcıqlayıcıya cavab iso horoki efferent sinir-Нө vcrilir). Onun nonnal foaliyyoti duyğu vo qavrayışın omolo

■ i

gəlməsi üçün mühüm şərtdir. Lakin dııygıı vo qa\ ra\ ı.ş >o\ ıyyosıd də analizatorun fəaliyyotindo özünəməxsus cəhotKtr meydana çi< xır. Məlumdur ki, analizator filogenezdo yalnı/ materiyanın hor* kotinin ауп-ауп məxsusi formalanm, məsəlon, görmo analizatori işığı, eşitmə analizatoru səsi və s. əks etdirmoyə uygımlaşmış olıq bir analizator sistemi başqa horokot fonrtalan barodo molumat \cfı mir. Duyğunun bu xüsusiyyoti tokmodallıq (mono-modallıq) adlijı nır. Bu, duyğu surotini qavrayış surətindon fərqlondirir.

Qavrayış surotlori öz təbioti etibarilo çoxmodallı (polimodalw olur, belo ki, onlar bir neçə analizatorun birgo fəaliyvoti sayosindj baş verir. Çiinki qavrayışın osasinda analizatorarası olaqo, müxtoll analizatorlar arasinda yaranan olaqo durur. Mosolon. görmə analfc zatoru cisimlorin səs və ya tempcratur xüsusiyyətloıini oks etdirj bilməz. Odur ki, ayn-ayn analizatorlar bu vo ya digor eismiıı \\4 hansi bir keyfiyyotini oks etdirir. Demoli, duyğu surotlorindo cfl min yalniz miioyyon keyfiyyotlori oks olunur. Qavrayış suroti \м onun tam bir predmeto aid olduğunu oks etdirir. Yoni ayn-aynlid da duygu surotlorindo oks olunan keyliyyollorin hamisi iizvi sural do qavrayış surətlərinin tərkibinə daxil olur. Duygular. tosir cdu| qieiqlayicilann kcyfıyyəti ilo yanaşı komiyyot tərolini, \oni qicu| layicimn intensivliyini, ifado dorocosini vo s.-ni do oks etdirir. Cji ciqlayicmin komiyyot vo keyiiyyət xarakteristikasi bir-birilo sil surotdo əlaqədardır. Duygulann intensivliyo göro loiqlonmosi q| ciqlayicmin xassolərini intohasiz dorocodo artinr.

Qavrayış surotlori iso intensivlik xassosino malik olmur. Dujj ğular miioyyon sahodo cəmləşmiş (lokalizasiya ctmişi olur. Mo J Ion, rong, sos, işıq vo s. miioyyon predmeto aid edilir. müoyyd monbo ilo baglamr. Yaxud, toxunma, agn, tcmperatur duyguld bodoninin miioyyon hissosilə bağlı olur. Qavrayışda iso belo ino| dud lokalizasiya yoxdur, qavrayış suroti miioyyon predmeto olur.

Duyğu surotlorindo emosional ton olur, qavrayış surotlo iso əşya hissi deyil, cismin suroti yaranir. Demoli, qavrayış alom haqqinda duyğulara nisboton daha dolğun, daha bitkin m mat vcrir.

Qavrayış hiss iizvlorino bilavasito tosir edon cisim vo hadi rin biitiin olamot və xassolorinin bütövliikdo inikasıdır.

Qavrayış daha miirokkob idrak prosesidir. Onun torkibino ğularla yanaşı insanin keçmiş təcrübəsi do daxildir. Bundan ol

258 ^rrayış prosesi daha miirokkob idrak proseslori: nitq, tofokkiir,

fl.» vo s. iizvi surotdo bağlıdır. Odur ki, miihiim idrak prosesi ki-qavrayışm bir sira spesifik xiisusiyyotlori vardir. Mosolon, sinif ■Uiosini qavrayarkon yalniz onun qara rongini deyil, hom do hoc-■ni. formasim birlikdo oks etdiririk, yoni bu halda qavrayış sado-Ш olaraq duygulann mexaniki mocmusu kimi çıxış etmir vo prcd-Pi bütövlükdə, tam halda oks etdirir. Cismi qavrayarkon onu tam fthid kimi, miioyyon quruluşa malik kimi görüb anlayırıq. Moso-k. sokildo о doqiqə üçbucağı, kvadratı, monzoroni ayird edirik. Ш, qa\rayışın tamlığıdır. Hotta danışıq nitqindo do ayn-ayn səslə Braxsı eşitmədiyimiz halda belo sözləri bir tam kimi oks etdiririk. Hnki burada insamn keçmiş təcrübəsi iştirak edir. Qavrayışın tam-Igı obyektiv gerçoklikdo olan cisimlorin özlərinin tamhq xüsusiy-milo toyin edilir. Odur ki, hotta qavrama şəraiti doyişilso do qav-Bfiş suroti özünün tamlığını, sabitliyini itinnir. Mosolon, cisim in-Kdan uzaqlaşdıqca onun, gözün torlu qışasında təsviri kiçilir, la-fk\ buna baxmayaraq biz homin cismi malik oldugu böyüklükdə rayırıq. Bu, qavrayışın sabitliyidir ki, onun da çox böyük idrak iyyoti vardir. Sabitlik olmasaydi, eyni cismi muxtolif şəraitdə lolif cür qavrayardıq. Çiinki qavrama şoraiti dəyişən kimi cis-suroti do doyişikliyə uğrayır.

Qavrayış prosesindo insanin keçmiş təcrübəsinin iştirak etmosi ■ qavrayışını monalı edir. Başqa sözlo, insan onun üçün müəy-ohəmiyyəti olan cisimlori, hadisolori ilk növbədo qavrayır. i insanlar bu vo ya digor cismi, hadisəni qavramağa soy etdik-onu keçmiş hoyati miiddotindo oldo etdiyi təcrübəyə, biliyə gö-pbaşa düşməyə, izah etmoyo, mahiyyotini anlamağa çalışırlar. Bu javrayışın mənalılığı ilo bağlıdır. Demoli, qavrayış prosesindo m kcçmiş təcriibəsi iştirak edir vo bunun sayosindo biz cismi ırıq. Bu halda cismin indiki suroti keçmişdo alliums suroti ilo sto düşür, noticodo adam homin cismi tanıyır. Ogor yeni cismi layarkon onu tamş cisimlor kateqoriyasina aid edirikso, onu an-l| oluruq.

Qavrayış insanin marağından, meylindon, diinyagörüşündon, ısindən, emosional voziyyotindon vo s. asılıdır. Bu cohotlor yışın scçiciliyində daha aydin surotdo nozoro çarpır. insana /amanda muxtolif cisimlor tosir gostorir, onlardan bir qismini aydin, aşkar oks etdiririk, digor qismi iso nisboton tutqun olur |ra onlan hcç qavramırıq. Çünki insan eyni zamanda ona tosir

259